Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PUSZCZAĆ

Następne hasło: PUSZCZADŁKO »

PUSZCZAĆ SIĘ (98) vb impf

sie (72), się (26).

Fleksja

indicativus
inf	puszczać się
praes
	sg	pl
1	puszczåm się	puszczåmy się
2	puszczåsz się	puszczåcie się
3	puszczå się	puszczają się

praet
	sg		pl
3	m	puszczåł się	m pers	puszczali się
3	f	puszczała się	m an	puszczali się

fut
	sg
3	m	będzie się puszczåł

imperativus
	sg	pl
1		puszczåjmy się
2	puszczåj się	puszczåjcie się
3		niechåj się puszczają

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bychmy się puszczali, bysmy się puszczali
3	m	by się puszczåł	m pers
3	n	by się puszczało	subst

con praet
	pl
2	m pers	byście się byli puszczali

inf puszczać się (12). ◊ praes 1 sg puszczåm się (7). ◊ 2 sg puszczåsz się (3). ◊ 3 sg puszczå się (24). ◊ 1 pl puszczåmy się (1). ◊ 2 pl puszczåcie się (1). ◊ 3 pl puszczają się (20). ◊ praet 3 sg m puszczåł się (4). f puszczała się (2). ◊ 3 pl m pers puszczali się (2). m an puszczali się BierEz (1). ◊ fut 3 sg m będzie się puszczåł (1). ◊ imp 2 sg puszczåj się (4). ◊ 1 pl puszczåjmy się (1). ◊ 2 pl puszczåjcie się (2). ◊ 3 pl niechåj się puszczają (1). ◊ con 3 sg m by się puszczåł (1). n by się puszczało (1). ◊ 1 pl m pers bychmy się puszczali (3) RejPos (2), RejZwierc, bysmy się puszczali (1) ModrzBaz. ◊ con praet 2 pl m pers byście się byli puszczali (1). ◊ part praes act puszczając się (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Wykonywać ruch przed siebie, opuszczając jakieś miejsce (35)
- a. Ku przodowi (31)
  - α. Wyruszać w drogę (25)
    - Przen (7)
    - αα. Rozpoczynać wojnę (1)
    - ββ. Ruszać w pogoń (1)
  - β. Atakować (3)
    - Przen (2)
  - γ. O zwierzętach (3)
    - Przen (1)
- b. Ku dołowi: schodzić, rzucać się w dół, nurkować na dół głową (4)
  - Przen (2)
    - a) W opisie gwiazdozbioru (1)
2. Chcieć coś zrobić, działać jakoś, mieć zamiar (10)
- a. Dawać się kierować emocjom (5)
3. Atakować (10)
- Przen (1)
- a. Atakować słownie (9)
4. Pokładać nadzieję, ufność, zdawać się (5)
5. Przestawać się trzymać, opuszczać (7)
- Przen: Przestawać towarzyszyć (1)
- a. Przestawać być wyznawcą (4)
- b. Przestawać jakoś postępować (2)
6. Wydobywać się na zewnątrz (22)
- a. O odchodach i wydzielinach (2)
- b. Wyrastać z czegoś (20)
  - α. O włosach, zębach, rogach, piórach (9)
  - β. O częściach roślin (czasem: o roślinach odrastających) (11)
    - Przen (1)
7. Kiełkować (2)
8. Czepiać się podłoża (o roślinach) (4)
9. Wypuszczać nasienie męskie (1)
10. Zaczynać tajać, rozmarzać (1)
11. Zwrot: »po powroziech się puszczać« = chodzić po linie (1)

1. Wykonywać ruch przed siebie, opuszczając jakieś miejsce; descendere, ire, tollere Vulg; iacere se, ingredi Cn (35):

a. Ku przodowi (31):

α. Wyruszać w drogę (25): [Dydona do Eneasza:] Ktory [czas dobry dla żeglugi] kiedy nádeydzie/ roſpuśćiſz ſwe żagle/ Ale ieſzcże nie puſzcżay teraz ſie ták nagle. PudłDydo B4v.

puszczać się ku czemu [= w jakim celu] (1): Episcopia navis, Lódká máła przi okreciech. ná którey ſie puſzczáyą ku ſzpiegowániu. Mącz 106d.

puszczać się na co [= w podróż czym] (1): Convector, Który ſie weſpołek s drugiemi ná łódź [...] puſzcza. Mącz 477c.

puszczać się czym [= przez co] (1): GDźie té wrotá nieſzczęſné/ którémi przed láty Puſzczał ſye w ziemię Orpheus KochTr 13.

puszczać się na czym (1): Mącz 106d cf puszczać się ku czemu.

puszczać się w czym (1): Ktorzy ſie puſſcżáią ná morze w okręćiech máiąc ſpráwy ná wielkich wodách. Czi widzieli ſkutki Páńſkie Leop Ps 106/23.

puszczać się dokąd (4): In Britaniam navigare consueverunt, Do Angliey ſie zwykli puſzczáć. Mącz 242c; Y puſzcżáiąc ſię ku Litwie [...] trochę ſię chlebem pośiliwſzy/ w drogę ſwoię ſzli. SkarŻyw 356; KochTr 13; PudłDydo B4.

puszczać się skąd (2): Trzebá było o mężowie/ vſlucháwſſy mnie/ nie puſſcżáć ſie od Krety Leop Act 27/21; WujNT Act 27/21.

Zwroty: »w drogę się puszczać« (1): Niewychodzćie ná rolą/ áni ſię w drogę puſzcżayćie PowodPr 8.

»puszczać się na morze, na wodę« [w tym: na morze ani na wodę (1)] = (mare) navigare Vulg, Mącz; committere se mari, descendere (in) mare Vulg; committere se fluctibus a. ponto Cn [szyk zmienny] (6:1): [w znaku Barana] kupczyc/ ale na morze/ ani na żadną wodę nie puſzczac ſie. FalZioł V 49v; Y gdy wyćiągnęli kotwice puſſcżáli ſie na morze Leop Act 27/40, Ps 106/23, Is 42/10; BibRadz 3.Esdr 4/23; Mącz 242c. [Cf też 2. W porównaniu.]

Przen (7):

puszczać się na czym (1): Ná tychże ſię y my koniách y wozách tám [do królestwa niebieskiego] puſzczaymy/ ktore z niebá y od niego z dáru iego mieć możem SkarKaz 246b.

puszczać się dokąd (1): SkarKaz 246b cf puszczać się na czym.

Zwroty: »[przez co] drogą się puszczać« (1): Bo bychmy ſie rozmyſlili [...] przez iákie głuche láſy á ſrogie rozboie ſwiátá tego tą drogą [tj. drogą żywota] ſie puſzcżamy/ iſcieby drugiemu mogło zádrżeć pod kolány. RejZwierc 137v.

»puszczać się na drogę« = ire in viam Vulg [szyk zmienny] (2): Nie day ſie przewiewáć káżdemu wiátrowi/ áni ſie puſſcżay ná káżdą drogę: bo ták káżdy grzeſſnik bywa probowan Leop Eccli 5/11; RejZwierc 137v.

»puszczać się (bez wiosła) na morze« [w tym: w czym (1)] [szyk zmienny] (3): Co też ty tedy chceſz vcżynić moy miły brácie/ ktory ſtoiſz v brzegu tego tho márnego iezyorá á mizernego ſwiátá tego [...]. Widziſz iż iedná łodká prożna ieſt/ á prożno ſtoi ná brzegu: ále nie rádzęć ábyś ſie w niey puſzcżáć miał bez wioſłá ná morze. RejPos 174v; iż iuż przydzieſz ku záziębłym látom twoim/ á rozmyſliſz ſie iż ſie puſzcżaſz ná to záſtydłe á głebokie morze ſwiátá tego burzliwego RejZwierc 127v, 126v.

αα. Rozpoczynać wojnę [na kogo] (1): On [Turczyn] z woyſkiem niezlicżonym ná Polſkę ſie puſzcża PaprPan B4.

ββ. Ruszać w pogoń [po kim] (1): Prosequor, Puſzczam ſie po kim/ Gonię Prę/ Pędzę kogo Mącz 386a.

β. Atakować (3):

Zwrot: »do szturmu się puszczać« (1): vinea, Szturmowny dách/ było przed czáſi woyenne naczinie pod którym ſie drabi do ſzturmu puſzczáli. Mącz 498a.

Przen (2):

puszczać się przeciw czemu (1): przećiw ktorym [pokusom] nie ſam ſie ma puſzcżáć [...]/ ále áż z Chriſtuſem Pánem ſwym CzechRozm 199.

puszczać się na co (1): PAtrzay pilno/ gdy owo bądź w boru/ bądź w leśie/ Iedno drzewo nád drugié buyniéy ſye wynieśie: Iáko ná nie gwałtowniéy wiátry ſye puſczáią PudłFr 41.

γ. O zwierzętach (3):

puszczać się za czym [= chcąc uchwycić] (1): Kazał doſtáć młodych orłow: Aby [...] cżterzy mu ich przynieſli. Ktore kiedy iuż Ezop miał/ Táką im [orłom] miárę [= sposób] przypráwiał: Iż ſie zá mięſem puſzcżáli/ Wzgorę y ná doł latáli. BierEz Gv.

puszczać się na kogo [= atakować] (1): Tákże y wieprz pátrz iáko ſie ná ludzi wnet będzie puſzcżał/ zębámi zgrzytał RejZwierc 75.

Przen (1): A thák mi ſie zda iż ſie nas máło inochodą puſzcża więcey grędą [przenośne użycia określeń biegu konia]. RejZwierc 67v.

b. Ku dołowi: schodzić, rzucać się w dół, nurkować na dół głową (4):

Zwroty: [»puszczać się z ganku na doł«: RejPos 72 cf 2.a. W porównaniu.]

»na doł głową [skąd] się puszczać« (1): iż ſie ten nieſláchetnik [tj. czart] miał o nie [ludzi] zawżdy á vſtáwicżnie kuśić/ [...] ludzi przywodząc iż [...] pokuſzáią ſie o niepodobne rzecży/ á práwie ſie ná doł głową z wyſokiey wieże puſzcżáią. RejPos 71v.

»nurkiem się puszczać« (1): Cyránek/ łyſek/ niezlicżona tłuſzcża/ Co raz ſie nurkiem po płoćicę puſzcża. KlonFlis B4v.

Przen (2):

Zwrot: »puszczać się na doł głową« (1): kto ſie ſam rozmierzy/ Azákryſli [!] gránice ſwemu przyrodzeniu/ [...] A nie puſzcża ſie nádoł nigdy z gory głową RejWiz 91.

a) W opisie gwiazdozbioru [skąd] (1): Rzadko tę świętą pánnę [tj. gwiazdozbiór Panny] widáć było potym. Y to z ludźmi iuż nigdy miéſzáć ſye nie chćiáłá/ Ale wieczorem tylko z gór ſyę więc puſczáłá. KochPhaen 5.

2. Chcieć coś zrobić, działać jakoś, mieć zamiar (10):

puszczać się do czego (1): ktorzy ſię żebráć [...] wſtydzą: máiąc wielki ná ſię niedoſtátek/ z ktorego do złych ſię rzecży puſzcżáią SkarŻyw 413.

[puszczać się ku czemu: Te przykłády bliżſze ſą Koſćiołá pierwſzego/ áby małżonkowie godni ná piecżą Páſterſką obieráni byli: niżli gdy ſie ku ożenieniu puſzcżáią ci/ ktorzy iuż w ſtanie Pánieńſkim ná służbách Páńſkich prácowáli HerbOdpow Ss4.]

puszczać się na co (1): iáko ono powiedał Fábius Máximus ieden mądry Rzymiánin/ gdy Minucius młody Hetman ieden Rzymſki ná nierowne ſie rzecży puſzcżał RejZwierc 149v.

Ze zdaniem celowym (1): Ci cżáſu zágubienia gwałtownie ſię puſzcżáią áby wykonáli gniew ſtworzyćielá ſwego. BudBib Eccli 39/33.

W porównaniu (1): ácż to nie moiey głowy rozmyſł/ ná tákie rzecży głębokie rownie iáko bez wioſłá ná morze ſie puſzcżáć. RejZwierc 182.

Zwrot: »[za czym] wtecz się puszczać« (1): ktorzy wolemy ná ſłowie Bożym ſtátecżnie przeſtáwáć: niż ſię zá wymyſły ludzkimi w tecż puſzcżáć. NiemObr 145.

a. Dawać się kierować emocjom; efferri, impelli Modrz (5):

puszczać się za czym (4): A wżdy rzadko by ktory był ruſzon tą cnotą [tj. miłością do rodziców]/ Owſzem ſie więcey puſzcża ich zá tą ſlepotą. HistLan B2v; á záśię ábyſmy śię też názbyt zá namiętnośćiámi ſerdecżnemi niepuſzcżáli. ModrzBaz 8v, 43; SkarKazSej 683.

W porównaniu (1): A pilno to kłádzie [czart] przed ocży każdemu/ áby ſie nie kurcżył ták bárzo przed tym przykázániem iego [Boga]/ á nie ták bárzo dufał temu Pánu ſwemu/ á puſzcżał ſie ná ſwą wolą iáko z ganku ná doł RejPos 72.

Zwrot: »puszczać się na swą wolą« (1): RejPos 72 cf W porównaniu.

3. Atakować; aggredi Calep [w tym: na kogo (7), na co (2)] (10):

Przen (1): Toć ieſt Zárłok [postać alegoryczna] on hetman/ co też dziwy broi/ Kiedy ſwoie kochánki okarmi opoi. [...] Bo ſie puſzcża ná wſzytki vcżćiwſzy ie śmiele. RejWiz 169.

a. Atakować słownie (9): CzechEp *4; Iśćie w tym ſię nie kocham/ ábych ſię miał ná cżyię ſławę puſzcżáć NiemObr 66, 17, 56.

Zwrot: »słowy się puszczać« [w tym: jakimi (4)] = maledictis aggredi Calep [szyk zmienny] (5): CzechRozm 239; Powodowá ſtroná áby ſie ſámą prawdą podpieráłá/ vcżćiwa rzecż ieſt: ále łáiániem y nieucżćiwemi słowy ſię puſzcżáć [maledictis indulgere] ſproſna y nieludzka. ModrzBaz 95; Winuie nas też X⟨siądz⟩ K⟨anonik⟩ o dźiećinny Chrzeſt/ puſzcżáiąc ſię ná nas vſzcżypliwymi ſłowy NiemObr 145, 92; Calep 558a; [Ktory [Kato Starszy] gdy ſye przed poſpolſtwęm ſlowy puſſcżał/ ná vtrátne roſpraſſánie/ [...] LorichKosz 102 (Linde s.v. puścić); ProtJałm 4; PlutBBud I2].

4. Pokładać nadzieję, ufność, zdawać się; credere Mącz; committere a. dare se Cn [na co] (5): Ne credas nimium opibus tuis, Niepuſzczay ſie ná twe bogáctwa. Mącz 67d; A ták moglibychmy [...] puſzcżáć ſie ná ſwięte miłoſierdzye iego RejPos 333; KlonWor 72.

Zwrot: »puszczać się na łaskę« [szyk zmienny] (2): Kupiec niechcze Procuratora tak ſię ſam na Láſke puſcza RejKup z8; ActReg 108.

5. Przestawać się trzymać, opuszczać [kogo, czego] (7):

Przen: Przestawać towarzyszyć (1): Miłoſierdźie y prawdá niechay ſię nie puſzczáią ćiebie [ne deserant te] BibRadz Prov 3/3.

a. Przestawać być wyznawcą (4): ábychmy [...] mocno ſthánęli przy nim [Bogu]/ á nie puſzcżáli ſie go RejPos 9v, 4; iednák ſię [św. Paweł] nigdy tego náucżyćielá od Bogá dánego [tj. Chrystusa] nie puſzcżał/ áni ſię ważył cżynić co bez niego CzechEp 125.

W przeciwstawieniu: »puszczać się ... przystać« (1): iſz ći ktorzy ſię kośćiołá puſzcżáią/ á do kácerſtwá przyſtáią: imię Chryſtuſowe pomiátáć [...] muſzą SkarŻyw 394.

b. Przestawać jakoś postępować (2): Constare suae humanitati, Przi ſwoyey ludzkośći ſtać/ nie puſzczáć ſie yey. Mącz 418a; ZbylPrzyg B3.

6. Wydobywać się na zewnątrz (22):

a. O odchodach i wydzielinach (2): Ci robaczy [...] mechierzowi ſzkodzą [...] aż więcz y mocż krwawy ſie puſzcża FalZioł I 70a.

puszczać się z czego (1): Mięſo ſkopowe [...] chorem nie thak [zdrowe]/ bo chocia z żołądka łacno vynidzie, ale z cżłonkow trudno ſie puſzcża/ przetho wilkoſć w ciele lipką cżyni. FalZioł IV 2b.

b. Wyrastać z czegoś (20):

α. O włosach, zębach, rogach, piórach [w tym: komu, czemu (żywotne) (8)] (9): Nyemyącz [lege: Niemiec] [nieznanego nazwiska] [...] vſſarſky pacholek, wiſſoki brodka mv ſzyą dopyro puſzcza LibMal 1545/94v; Pubeo, vel potius Pubesco, Poczynami łono obráſtáć/ Puſczáyąmi ſie włoſy około łoná. Mącz 329b, 81d, 142b, 183c; SienLek 181; Calep 365b; [I vpodoba ſie Bogu wiecey niſzli bycżek młodziuchny/ ktoremuſie dopiero rogi y kopytá puſzcżáią [cornua producentem et ungulas]. Leop Ps 68/32 (Linde)].

puszczać się z czego (1): po wyśćiu śiedmi mieśięcy/ zęby mu [człowiekowi] ſie z dźiąſł puſzczáią LeovPrzep H4v.

puszczać się po czym (1): Po pálcách wſzędy nowé piórká ſye puſczáią [poecie zmieniającemu się w łabędzia] KochPieś 54.

β. O częściach roślin (czasem: o roślinach odrastających); germinare Mącz, Calep; exire Cn (11): Suffragines Krziwe odnoſzki ná drzewiech á zwłaſzczá ná winnych/ gdzie po obrzezániu winnic puſzczáyą ſie gałąski krziwe. Mącz 136a, 144d, 330d, 503c; Calep 453a.

puszczać się od czego (3): Cervix, Pieniek od którego ſie latoroſli puſzczáyą. Mącz 50b, 144d, 198c.

puszczać się z czego (1): Mącz [325]d; [Iáko ieſt iábłoń/ śliwy [...] y inſze drzewá/ ktore śię łácno przyymuią/ álbo śię záśię z korzeniá puſzcżáią Cresc 1571 145, 63 (Linde)].

puszczać się na czym (1): Cyma, Młode coſziki [lege: soszyki] álbo łodigy/ które ſie ná kápuście/ álbo też ná ynſzich ziołach náoſtátek puſzczáyą Mącz 76b.

Szereg: »puszczać się i odrastać« (1): Propago Et. Propages, Stára winna mácicá [...] z którey nowe ſoſziki winne ſie puſzczáyą y odraſtáyą. Mącz [325]d.

Przen (1):

W porównaniu (1): po nich [żywotach świętych, tj. po ich czytaniu] iáko ſucha ziemiá po deſzcżu cnotá wludziach buyno ſie puſzcżáłá SkarŻyw A2.

7. Kiełkować; germinare PolAnt; exire Cn (2): MurzNT Mar 4/27; y náśienie gnijąc vmiera/ á záś puſzcżáiąc śie powſtawa. KuczbKat 90.

8. Czepiać się podłoża (o roślinach) [po czym] (4): Mirtae sepes, Płoty po których ſie głóg puſzcza. Mącz 156d, 177a, c, 345d.

9. Wypuszczać nasienie męskie [na co] (1): Gdy ſamica [sepii] rodzi/ ſamiecz iey naſladuie, á na ziemię ſie na ty Ikri puſzcża aby ie ożywił. FalZioł IV 38d.

10. Zaczynać tajać, rozmarzać (1):

Fraza: »śniegi się puszczają« (1): drzewiey ſniegi nie puſzcżaią ſie [w Europie północnej] aż od pirwſzego dnia Maia MiechGlab *4.

11. Zwrot: »po powroziech się puszczać« = chodzić po linie (1): Halter vel halteres, Ołowna kulká álbo yábłuſzko które ćy którzy táńcuyą álbo którzy ſie po powroziech puſzczáyą w ręku máyą áby ym w miárę przychodźiłá waga y skoki. Mącz 153a.

Formacje współrdzenne cf PUŚCIĆ.

Cf PUSZCZAJĄCY SIĘ