Fleksja
| sg |
| m | N | ciepły, cieplejszy |
f | N | ciepłå, cieplejszå, nåcieplejszå, ciepła, ciepł(a), cieplejsz(a) |
n | N | ciepłé, cieplejszé |
| G | ciepłégo |
G | ciepłéj, cieplejszéj, cieplejszy |
G | ciepł(e)go, cieplejsz(e)go |
| D | ciepł(e)mu |
D | |
D | ciepłemu |
| A | ciepły, ciepł(e)go |
A | ciepłą |
A | ciepłé, ciepło |
| I | ciepłym, ciepł(e)m |
I | ciepłą |
I | ciepłym, ciepłém |
| L | ciepłym |
L | ciepł(e)j |
L | ciepłym |
| pl |
| N |
m pers |
ciepli |
| subst |
ciepłé, cieplejszé |
| G |
ciepłych |
| A |
subst |
ciepł(e) |
| I |
f |
ciepłemi, ciepłymi |
| L |
ciepłych, cieplejszych |
| inne formy |
|
sg a. pl subst N - ciepł(e)
|
sg m N ciepły, cieplejszy (86). ◊ G ciepłégo (7); -égo (3), -(e)go (4). ◊ D ciepł(e)mu (1). ◊ A ciepły (11), ciepł(e)go (2). ◊ I ciepłym (8), ciepł(e)m (1); -ym : -(e)m FalZioł (3 : 1). ◊ L ciepłym (1). ◊ f N ciepłå, cieplejszå, nåcieplejszå (3), ciepła (1), ciepł(a), cieplejsz(a) (75); ~ (attrib) -å (3), -a (1); -å SienLek, RejZwierc; -å : -a BielKron (1 : 1); ~ (praed) -å (3). ◊ G ciepłéj, cieplejszéj (36), cieplejszy (1); -éj : -y GlabGad (10 : 1); ~ -éj (3), -(e)j (33). ◊ A ciepłą (21). ◊ I ciepłą (26). ◊ L ciepł(e)j (26). ◊ n N ciepłé, cieplejszé (74); -é (2), -(e) (72). ◊ G ciepł(e)go, cieplejsz(e)go (23). ◊ D ciepłemu (1). ◊ A ciepłé (5), ciepło (1) [może av] -é : -o SienLek (2 : 1); ~ -é (1) KochMuza, -e (1) Oczko, -(e) (3). ◊ I ciepłym (5), ciepłém (3); -ym SienLek (2), WitosłLut (1), -ém (1) Oczko; -ym : -ém FalZioł (2 : 2); ~ -ém (1), -(e)m (2). ◊ L ciepłym (5). ◊ pl N m pers ciepli (1). subst ciepłé, cieplejszé (32); -é (4), -e (1) Oczko (4 : l), -(e) (27). ◊ G ciepłych (8). ◊ A subst ciepł(e) (6). ◊ I f ciepłemi (2) Oczko, FalZioł, ciepłymi (1) SienLek; ~ -emi (1), -(e)mi (1). ◊ L ciepłych, cieplejszych (5). ◊ sg a. pl subst N ciepł(e) (2).
1.
Pośredni między gorącym a zimnym, letni; niekiedy gorący;
calidus Murm, Mącz, Calep, Cn; tepidus Mącz; egelidus, tepens Cn (473):
Páni weźmi wody ćiepłey BierEz D2;
Murm 15;
Też ſzcżaw ieſt pomocen na żołtą niemotz która przychodzi z zatkania żył s przycżyny tziepłey FalZioł I 4b;
Niektorzi po wypiecżeniu chleba w ciepły piecz [wódkę] wſtawiaią FalZioł II 1d;
naſyp nieczo koperwaſeru ſtłukłſzy gi barzo dobrze/ á poki ieſzcże ſą dobrze ciepłe/ Potym w tych białkoch vſtogi ſie woda zielona FalZioł II I9b;
day themu ſtać na ſlończu albo w ciepłey izbie FalZioł II 21a;
Reumę też ciepłą y gorącoſć vriny oddalaią ktora z oſtrey wilkoſci kolericżney bywa. FalZioł III 15c;
Krew Synogarlicze ciepła: pomaga przeciw boleniu w vſzu FalZioł IV 26c;
Też łayno ſwieże krowie/ poki ieſzcże ciepłe/ na mieſtcze bolącze przyłożone/ natychmiaſt pomaga. FalZioł V 88,
I 12a,
30b,
48b,
54a,
57b (
55);
zaſię gdy ciepłych potraw pożywa y wcżas ſłonych tedy też v dziatek nadobne będą paznochty. GlabGad P4,
B7v,
C2v,
D3v,
E,
F6v (
15);
HistAl Iv;
Albo gdy ciepły kąſek á práwie od ogniá/ Zaſz nie lepſzy niżli on/ co w kotle mokł do dniá. RejWiz 14v;
Thy ćieplice tak ſą ćiepłe iż y ptaká opárzy y omknie iáko w vkropie BielKron 286v,
104,
122v,
127v,
145,
271,
283;
Tepidum lac, Ták ciepłe yáko od krowy. Mącz 449b,
31d,
454d [2 r.];
Weźmi świnie łáyno/ ćiepło/ możeſzli ie mieć SienLek 73,
7,
15v,
16,
21,
37v (
34);
áno izbá ciepła/ áno w kominie gore RejZwierc 111,
67 [2 r.],
111v,
172;
że póki Xiężyc rośćie/ wody bywaią ćiepleyſzé Oczko 29v,
I [2 r.],
6v,
7,
10,
10v [2 r.] (
17);
SkarŻyw 207,
208,
545,
575;
y wiele ich Potym náydowano/ ktorzy bijąc konie/ w brzuchy ich roſprote grzeiąc ſię ciepłą krwią ále prożno włázili. StryjKron 677;
Każ ty nam záśiéść przy ćiepłym kominie Aż zły czás minie. KochPieś 33;
ZawJeft 30;
Caleo ‒ Cziepły ieſtem. Calep 153a;
Calidus ‒ Cziepły, gorący. Calep 153a;
Concaleo — Cziepłim ſzie ſtawąm. Calep 230a;
GostGosp 100;
GórnTroas 12,
30;
WujNT 201;
Nie mniemay byś ſię miał myć w ćiepłey łáźni KlonFlis F2v;
A gdy ſię w ćiepłey piekárni rozgrzeieſz/ A krzecżká owák po ſwemu záleieſz/ Praẃże nowiny KlonFlis H4v.
W charakterystycznych połączeniach: ciepła(-y) izba (8), krew (6), potrawa (2), pokarm (2), woda (54); z przyczyny ciepłej (2).
Przysłowie: Tho moy rim. chleb czieplj a maslo wniem. ZapMaz VII Z 17/85.
Wyrażenia: »chleb ciepły« =
panis calidus PolAnt [
szyk 7 :
2] (
9):
Wezmi bochen chleba ciepłego FalZioł IV 35b,
V 71v,
75,
118;
LibMal 1546/116;
SienLek 179,
183v;
ZapMaz VII Z 17/85;
BudBib Ios 9/12.
»cieplice ciepłe« (1): Cieplice ćiepłé. Oczko [41].
»miernie (a. mierno) ciepły« (2): Przeto te [wody] któré ſą mierno ćiepłé/ zdrowiu náſzemu ſą nalepſzé Oczko 10v, 16.
»wczesno ciepły« (1): Tepidus, Wolny/ chłodny. Wczeſnociepły. Mącz 449b.
»wolno ciepły« [szyk 3 : 1] (4): Przi tym cżaſu zimnego: w ciepłą wolno izbę ma być w wiedziona ku rodzeniu niewiaſta. FalZioł V 24; rowno z Słońcá wſchodem/ [...] w wánnę wolno ćiepłą wśieść. Oczko 26v, 17, 26v.
Zestawienie: »wody ciepłe« = cieplice (1): Tho ieſt ten Anan/ ktory nálaſl (Iemym) wody ćiepłe [aquas calidas] ná puſzcży Leop Gen 36/24.
Szeregi: »suchy a ciepły« [
szyk 1 :
1] (
2):
FalZioł III 34b;
wodá wilga á mokra/ ogiéń ſuchy á ćiepły: przeco przyść z ſobą w iedno nie mogą. OrzQuin P2.
»wilki (a. wilgotny) a (i) ciepły« [szyk 2 : 1] (3): Czo ieſt pragnienie. (‒) Ieſt żądanie [och]łody zimney á wilgotney, albo też ciepłey á wilgotney. GlabGad Gv; SienLek 5v, V3.
»(bądź) ciepły, (a, bądź) zimny« [szyk 3 : 2] (5): FalZioł V 13v [2 r.]; SienLek 22 [2 r.]; thedy káżdéy wody/ gdźie ich iedno co ieſt/ bądź ćiepłé/ bądź źimné/ ieſli ſą Ciepliczné/ pilno dochadzáli Oczko 11. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 3 r.]
Przen (8):
a)
Gorliwy, nieobojętny;
acer Cn (7):
Ciepłego maſz rozumieć/ ktory w gorącey miłośći przy Pánu ſwoim ſtoi/ á przy ſzcżyrośći wiáry ſwey RejAp 43.
Szereg: »(ani, albo) ciepły, (a, albo, ani) zimny« [szyk 5 : 1] (3): Aniś ieſt ciepły áni zimny/ lepiey ábyś iuż był álbo ciepły álbo zimny. RejAp 42v, 42v marg, BB8v, Dd2; SkarKaz 313b.
b) O starzejącym się człowieku (1): Gdyż żadne krotochwile/ roſkoſzna mużyká/ Nie bárzo podweſela/ ćiepłego cżłeká. PaxLiz D4v.
a.
Cecha organizmów żywych i substancji według ówczesnej medycyny posiadających właściwości wywoływania ciepła, rozgrzewania (253):
ktore oziębienie może być ciepłemi rzecżami naprawiono/ iako czynamonem/ tatarſkiem zielem albo korzennym winem. FalZioł I 111d;
Cżarne oliwki ſą ciepłe/ ale niethak barzo kwaſne FalZioł III 22b;
Sroka. IEſt ptak biały y cżarny przyrodzenia ciepłego FalZioł IV 26a;
Rzeczy ciepłego przyrodzenia: ſą ty. FalZioł V 96,
I 5c,
27b,
29b,
59b,
65b (
32);
Czo ieſt ciepleyſzy natury, ieſtli żołtek albo białek. GlabGad H6;
Takież krew ieſt ciepleyſza niż mleko GlabGad H6;
Bowiem w ptakach ieſt ciepłe przyrodzenie ktore może rozłącić to czo ma rozną naturę GlabGad H7,
B2,
Dv,
D4 [2 r.],
H6 [2 r.],
H8,
Kv,
K8.
W charakterystycznych połączeniach: ciepły około słopnia (3), w słopniu (126); ciepła(-e) moc (7), natura (8), przyrodzenie (16), ziele (ziołko) (13).
Wyrażenia: »ciepły miernie« (
2):
Dozrzałe Oliwki ſą ciepłe miernie FalZioł III 22b,
III 34b.
»ciepły wolnie« (1): Złoto ieſth ciepłe y ſuche wolnie á barzo miernie FalZioł III 34b.
Szeregi: »ciepły, (a, i) suchy (
a. wysuszający)« [
szyk 169 :
5] (
174):
wlosy mąkkye [...] ukazuyą mozg czyeply a ſuchy PatKaz III 120;
SMolnik/ ieſth dwoy rodzai iego/ [...] a oba ſą ciepłey moczi y ſuchey FalZioł I 9d;
tho ziele ieſt ciepłe richło w trzecim ſlopniu/ thakieſz też y wyſuſzaiącze. FalZioł I 107b;
SEnes ieſt ciepłey á ſuchey włoſnoſci FalZioł III 5c,
I Ia,
2a,
3c,
4d,
5c (
170);
z materiey ſuchey á ciepłey cżyni ſie kolera druga wilgota GlabGad E2,
14,
I8v.
»ciepły a (i) wilki (a. wilgotny, a. odwilżający)« [szyk 27 : 1] (28): LIlia ieſth ciepła á wilgotna w pirwſzym ſłopniu FalZioł I 71d; abowiem iako otho cżłowiek ieſt w ſwoiey oſobie ciepły á wilgotny/ Takież też y pſzenicza FalZioł III 25a, I 19a, 30d, 68b, 78d, 85a (25); zaſię deſzcż ieſt wilgotnego á ciepłego przirodzenia. GlabGad C; Pirwſza ieſt krew, która ſie cżyni z materiey ſubtilney ciepłey á wilgotney GlabGad E2, C6v.
»ciepły albo (i) zimny« [szyk 1 : 1] (2): Ieſt przynapoły zimnego y napoły ciepłego FalZioł I 113d, V 96.
b.
O pogodzie, klimacie (32):
Wiatr cieply, z polataniem ſniegu. FalZioł V 55v,
55v [2 r.];
Słyſząc od łowcow [...] iż Sarmatia Europſka była płodniejſza, obkwitſza y ciepleyſzego powietrza MiechGlab 53;
RejPs 216v;
Pothym pokazało ſie ciepłe Słońce do wiecżora. LudWieś B2v;
LubPs ff3;
RejWiz 10,
150v;
Leop Ion 4/8;
BielKron 8v,
399 marg;
RejZwierc 256;
Strum Pv;
MWilkHist A4;
StryjKron 16;
KochMuza 25;
Kiedy południ wiátrek lekko zmorzá wſchodźi/ A znoie ćiepłym ſłońcem poruſzone chłodźi. WitosłLut A5v.
W charakterystycznych połączeniach: ciepły(-e) dzień (3), powietrze (2), słońce (3), wiatr(ek) (7).
Przysłowie: Ano ieſzcże nieboże nie ieden dzyeń ciepły/ Cżyni wioſnę po źimie RejWiz 53v.
Wyrażenia: »ciepły czas« (
2):
Iáko zá ćiepłym weſołym czáſem/ Wnet náſtępuie źimá z niewczáſem ZawJeft 30;
GrabowSet V4v.
»ciepłe krainy« [szyk 5 : 1] (6): ludzie chocia z ciepłych krain przichodzą do zimnych, gdy ſie iuż tham przyłożą powiethrzu czudzemu tedy thak dobrze piją y iedzą iako y oni czo ſie tam zrodzili GlabGad G3v, A8; BielKron 335v [2 r.]; Oto Ielenie/ Zorawie/ y ini ptacy kiedy do ciepłych kráin w ièſieni lecą/ záwdy iednego wodzá ſobie obiorą GórnDworz Gg.
»ciepła strona« [szyk 3 : 1] (4): FalZioł IV 2b, 26b; czemu ludzie w zimnich krainach [...] więczey iedzą [...] niżli w ciepłych ſtronach obywaiąci GlabGad G3v; RejWiz 149v.
Szereg:»zimny, (albo) ciepły« (3): Wſzytko to cżyni ſprawa zimnego albo ciepłego powietrza. GlabGad G3v; SienLek 30v; GrabowSet V4v. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 3 r.]
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}