[zaloguj się]
[pdf]

CŁO (341) sb n

Fleksja
sg pl
N cło cła
G cła céł
A cło cła
I cłém cły
L cle cléch, cłach

sg N cło (35). ◊ G cła (69). ◊ A cło (59). ◊ I cłém (3); -ém (1), -(e)m (2). ◊ L cle (29). ◊ pl N cła (26). ◊ G céł (45); -é- (26), -e- (13), -(e)- (6); -é- : -e- SarnStat (26 : 13). ◊ A cła (57). ◊ I cły (3). ◊ L cléch (8), cłach (7); -ach ZapWar, UstPraw; -éch: -ach ComCrac (2 : 1), SarnStat (6 : 4); ~ -éch (5), -ech (1), -(e)ch (2); -éch : -ech SarnStat (5 : 1); ~ -ach (5), -(a)ch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Opłata pobierana za wwóz i wywóz towarow przeznaczonych na handel (zwykle w naturze, lecz także w manecie); w tekstach przekładowych odnoszących się do stosunków niepolskich także inne opłaty na rzecz państwa; vectigal PolAnt, Mącz, Calag, Calep, Vulg, Cn; tributum PolAnt, Mącz; portorium, publicum Mącz, Cn; census, didrachma PolAnt; merces, telos Mącz; salarium Calep; vicesima Cn (307): Celnicy rzekli Xántowi [...]: Nie od ćiebie nie żądamy/ A cłoć iuże odpuſzcżamy. BierEz B3; Wrohathinye od wozv paſlowcziſzny po groſchv czlo po czterzi Kwarniky ſſoly ſtho y pyanczdzyeſzyanth MetrKor 57/115v [idem] 59/273v; KłosAlg F4v, G; ComCrac 13; Poddanem theſch yego K. mczi wyelkye krziwdi ſzye dzyeya czla nyezwiczayne nanye vſthawyono LibLeg 11/153; Kto ſwe właſne wiezye zyemią álbo wodą/ przyſiągſzy iż iego właſne á nieprzekupne/ tedy wolen od cłá. UstPraw E; Ktoby ſobie cło vſtáwił bez dozwolenia náſzego/ á Rad náſzych/ táki ono imienie tráći/ ná ktorym do vſtáwił UstPraw E, E [2 r.], Ev [3 r.], E2, E2v, K; OrzRozm S4v; gdy okręty przyidą ſkądkolwiek/ wneth od nich odbiorą máſzty y żagle/ áby ze cłem nie vbieżał BielKron 457v, 393 [2 r.]; Merces, idem Profiteri merces, Odeclić od towárów/ Opowiedzieć ſie ná cle. Mącz 217c, 191d, 217c, 374b; GórnDworz P3v; CzechRozm 248v [2 r.]; StryjKron 637; BielRozm 11 marg; ActReg 25; Calep 990b, 1104b; W Miáſtach goſpodárſtwo y dochod rzemioſłá nawiętſzy/ młyny/ tárgi/ iármárki/ cłá GostGosp 140; Oddawayćież tedy wſzytkim cośćie powinni: pobor komu pobor: cło komu cło WujNT Rom 13/7 [przekład tego samego tekstu CzechRozm 248v]; Kommiſſarze między páńſtwy Koronnémi, á między pogránicznémi wysyłáni ku pogodzeniu róznic y ſpráwiedliwośći, y gránic, y o cłá. SarnStat 836, 67, 253 [3 r.], 391, 396 [2 r.], 397 (36); PowodPr 78; CiekPotr 60.

cło od czego (10): LibLeg 11/137v; UstPraw E, Ev; Mącz 313c; O Oświęcimian zeby cła ktore od drew y ryb zwykli dawac były im zniesione ActReg 25; Cłá od wołów Szlácheckich właſnym zbozem. SarnStat 403, 394, 398 [2 r.], 1129.

cło na co (3): Stipendiarium – Czło na zołd. Calep 1006b; OrzJan 59; SarnStat 401.

W połączeniach z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (15): Wkxyązv od wozv po dwu gr ſzerokych czla Bvſkiego ſſoly ſtho. MetrKor 57/116 [idem 59/273v] 57/116, 116v [2 r.], 59/273v, 274, 274v, 275; Aby mu Krol dał z Tuncolu toiest ze Cła Gdanskiego przeszłego roku resztę y przyszłego roku intratę ActReg 82, 42; SarnStat 965, 1219, 1307 [3 r.].

W połączeniach szeregowych (24): Kradną przełożeny ſwieczcy/ gdi obcziaźliwe á nieſnoſne poplatky/ winy/ czinſſe/ czla/ pobory/ czopowe vſtawiaią y wycziągaią napoddanych SeklKat L2v, Gv; BielKron 449; Mącz 206a, 329b, 442c, 476d, 477c; WujJudConf 215; BudBib 1.Esdr 7/24; GostGosp 168; Phil B2; Też im tego pozwalamy/ áby z nich nie brano myt/ céł/ moſtowégo/ grobelnégo od ich właſnych rzeczy/ któré nie ná przekup/ ále ku ſwéy potrzebie będą obracáné SarnStat 1196, 202 [2 r.], 348, 396, 397 żp, 441 (12).

W charakterystycznych połączeniach: cło nowe (15), powinne (6), składane, stare (4), ustawiane (ustawione) (3), wolne (3), zwykłe (4); cło (po)stanowić (postanawiać) (3), układać (zakładać) (4), ustawić (ustawiać, zastawić) (10); cła ułożenie; od cła wolen (wolny) (15), wolność (3).

Zwroty: »cło wybierać (a. brać, a. odbierać), wziąć; cło brane (a. wybierane); cła wybieranie, pobor« = accipere tributum vel censum PolAnt; telonea recipere a. exigere JanStat [szyk zmienny] (21 : 2; 2; 1 : 1): MetrKor 57/116, 116v, 274; O tych co cłá wybieráią á práwá niemáią: idem et eod UstPraw E, E, Ev [4 r.], E2 [2 r.], E2v; BibRadz Matth 17/24; MAttheuſz Apoſtoł y Ewányeliſtá/ żyd z narodu Iudá/ y z iáwnogrzeſznikow/ to ieſt ze cłá poboru/ wſtąpił ná ſtolec ſwięty po wſtąpieniu Páná Kryſtuſowym w niebo. BielKron 144; Portitor, Przewoźnik przes yáką rzekę przewożący/ też celnik który cło wybiera ná moście álbo ná brzegu którey rzeki/ też trágarz. Mącz 313b, 442c; á choćia kto moſtu nie ma/ prżećię oni poźywáią/ żeś ná tym/ á ná tym mośćie cło wźiął GórnRozm G3v; WujNT 131 marg; A ná tych mieyſcách wſzyſtkich wolno nam będźie mieć Komory y Piſárze náſzé/ dla wybiérániá Céł. SarnStat 1232, 394, 396 [3 r.], 398, 401, 1013, 1022.

»cło, cła (od)da(wa)ć« [szyk zmienny] (10 : 2): UstPraw Ev, K; BielKron 245v; Magnis portoriis mercatores illo ire consueverant, Częſte á wielkie cłá niżli tam doyadą krámárze muſzą dáć. Mącz 313c, 477c; Calag 585; Calep 1051a, 1104b; SarnStat 976, 1080, 1129; KlonFlis F4.

»cło (za)płacić; (za)płacenie cła; cło płacone« [szyk zmienny] (18; 2; 1):Gdy to Celnicy ſłyſzeli/ Támo ná targ brzybieżeli [!]: Iżby im ten Cło zápłáćił/ Ktoby niewolniká kupił. BierEz B3; LibLeg 11/137v; BibRadz Matth 17/24; Pendere vectigal, Czlić/ Cło zápłáćić. Mącz 288c; WujJudConf 215; Do Sląſká albo do Węgier áby kupie niebyły wywozoné przez zápłácenia Cłá SarnStat 1239, 68, 397, 398 [2 r.], 399 [3 r.], 969 (15); KlonFlis D.

Zestawienia: [»cło biczowe«: cło biczowe abo wojskie. ‒ Jest też przy tym mieście czwarte cło, co je biczowem zową, ktore bierze wojski sochaczewski LustrRaw 27.

»cło bronne« = opłata za wjazd do miasta przez bramę: Cłá [Bronnego] Moſtowego/ álbo Wodnego ktoby nieoddał/ wecżwornaſob to nagrodzi. SzczerbSpecSax 49.]

»cło na brzegu« (1): Portitorium [!], Myto od przewiezienia/ cło ná brzegu/ furlon. Mącz 313c.

»cło duchowne« (1): Cłá/ Mytá wſzyſtkié [...] Duchowné y Mieyſckié/ Iego K. M. znośić raczy SarnStat 1022.

»cło grobelne« = teloneum aggerale JanStat (12): aby przed Szeymem pirwſſem przez Commiſſarze byla ſprava do Cancellaryey przinieſiona abo przeſlana gdzie ktore czlo grobelne abo moſtowe ieſt potrzebne ComCrac 13, 13 [3 r.]; ZapWar 1545 nr 2646; SarnStat 68, 399 [2 r.], 400 [2 r.], 401, 1039.

[»cło kasztelańskie«: Cło kasztelańskie. — Jestteż w tym mieście drugie cło kasztelańskie, sochaczewskiego kasztelana, które tymże sposobem biorą jako i królewskie LustrRaw 27.]

»cło koronne« (2): vmnieyſzáć ſie ma téy prowi ziiéy/ którą Królowa Iéy M. z Céł Koronnych bierze y bráć ma SarnStat 1148; VotSzl D3.

»cło krolewskie« (4): cłá też królewſkié wyſtátczą wprawdźie máieſtatowi królewſkiému/ ále nie wyſtátczą żołdowi wſzyſkiému OrzJan 58; SarnStat 1014, 1022 [2 r.].

»cło lobegeld« = opłata od przewozu zboża obowiązująca na terenach podległych Zakonowi Krzyżackiemu (2): O cle Lobegeld SarnStat 296 [idem] 1122 marg.

»cło miejskie« (1): SarnStat 1022 cf »cło duchowne«.

»morskie cło« (1): Tám miedzy ſkáły miedzy mytne grody Gdźie muśi płáćić morſkie cło od wody. Iedźie KlonFlis D.

»cło mostowe« = teloneum pontale JanStat (10): ComCrac 13 [4 r.]; ZapWar 1545 nr 2646; PRzywileie poślednieyſzé [...] ſą dáné oſobóm pewnym álbo miáſtóm ná cłá Moſtowé álbo Grobelné SarnStat 68, 399 [2 r.], 400 [2 r.].

»cło niderloge« = opłata stojąca w związku z obowiązkiem składu, obowiązująca na ziemiach Zakonu Krzyżackiego (2): Cło Niderloge ieſt záwieſzoné. SarnStat 1122 marg, 296.

»cło pograniczne« (1):Kommiſfarze náznáczymy/ którzy tymże ſpoſobem inſtruktarze vczynić máią/ żeby nikt ſowito cłá pogránicznégo nie płáćił mimo práwo poſpolité. SarnStat 1196.

»cło szlacheckie« (1): Cłá [...] ták Królewſkié iáko Szlácheckié [...] Iego K.M. znośić raczy SarnStat 1022.

»cło targowe« (1): Constituczia seimv Piothrkowskiego [...] aprobuye [...] I thes then articul o czlach vodnich mosthowich grobelnich i thargowich. ZapWar 1545 nr 2646.

»cło włoskie« (1): Portitoria Italiae sublata, Zápowiedziano wſziſtki cłá włoskie. Mącz 313c.

»cło wodne, na wodzie, od wody« [szyk 16 : 1] (12 : 3 : 2): obieczvyemy poddane naſſe dvchowne ſwieczſkie przi volnoſcziach ich zachovacz a czla na vodzie znich niebracz ComCrac 13, 13 [2 r.]; ZapWar 1545 nr 2646; O cle wodnym: Sigiſmundus folio 11. UstPraw E; BielKron 391v; A gdyż połowicá Cłá wodnégo v Toruniá [medietas navigii circa Thorun supra dicti JanStat 852] z połowicą pieniędzy z niego przychodzących [...] nam ieſt powinna SarnStat 1075, 106, 399, 400, 1022, 1039, 1080, 1118; VotSzl D3; Trátuy do lądu/ iuż tu pánie młody/ Day cło od wody. KlonFlis F4, D.

[»cło wojewodze«: Cło wojewodze. Jest też przy tymże mieście cło wojewodze [...], które też tymże obyczajem bierzą od furmanów i od kupców, jako i królewskie i kasztelańskie LustrRaw 27.

»cło wojskie«: Cło wojskie. ‒ Jest też cło wojskie w temże mieście, które biczowem zową. Biorą go od bydlęcia i od konia per den. LustrRaw 165..]

»wozowe cło« (1): Redagium, vozove czlo BartBydg 130.

»cło ziemskie (a. ziemne), na ziemi« = teloneum per terram a. in terra JanStat (4 : 3): ktorzi mieniąſie bycz volnemi z mayętnoſcziami ſwemi od czel nietelko Ziemſkich alie też vodnich ComCrac 13; też cłá ták ná wodzye iáko ná źiemi dano im wolne. BielKron 391v; SarnStat 396, 400, 1022, 1118; VotSzl D3.

Szeregi: »cło i czopowe« (1):ODPVSCZENIE CLA y Czopowego miáſtu Krákowu SarnStat 405.

»cło i czyńsz« (1): Krolowie źiemſcy od kogo biorą cłá y cżyńſz [tributa vel censum]? BibRadz Matth 17/25.

»dań, (albo) cło« (2): BibRadz 1.Esdr 7/24; w tym odmienieniu Pánów téż doznáią odmienność w vćiſku dani álbo cłá/ któré zową Fundczol [deprehendet oppresionem, datiam, quae in vulgari Fundczol dicitur JanStat 901]. SarnStat 1118.

»cło, (i, ani, albo) myto (i brukowe, a. i wojskie)« = teloneum a. telonium et vectigalium JanStat [szyk 16 : 4] (20): ActReg 42; Przetóż poſtánawiamy/ áby ludźie ſzlácheccy [...] żadnémi myty/ cły/ y woyſkiémi/ zá przyśięgą panow álbo fáktorów ich/ wedle piérwſzéy Conſtituciiéy/ ni od kogo ángáriowáni nie byli SarnStat 404, 68, 142, 397, 400 [3 r.], 401 (18); VotSzl D3.

»(podatek), cło i (ani) popłatek« = census, vectigal PolAnt (3): Grzeſſą cy ktorzy [...] nieplacząc zdobrą wolą tego co powinny/ iako ſą podatki/ czło/ y yne poplatki. SeklKat H3, H2; BibRadz 1.Esdr 7/24.

»cło i skład« (3): Tákże téż Cło y Skład [theloneum et depositum JanStat 906]/ który Niderloge zową/ [...] niech będźie záwieſzoné SarnStat 1122, 1121, 1122.

»cło, (albo, i) targowe (łokciowe)« = teloneum et forale JanPrzyw (11): UstPraw E [2 r.], Ev [4 r.], E2; Podſkárbiego rządu Kśięgi ſzoſtc o Clách/ Targo. łokćio. SarnStat 401 żp, 929 marg, 948, 1045.

W przen (1):
Szereg: »cło i zysk« (1):pijańſtwá káżdy cżłowiek lekce ważyć nie ma/ będąc tego pewien/ iż dyabeł nie opuśći cżłowieká pijánego bez iákiego cłá y zyſku ſwego. WerGośc 256.
a. Prawo pobierania opłat celnych (65): Cłá wſzytki ktore ſą nádáne po śnierći Krolá Włádiſłáwá Oycá náſzego Káſſuiem y w niwecz obrácamy. UstPraw E, E [2 r.], Ev; Cłá záſtháwił Krol. BielKron 389 marg; Mącz 198b; Którzy nie máią álbo ſtrácą liſty ná Cłá dawné, w tym łáſki Królewſkiéy niech ſzukáią. SarnStat 397; Cło przez Miſtrzá odięté ma być wróconé. SarnStat 1073 marg, 234 [2 r.], 266 [2 r.], 396, 397 [3 r.], 398 [3 r.] (21).

W połączeniach z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (4): [Król] Od Krákowſkich rádzyec/ co ku wielkim rządom zamkowym przyſłuſzało/ wykupił: [...] Cło Lubelſkie tyſiącem y cżtermi ſthy. BielKron 405v, 405v; SarnStat 964, 1179.

W połączeniach szeregowych (6): Mącz 329b; Zábronienié Zydóm Ceł, Czopowégo, Myt, Zup, Kárczem, Náymów SarnStat 246, 267 [2 r.], 978, 979.

Zwroty: »cło dawać; cło dane« (2; 3): Cłá po śmierći Królá Włádyſłáwá dáné, ſą ſkázoné [Telonea post mortem Vladislai data, cassantur JanStat 59]. SarnStat 396; Miáſtu temu náſzému Krákowu zá pozwoleniém wſzech ſtanów/ Cło wieczné dáiemy SarnStat 964, 67, 396, 1179.

»cło trzymać, dzierżeć« [szyk zmienny] (6 : 1): Vſtáwiliſmy iżby Celnicy y wſzytcy byli ſláchtą á Krzeſćiány/ wyiąwſzy Stároſtowie co dzyerżą cłá w pieniądzách UstPraw Ev, E2; SarnStat 266, 267 [2 r.], 400 [2 r.].

»cło mieć« (3):Miáſtá ty co też cłá máią/ tymże też obyczáiem wyżſzey nápiſánym winni ſwe poborce przed ſądem ſtáwić UstPraw E2; SarnStat 403 [2 r.].

»nająć (a. najmować) cło; najemnik cła« [szyk zmienny] (3; 1): Vectigalia redimere, Nayąć cło. Mącz 103a; Redemptor vectigalium, Nayemnik cłá. Mącz 103a 313c, 329b.

»cło sprawować« (1): Ceł [...] żeby nie ſpráwowáli exnunc pod winą Státutu Zygmuntá Królá/ Roku 1538. wydáną SarnStat 267.

»cło wziąć« (1): namowił Krola ze Cło wziął w Litwie naczym skoduie Krol 10000 kozdy rok. ActReg 157.

»cło zakupować« (1): Publicanus, Któri poſpolite cła [...] zákupuye álbo naymuye/ Celnik/ Poborcá. Mącz 329b.

Zestawienia: »cło graniczne« (1): Krol Włádziſław pozáſtáwiawſzy w Polſzce zamki y cłá gránicżne ná potrzebę Węgierſką/ wypráwił ſie przećiw Turkom látá 1443. BielKron 389.

»cło grobelne« = teloneum aggerale JanStat (2): Cłá [...] grobelné [...] áby były ſkáżoné SarnStat 400, 397.

»cło mostowe« (1): náznáczyliſmy niktóré z Rad náſzych/ [...] áby káżdégo liſtu w ſobie zámknienié ná Cłá/ ná Moſtowé [Privilegii super Teloneis Pontalibus JanStat 73]/ ná Gróbelné nápiſáli. SarnStat 397.

»cło wodne, na wodzie« = teloneum in aqua JanStat (4 : 1): wſzyſtki cłá [...] wodné y źiemſkié [...] káſſuiemy SarnStat 399, 67, 400, 1013, 1179.

»cło ziemskie (a. ziemne), na ziemi« = teloneum in terra JanStat (3 : 1): CLá wſzyſtkié [...] ták ná źiemi iáko ná wodách [...] pſuiemy SarnStat 67, 399, 400, 1013.

Szeregi: »cło i mostowe« (1): Moſtowe y cło Toruńſkie dzyeſiąćią tyſiąc złotych wykupił z rozmáitych ręku BielKron 405v.

»cło, (i, albo) myto« [szyk 7 : 5] (12): ći wſzyſcy/ którzy cłá y mytá máią/ opowiedźieć ſie z mytem ſwym álbo cłém ná wtóré Roki źiemſkié/ w ſwym powiećie powinni będą. SarnStat 403, 267, 364, 399, 400 [2 r.], 403 [3 r.] (12).

»żupa, cło (i najem)« (5): Ktemu/ áby Zyd Zup/ Céł/ y naymów żadnych nie trzymał SarnStat 266, 267, 364, 400, 413.

b. Czynność pobierania cła (5): W ten cżás Xantus kupcá żądał Aby mniey niż wźiął powiádał: A tę zmowę przeto cżynił/ Iżby tám łátwiey Cłá odbył. BierEz B3; wiérzciéſz temu/ że tákiégo oká/ ani v kart pod wiéchą/ áni v pługu ná roléy/ áni ná Cle v hándlu nie nábędźieſz OrzQuin F; SarnStat 253, 1196; VotSzl D3.
2. Miejsce, gdzie pobierają cło, komora celna; telonium PolAnt, Vulg, Mącz, Calep; teloneum Mymer1, BartBydg, Mącz (34): Mymer1 13; BartBydg 156; A Ieſus gdy ſzedł zonąd/ virzáł człowieka śiędzącégo na cle (marg) mycie ( -) Mattheuſza imięniem MurzNT Matth 9/9 [przekład tego samego tekstu Leop, RejPos 324, WujNT]; Leop Matth 9/9, AAA4v; UstPraw Ev; BielKron 416v, 436v; Teloneum, sive Telonium, Cło/ to yeſt celna komorá/ álbo też dóm/ ſtół/ mieyſce gdzie cło odbieráyą. Mącz 442c; Támże w ten cżás Máttheuſzá s. onego kánclerzá ſwego ze cłádo ſiebie powołał. RejPos 255v, 324, 325 marg; A mijáiąc vyrzał Lewiego (ſyná) Alſeuſzowego śiedzącego ná cle BudNT Mar 2/14 [przekład tego samego tekstu WujNT]; Cłá tego też potrzebá pilnowáć: ále bárźiey Celnikow/ niż tych coby cło przeieżdżáli: bo ná káżdym cle więcey Celnicy pokrádną/ niż ći co cło przeieżdzáią GostGosp 140; WujNT przedm 34, Matth 9/9, Mar 2/14, Luc 5/27; A ſámi Stároſtowie máią bronić Kupcóm: áby tylko zwyczáynémi drógámi y gośćincmi nie mijájąc Céł ieźdźili/ pod ſtráceniem rzeczy: któré nie gościncem powiozą. SarnStat 947, 289, 398, 1100 marg, 1235 [2 r.], 1239; Poniżey w lewo cżerwieni ſię dawny Włodſłáwek/ xiężą/ cłem y piwem ſławny. KlonFlis G; CiekPotr 60, 70.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (2) : y ſłvżę ivſz od piączi lat W. K. M. naczte [!] Poſnanſkim SeklWyzn 3v, B.

W charakterystycznych połączeniach: cło mijać (mijający) (3); cła się chronić; cło mijane.

Zestawienie: »cło pograniczne« (1): A przyśięgá nie inákſza ma bydź czyniona/ iedno iáka ieſt opiſána [...] Okrom cłá pogranicznégo/ którégo przyśięgę ná gránicy/ wedle práwá y zwyczáiu záchowuiemy. SarnStat 401.

MM