[zaloguj się]
[pdf]

CUKIER (189) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N cukier cukry
G cukru cukr(o)w
A cukier cukry
I cukrem
L cukrze

sg N cukier (27). ◊ G cukru (51). ◊ A cukier (11). ◊ I cukrem (84); -em (1), -(e)m (83). ◊ L cukrze (6). ◊ pl N cukry (3). ◊ G cukr(o)w (2). ◊ A cukry (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. bot. Saccharum officinarum L. (Rost); trzcina cukrowa (5): W tymże kroleſtwie Syciliyſkim cukier rośćie ná dziedźinie miáſthá Pánormitáńſkyego BielKron 276v; Zdáło ſie też Krolowi Portugálſkiemu/ áby tám było donieſiono naſienie cukru BielKron 448v, 273v, 448v, 469.
2. Słodka przyprawa do potraw wyrabiana przeważnie z trzciny cukrowej; mel Murm, BartBydg, Cn; saccharum (cannarum) Murm, Calep, Cn; sucarum Mymer1; sacarum, succarum BartBydg (178): Murm 117; Mymer1 18v; BartBydg 134b; Też naſienie ſlazowe warzone z lakricią y z figami/ a potym otzukruy tzukrem one wode piyże ią/ tedy pomaga na kaſzel z zymney przycżyny FalZioł I 3b; Też wino w ktorym by wrzało to ziele s koriandrem naczukrze przyprawionym/ á kto ſie go bedzie napijał/ boleſć głowy vſpokaia ktora pochodzi z żołądka. FalZioł I 58b, +8a, I 5d, 13a, 18b, 26d (79); Mozeż też wagy przyſporzyċ Do pieprzu kamikow wlozyċ. [...] Wczynamon ſkorek warzonych Czukrem troche przyſlodzonych. RejKup e2v; ku temu to ieſt podobno/ iáko kiedyby ktho vwárzył/ w iákim domu trućinę/ poſtáwił ią ná ſtoł/ y poſypał cukrem/ y mowił/ otho cukier/ iedzćie? KrowObr 219; RejWiz 101; pytáliſmy Luzytanow ſkąd thák piękne cukry idą do Kſiążęćia/ iákich áni Sycylia áni Cyprus nie ma BielKron 449, 276v [2 r.], 449, 454v; Nephalia, Swięto było v Greków w które żadnego winá nie pili/ tylko wodę miodem álbo cukrem osłodzoną. Mącz 245c, 39b; Albo proch Raſtu okrągłego z cukrem w Winie pić/ pomaga bárzo od dycháwice SienLek 85v, 9, 53v, 59v, 85, 87v (15); Niewiem by też nie dla tego pánie Kriſki gánili náſzy/ owe vcżty wymyſlone/ gdzie káżda potráwá s cukrem/ bo ſłodkość prędko omierznie GórnDworz F; RejPos 72; A wſzytko to nic pocżćiwemu nie wádzi/ á rownie to ieſt ku inym pocżćiwym ſpráwam iáko przyſmáki do potraw álbo cukier ná káſzę/ chociay ták káſzá y ſámá cżáſem bywa dobra. RejZwierc 21v, 59, 87; BielSpr 53; Oczko 20v, 38; Calep 935a; Konfekty/ iáko gruſzki/ wiśnie/ orzechy włoſkie/ broſkwinie/ y inſze rozmáite owoce w cukrze y w miedźie máią bydź ſmáżone GostGosp 130; Kámień cukru [Unus lapis sacchari JanStat 1049]/ zá pułtrzećiá złotégo. SarnStat 274.

W charakterystycznych połączeniach: cukrem ocukrować (12), osłodzić (osłodzony, przysłodzony) (13); z cukrem przyprawować (przyprawiać, przyprawiony) (7), zmieszać (zmieszany) (13); na cukrze przyprawiony (2).

Wyrażenia: »biały (a. bieluchny) cukier« [szyk 14 : 8] (22): wſzythki rzecży na proch ſthłucż á zmieſzay zbiałym czukrem FalZioł I 44d; potym oczukruy czukrem bieluchnym FalZioł II 21c, I 11b, 17c, 23b, 24d, 43c (22).

»cukier czysty« (1): Wmocż ty rzecży w rożaną wodkę/ prziłoż theż krochmalu y czukru cżyſtego FalZioł I 115d.

»prosty cukier« (1): tedi warz to ziele z yzopem y z lakricią w wodzie/ a przyłoż [...] proſtego tzukru FalZioł I 2a.

»cukier przedni« (1): niektory lutruią dwá rázy/ á tho iuż będzie naprzednieyſzy (marg) Cukier przedni. (—) BielKron 276v.

»nad cukier słod(czej)szy« (2): Vſta twé námileyſſé/ nad tzukier ſlodcżeyſſé OpecŻyw 18v; Prot E.

Zestawienia: »cukier fijołkowy« (1): Też ieſt dobry ten czukier Fiiołkowy thym ktorzy maią boleſć w żołądku z nadymaniem. FalZioł I 150a.

»cukier kandyj« = cukier krystaliczny (1): Wezmi lakricijey/ krochmalu, dragantu/ migdałow/ czukru candij/ rozynkhow/ [...] á to wſzythko zmieſzay á nadziałay ſtego gałecżek FalZioł III 42b.

»kręcony cukier« = cukier uzyskany ze skrobi jęczmiennej w postaci kręconych laseczek (2): Też gdy vwarzyſz kwiatki Fiiołkhowe s kręczonym czukrem á tego będzie pożiwał ten ktoby miał cięſzkoſć w pierſiach FalZioł I 150a, V 39.

»lodow(at)y cukier« = skrystalizowany w bezbarwnej, przezroczystej postaci [szyk 6 : 4] (10): Mel harundinis Czuckerkandel Lyodowy cukyer. Murm 117; Mymer1 18; BartBydg 88b; FalZioł II 11a, V 40; Mymer2 17v; BielKron 461v [2 r.]; SienLek 190v; o wnet weźmie onę obietnicę Páńſką iáko cukier lodowáty RejAp 89.

»cukier piusdium« = penidium, cukier uzyskany ze skrobi jęczmiennej w postaci kręconych laseczek (1): tedi warz to ziele z yzopem y z lakricią w wodzie/ a przyłoż tzukru z apteki ktory zową piuſdium FalZioł I 2a.

»cukier rożany« [szyk 7 : 3] (10): Czukhier Rożany ma włoſnoſć poſilaiącą j zaſtanawiaiącą żywotowe biegunki FalZioł I 116a, 115d [3 r.], 116a [2 r.], IV 56d, V 76v, 82, 118.

»cukier taberzet« = tabarzet, odmiana cukru sprowadzana z Persji (1): pierwey warz mocznie á potym przyłoż mdleyſze/ á oczukruy czukrem taberzet FalZioł II 21d.

Przen (7):
a) Przynęta, zdradliwa, fałszywa ozdoba (6): Otho maſz przed otzymá náukę Papieżá Rzymſkiego Antykryſtá/ kthorey náuki iego/ vtzy y broni Biſkup Krákowſki ſlugá iego. I obátz proſzę ćie/ iákoć thu ſprzodku cukru podawa/ áby ćię iedno vłowił/ y wietzną trućiną zárázył. KrowObr 51, 52, 219; RejWiz 48v; GórnDworz C5; PaprUp Kv.
b) Słodycz (1): A kiedy ćię pocáłuię/ Trzy dni w gębie cukier czuię. KochSob 69.
3. Wyroby z cukru, słodkie potrawy podawane na deser [zawsze w pl] (6): Więc potym przynieſiono Cukry Márcepany/ Z rozlicżnymi przyſmáki ktorych my nie znamy. RejWiz 27; RejZwierz 38v; Bellaria ‒ Prziſmaky po ſtole wſzeliakie, iakie ſą cukri prziſerze, paſtety, y inſze. Calep 127a, 1076b; WujNT 11; CiekPotr 31.

Synonim: 1. »rogoż cukrowy«.

MM