1.
Służba; słudzy, pachołkowie; domownicy; ludzie z najbliższego otoczenia;
familia Mymer1, Mącz, Cn; domus BartBydg, Mącz; famulitium Mącz, Cn; domestici BartBydg; ministerium Mącz; oecos Calep; famularis turba, paedagogium, servitium Cn (290):
yakom ya nyeszbyl yego przesz czelacz szwoyą ZapWar 1505 nr 1966,
1505 nr 1967,
1522 nr 2277,
1527 nr 2343 [2 r.],
1534 nr 2544,
1540 nr 2510;
Cżeladź ſwą dobrze opatrzay/ Potrzeby iey rządne daway: Niedbay by ſie tylko bali/ Ale by ćię miłowáli. BierEz F4v,
A4,
Bv,
R3;
wzięla na ręce ſwoie ſynácżka/ ſnádz boiątz ſie by nie Herodowa cżeládz iechala ku zabiciu dzieciątka. OpecŻyw 24,
24;
Mymer1 12;
BartBydg 45;
BielŻyw 165;
MiechGlab [89];
KłosAlg Gv;
Pan Lasszky od Crolya Rzymszkiego yachal do Cessarza ſchtorego czelyadzyą podkalem sye wlesye pol dnya chodv za Endrnopoliem LibLeg 9/50v;
y to bidlo y wſzitka czeladz ktorą pobrano wnyewolią wczaloſczy bedziely wroczona LibLeg 11/91;
Item wzyely v Iarmak 4 czeladzy sina makara a zonę Criſtine a dzyeke [!] Olenę Drugą Annvſze LibLeg 11/101v,
10/56 [2 r.],
56v,
59 [2 r.],
59v [2 r.],
98 [2 r.] (
19);
RejPs 97v;
RejRozpr Hv,
I2v;
LibMal 1545/91;
RejJóz C4v,
G,
G3v;
Zedać aby pan Bog dal (dobrą/ żonę/ męza/ dziatki/ czelać/ dobytek/ iako y tobie dał) bliznemu twemu SeklKat N2,
F2v,
G3;
HistAl A8v;
BielKom D8;
GliczKsiąż L;
GroicPorz q2,
aa2;
Iuż ſie ſtrzeże przyiaciół/ ſtrzeże ſie cżeládzi. Iednych by go nie ſkrádli/ drugich by nie ſtruli RejWiz 13v,
31,
132;
A miał ſthátku/ owiec/ bydłá/ y cżeládzi [familiae] bárzo wiele. Leop Gen 26/14;
Y powiedział ieden z cżeládzi [unus de pueris suis] Nabálowey Abigáil źenie [!] iego/ temi ſlowy Leop 1.Reg 25/14,
4.Reg 3/17,
1.Tim 1/10;
KochZuz A5;
RejFig Bb3,
Bb5,
Bb8v;
RejZwierz 137 [2 r.],
137v;
A ták rzekł Iozef do bráćiey/ y do czeládźi oycá ſwoiego [Et dixit Ioseph et fratribus suis et domui patris sui] BibRadz Gen 46/31,
36/6,
47/12,
Ex 1 arg,
Num 18/31;
OrzRozm H3,
P;
Naſiał tam zboża Izáák/ vrodziło ſie mu go doſyć á inym nic/ y wzdroie oycowſkie ktore przed nim zyemią zákryli Páleſtyni/ odkrył: á dobytek y cżeladź pili. BielKron 14,
11,
15,
15v,
27v,
30 (
17);
Mącz 7a,
117c,
d,
121b,
143d (
10);
Dobrymi goſpodarzmi poſpolićie zowiem. Co ſię o dobrą czeladź napilniey ſtáraią Prot C4,
B3,
C4,
D3v;
SienLek 3;
GórnDworz Cc8v;
Ieſth wielkich źieḿ pán/ á bárzo możny/ w złoćie/ w ſrebrze/ y w cżeladź możny. HistRzym 52;
Tedy krolewná wźięłá pielgrzymá do ſwego gmáchu ku ſwey cżeládźi. HistRzym 80,
13v,
22 [4 r.],
26,
34v,
52v [2 r.] (
17);
RejPos 32,
138v;
Ia też poydę roſkażę wnet wſzytkiey cżeládzi/ Zeby tám iuż znośili wſzytki rzecży iego HistLan C3v;
Owa iey tám wſzytko tho cżeladź powiedzieli/ Co v páná ſtárego zá ſkárby widzyeli. HistLan D,
A3v,
A4v,
B [2 r.],
D;
KuczbKat 260;
Zdać ſie też zá pociechę cáłą noc pić/ ſkákáć/ bębnáć/ piſkáć/ cżeládzi wiele chowáć/ ceklatum chodzić/ y inych rozlicżnych wſzetecżnośći vżywáć. RejZwierc 114,
7,
39,
58,
89v,
106v,
114,
115;
WujJud 89v,
212 marg,
Nn6v;
WujJudConf 209v;
A miał Mefiboſzeth ſyná máłego/ ktoremu (było) imię Michá/ á (ták) wſzytká cżeladź [domus] Ciwiná robiłá na Mefiboſzethá. BudBib 2.Reg 9/12;
HistHel B2v;
BudNT Matth 24/45;
á ktokolwiek w domu przednieyſzy ieſt/ á nád tákową cżeládzią władność ábo pánowánie ma/ tego zową goſpodarzem. ModrzBaz 2v;
Niechayby one gmáchy miáły wſzelákie wcżáſy dla ſámych ſędziow y dla iych piſárzow: dla żon też iych (ieſliby ie mieli) y dla dzieći/ y wſzytkiey cżeládzi. ModrzBaz 93,
2v,
12,
13,
36v [2 r.],
99v,
122v,
124;
Ráno drzwi otworzą/ wynidzie Stárſzy nád cżeládzią/ vyrzy odartego vbogiego/ rzecże SkarŻyw 135;
á gdy prze wielki ſmrod/ y pewne niebeśpiecżeńſtwo/ cżeládzi do poſługi/ y zá wielkie pieniądze doſtáć niemogli: prośił Páná Bogá/ y przecżyſtey Dziewice o piekálnicżki ich/ áby mu ſług poſłáłá/ dla chorych. SkarŻyw 460,
47,
292 [2 r.],
412,
429,
460,
527;
CzechEp 208;
KochFr 26;
Niech mi brożek do nowégo/ Wedle ſtaniku moiégo/ Doda zbożá y żywnośći/ Dla czeládźi y dla gośći KochMRot A4;
WerKaz 288,
290;
BielSen 7;
Roſkaż pánie czeládźi/ Niechay ná ſtół dobrégo winá przynaſzáią KochPieś 10,
18;
Oracz pługiem zárznie w źiemię: Ztąd y śiebie/ y ſwé plemię/ Ztąd roczną czeladź/ y wſzytek Opátruie ſwóy dobytek KochSob 70;
ArtKanc 120;
A ieſlibyś mię tym chćiał podkáć/ iż ina rżecz ieſt goſpodarż/ ktory czeládźi ſwey roſkázuie/ y Ociec/ pod ktorego zwierżchnośćią ſą ſynowie GórnRozm F3v,
F3v;
Niech cię w drodze ſzcżęśći Pan z cżeládźią twoią. KmitaPsal A4v;
ZawJeft 21;
ActReg 4v;
Calep 725a,
811a;
Vrzędnik ma mieć oſobny regeſtr rządzenia cżeládźi y płácenia im: y ma to opátrzyć/ áby nie chowano w folwárku cżeládźi mniey áni więcey nád potrzebę GostGosp 16,
8,
30,
36,
72 [2 r.],
74 (
13);
GostGospPon 169,
170;
GórnTroas 12;
Bo żadne nie ſą więtſze zabáwy świeckie/ iáko ſtáránia o żywnośći/ y opátrzeniu żony/ dzieći/ czeládzi. WujNT 738,
Matth 24/45,
Luc 12/42;
SarnStat 17,
351,
372,
388,
644 (
10);
GrabPospR L3v;
Kátolicy záśię doſtátnieyſzy/ w Niedźiele y w świętá więcey zabaw świeckich máią/ y cżeladź nimi męcżą/ niż w powſzednie dni/ [...] ták iż cżeladź/ nigdy ábo rzadko/ do kośćiołá ſie vkazáć nie mogą PowodPr 51;
SkarKaz 422b;
Słuſzna czynić y ſłucháć/ gdy kto dobrze rádźi: Namniéy to niewádźi/ choć rádá od czeládźi. GosłCast 36;
KlonFlis F;
Trapi cżeladź y bydło: ćiemięży poddáne KlonWor 77,
77;
ZbylPrzyg B4v.Wyrażenia: »czeladź domowa« [
szyk 10 :
5] (
15):
BielŻyw 48;
Thedy wnet zwołáłá domowey czeládźi [Et vocavit viros domus suae] BibRadz Gen 39/14,
Gen 39/11;
Abráám ſzedł do Egiptu z żoną Sarą y z domową cżeládzyą. BielKron 11,
11v,
12;
Domus pro familia [...], Czeladź domowa. Mącz 94b;
Támże cżeladź domowa ktorzy tho widzieli/ Przed pánem y przed pánią tę rzecż powiedzieli. HistLan C2;
Zdobyłem ſie ná niewolniki y na niewolnice/ miałem też czeladz domową [filii domus] (marg) wł. ſyny domowe. (‒) BudBib Eccle 2/7,
Dan 13/26;
ModrzBaz 126v;
GostGosp 16,
88,
122;
SarnStat 268.»dworna (a. dworska) czeladź« [szyk 2 : 1] (3): Vrzędnik ma tego ſtrzedz co ná dworſką cżeladź domową przyſtoi/ áby tego ze wśi/ áni męſka áni biała pięć/ nie robiłá. GostGosp 16; IZ [...] o ſługi poddáne/ zbiegi/ y czeládź dworną/ v Sądu Ziemſkiégo ſpráwiedliwośći ſwéy dochodźili SarnStat 1180, 1181.
»czeladź książęca« (1): Czeladź kſiążęca nie mogłá go záſkocżyć ták rychło. BielKron 410v.
»czeladź miejska« (5): Za thym prziſſedl do Schamothul y thamze był pogiman przeſz cząlyadz myeiſka, y na zamek panu Staruchowſkiemu bill odeſlan. LibMal 1544/ 87v; przibyezall kath ſczelyadzia myeyſka powyadayącz yſch czlowyeka zabitho. LibMal 1544/194, 1544/90, 1546/ 121, 1552/170.
»niewolna czeladź« [szyk 2 : 1] (3): BudNT t6 marg; dom y oycżyznę ſwoię y imienie przedawſzy/ yniewolney cżeládzi wolność dárowawſzy: wſzytko vbogim rozdáli SkarŻyw 566; StryjKron 125.
»czeladź robotna« (3): ZapWar 1544 nr 2559; Rzepnicá też dla oleiu nie zła: dla cżeládźi domowey robotney. GostGosp 122; Táżbir do dworu cżeládźi robotney záwżdy zoſtáwowáć ma Piwowar. GostGosp 136.
»rządna czeladź« [szyk 3 : 1] (4): MurzNT 133v; Do karmienia wołow rządna cżeladź ma bydź/ bo nád niemi nie záwſze ſtać może GostGosp 80; Rzezánie śiecżki bydłu/ wymiárem á rządnie/ y koleią: á zwłaſzcżá kędy cżeládźią rządną domową tego nie rzeżą. GostGosp 88, 132.
»czeladź stajenna« (1): O czeladzi Staienney WyprKr 121.
»czeladź urzędowa = [sądowa]« (1): álbo go zá onymi przezyſki Czeladź Vrzędowa z roſkazánia Sędźiego fantuie/ álbo ſye ręczy GroicPorz C.
»czeladź zamkowa« (1): Klimunt z Moſkorowic Stároſtá Krákowſki/ Mikołay Litwos s cżeládzyą zamkową zbroyną/ ziecháli z zamku á rozwádzili ie/ y ſtraż nád nimi poſádźili. BielKron 385.
Szeregi: »dom (
a. domostwo,
a. domownicy), (i, abo, to jest) czeladź« [
szyk 4 :
2] (
6):
Nie bacży nicz iż to wadzy Wſzemu domu y cżeladzy RejJóz H4;
A goſpodarz każdy yeſt głową domu/ to yeſt/ czeládźi ſwoyey. KromRozm III M4v;
BielKron 70;
Bo imieniem Rzecżypoſpolitey iedná familia, álbo dom ieden nie bywa názwan/ gdyż ieſt rzecż oſobna/ iednemu należąca/ ktorą właſnym imieniem zową/ Rzecżą domową/ álbo goſpodárſtwem/ á do tego należy/ áby oná cżeladź y wſzytcy domownicy weſpołek żyli [ut familia ac omnes domestici una vivant] ModrzBaz 2v;
bo wſzytkiego w domu zániedbawſzy odchodzą/ przyiaciół/ cżeládźi ábo domoſtwá/ Zborow/ y Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 91v;
SkarŻyw 134.»czeladź i kmiotki (a. kmiecie)« (4): Iakom ya przesz czelacz sva hy Cmiothkj sve nyenachodzil Sklomya do sthawu Iego viathschich pracz ZapWar 1538 nr 2428 [idem 1538 nr 2520, 2521]; Vidzialem gdy ssya czelącz schodzila y kmieczie do wssi kthorzy byly rozegnany sdomow y zewssy ZapWar 1550 nr 2674, 1538 nr 2520, 2521.
»czeladź i poddani« (1): Iáko Pan ták też Vrzędnik y Włodarz poſłuſzeńſtwá ma nabárźiey v cżeládźi y v poddánych ſtrzedz GostGosp 8.
»(poddani) słudzy (a. służebnicy), (i) czeladź« [szyk 2 : 1] (3): GrochKal 11; Y ſtałá czeladź y ſłużebnicy [servi et ministri] v węgla bo źimno było/ y grzali ſię WujNT Ioann 18/18; Nuż poddáni/ ſłudzy/ cżeladź/ poſpolſtwo/ hultáyſtwo/ przeklętym naywięcey opilſtwem/ ieſt ták popſowáne/ iż go do cżego dobrego vżyc trudno. PowodPr 74.
W przen (10): O wielko ſſcżęſny on dóm/ w ktorym tako cżeládz ſwiętá przebywala. OpecŻyw 35v, 41v; Sors. [do Sprawiedliwości] [...] Podźwá do pánow cżeládzi/ Vyrzyſz iák mi tám będą rádzi BielKom F3; Tákież groch bez márſzałká álbo bez cżeládzi/ Gdyż go s połciem á z iágły cżáſem zyeść nie wádzi. RejWiz 15; Venus czo ma zá cżeladź. RejWiz 39 marg [idem] Dd3v; A ten ma mieć kraſną cżeladź/ to ieſt ſmyſly zewnętrzne y wnętrzne krom grzechu HistRzym 53v; SkarŻyw 270; RybGęśli D; KlonKr F4v.
Przen: Wierni (4):
WEyzrzy proſimy panie na tę cżeladz twoię/ za ktorą pan naſz Iezus Kryſtus nie wątpił ſie podać w ręcze winnych y krziżową podiąć mękę TarDuch D2;
Iż miáſto potrzebney á zbáwienney ſpráwy Wiecżerzy Páńſkiey/ gdźie wſzyſtek lud ſpołecżnie vżywał dárow Bożych/ teraz pátrzeniem tylko karmią ich M. Kśięża cżeladź miłego Bogá. WujJudConf 179v;
Niechay nie záwieráią ręki miłośierney Cnotliwym/ y cżeládźi Chriſtuſowey wierney. KlonWor 51.Przysłowie: Dźiwny to pan/ dźiwnie rádźi O ſwéy na świecie czeládźi. KochPs 94.
a. O uczniach Chrystusa (1): Acz Pan/ áby nie dał zgorſzenia/ pobor płácił: wſzákże tuż pokazał/ że nie tylko ſam miał być wolen od płácenia tákich podátkow [...] ále y czeladz iego/ Apoſtołowie/ y ich namiáſtkowie/ że [!] wſzytkim duchowieńſtwem WujNT 72.
b. O grupie wojska (3): MiechGlab 24; Gdy chceſz wiedziec w woyſzcże ſwoim o nieprzyiaćielſkim ſzpiegu/ roſkáż wſzyſthkim Rotmiſtrzom/ Towárzyſzom y s cżeládzią iednego dniá/ áby ſie zeſzli pod ſwoie Namioty/ á wywiádował ſie káżdy o nowothnym á nieznáiomym miedzy ſwemi BielSpr 36v; KochProp 5.
c.
O robotnikach pracujących w kopalni soli (2):
VStáwiamy/ ták chcąc mieć: áby w oboiéy Zupie/ ták w Wielickiéy iáko w Bochenſkiéy tylko robili ſześćdźieśiąt tych/ którzy ſól wycináią: któré po Polſku Stolniki zową: w to zámknąwſzy czeladź gośćinną [famulis hospitalibus JanStat 45]. SarnStat 379.Wyrażenie: »czeladź żupna« (1): Téż vſtáwiamy: iż żaden nie ma ſądźić czeládźi Zupnéy [familiam Zuppae JanStat 45]/ iedno ſam Zupnik. SarnStat 379.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}