[zaloguj się]
[pdf]

CZOŁO (532) sb n

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl du
N czoło czoła czele
G czoła cz(o)ł
D czołu
A czoło czoła czele, czole
I czołem
L czele czelech, czołach
inne dubium - czoł

sg N czoło (64). ◊ G czoła (65). ◊ D czołu (2). ◊ A czoło (156). ◊ I czołem (58); -em (14), -(e)m (14). ◊ L czele (115). ◊ pl N czoła (9). ◊ G cz(o)ł (1). ◊ A czoła (14). ◊ L czelech (25), czołach (17); -ech OrzList, Mącz, OrzQuin, RejPos, BiałKat, ArtKanc, Calep; -ach Leop, BietSpr (4), CzechRozm, SkarŻyw (2), CzechEp; -ech : -ach BibRadz (2 : 1), RejAp (10 : 4), WujNT (6 : 3); ~ -éch (1), -(e)ch (24); -ach Leop, BibRadz, BielSpr (4), CzechRozm, SkarŻyw (2), CzechEp, WujNT (3), -åch RejAp (4). ◊ du N czele (cum nm) (1) GlabGad N4. ◊ A (cum nm) czele (3), czole (1); czele BielSpr 32, 33; czele : czole Mącz (1; 24d : 1; 137c). ◊ Dubium czoł ActReg 84.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Część twarzy ludzkiej między skroniami oraz analogiczna część głowy zwierzęcej; frons Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn (373): anym yemu zadal rany krwavyey wczolu [lege: w czoło] ZapWar 1513 nr 2129, 1516 nr 2140, 1545 nr 2629, 1550 nr 2682; Potrząſał cżęſto rogámi: Iż bárzo cżoło twárde miał/ Wſzytki ine ſwaki zbijał. BierEz R4, N3, R4; OpecŻyw C; Gloua yey byla nyeyako podlugovata, czolo nyeſzerokye ale glatkye naczterzygrany myernye uyelkye PatKaz III 121, 121; Murm 50 [2 r.]; Mymer1 22; BartBydg 9b; oſzalenie też oddala gdy cżoło będzie tą wodką cżęſto macżano. FalZioł II 12b, I 82b, 118d, V 7, 58, 90 (39); prze ſzpetnego á nie vrodliwego cżłowieka z małpim noſem, z łyſim cżołem BielŻyw 47; GlabGad M7v, N2v, N3, N3v [3 r.], N4 [5 r.] (24); MiechGlab +5; BielSat D2; HistAl A8v, H7; Zá trzećim [kradziestwem] krzyż ná czele żelázem wypaláią. GroicPorz kkv; KrowObr 84v; Potrze ſobie koláná á potłucże cżoło/ Bo ſie muśi zátocżyć przy tym nie raz w koło. RejWiz 88, 15v, 58, 93v, 149; Leop Lev 8/9, 2.Par 26/20 [2 r.], Ex 3/8 [2 r.]; Nie pátrz ná zad/ boć pewnie/ w cżoło kto vgodzi. RejZwierz 24, 24, 75, 85v, 107 (7); BielKron 8, 34v, 371, 377v, 384v (13); Arimaspi, Ludzie w Tátárzech ták rzękący/ którzi tylko yedno oko mayą w czele Mącz 16a; Frontale quod ad frontem pertinet, Kápturek koński który kłádą ná vſzy y ná czolo. Mącz 137c, 24d, 67b, 137c, 156c, 160a (11); á potárſzy ſkroni y czołá chuſtą zmaczay w onym zmieſzániu chuſtę SienLek 51v, 18v, 29v, 39v, 52, 142 (27); Tu pátrzaj iż ich nie żegna nákładſzy pierſcieni ná rękawicze/ áni ich kropi [...]/ áni im krzyżykow po cżele kryſla RejAp 6v, 68 [2 r.], 88 [2 r.], 118, Dd2v, Ff2v; GórnDworz Gv; KuczbKat 145; RejZwierc 27v; PaprPan H2v; brzuſzec od którégo ſye dłóń poczyna/ nád noſem/ á pod czołem w dołku połozywſzy Oczko 16, 27v; KochPs 196; SkarŻyw 226, 572 [2 r.]; KochJez A3; KochSz A4v; ReszPrz 99; KochSob 64; Wyſmukni ſobie potym twé wynioſłé czoło. PudłFr 73, 70, 75; BielRozm 26; Fronto ‒ Szerokiego czoła. Calep 436a, 75b, 131a, 281a, 436a; RybGęśli C3; CzahTr L2v; Cżuprynę ma ná cżele KlonWor 54; SzarzRyt C4v.

W charakterystycznych połączeniach: czoło gładkie (3), jasne, łyse (2), okrągłe (3), szyrokie (4), wielkie (4), wyniosłe (2), wysokie.

Przysłowie: bibl. [Gen 3/19]: GliczKsiąż H; A w pocie cżołá ſwego pracey ſwey vżywáć/ A iáko Pan roſkazał/ ták ſie záchowywáć. RejWiz 161v, Dd4, 161v; RejPos 71, [219], 289v; ModrzBaz 13, 37; iſz zbáwićiel náſz robył rękomá z Iozephem/ y potu cżołá ſwego pożywał. SkarŻyw 245, 121, 241, 262, 263; CzechEp 65; WerKaz 291; LatHar 253; Acż nie dawam beż prace/ lecż komu pot z cżołá Cżęſty płynął w me cżáſy/ błoga mu ſtodołá RybGęśli B4; WysKaz 24; KlonWor 44 [ogółem 20 r.].
Zwroty : »w czoło bić« = bić z przodu, otwarcie (1): Nie nálazłeś żadnego/ zá prokurácią/ Rádſzey záwżdy zá tarcżą/ kędy w cżoło biyą. RejZwierz 83v.

»w czoło dać« [szyk zmienny] (2): RejFig Aa2v; Izáák [...] pochwyćił kámień dał cżártowi w cżoło BielKron 457.

Wyrażenia: »czoło jak marmor gładzony« (1): Czoło iák mármór głádzony KochSob 68.

peryfr. »pot czoła« = trud, ciężka praca (20): cf Przysłowie.

»(wy-, z-)muskane czoło« (2): Poſádzą podle niego [pieniężnego pachołka] niepewną dźiewoią; Vpſtrzoną/ przywieńcżoną/ z wymuſkánym cżołem KlonWor 68; ZbylPrzyg Bv.

»zmarszczone czoło; zmarszczyć czoło« [szyk 6 : 4] (6; 4): March1 A2; March3 T7; Cżoło zmarſzcżone á weſrzodku dołem aż donoſa znacno rozdzielone tak iż ſie zda iakoby dwie cżele były, znamionuie chytrego GlabGad N4; Caperare frontem, Smárſzczić czoło. Nie wdziecznie a nie łáskáwie patrzać Mącz 34b, 34b, 360a, 420d, 421c, 461b; wrocę ſię do ſrogich/ Cżoło zmárſzcżywſzy/ náuk/ do ſwych zabaw drogich. KlonWor 81.

W przen (4): W czele [Wołu] świécą Hiády KochPhaen 7, 3; Czás vćieka/ iáko wodá/ A przy niem leći pogodá/ Zebrawſzy Włoſy ná czoło: Ztąd iéy łápay/ bo w tył goło KochPieś 54; W pewny czás rogi bierze Cynthia ná czoło. SzarzRyt B3v.
Przen (145):
a) Miejsce, na którym znajdują odbicie stany psychiczne (32): tak iż poſpolicie mowią na cżele á w ocżu ſrom ſiada. GlabGad N3v, N3v; Y będą widzieć oblicże iego/ á imię iego ná ich cżołách Leop Apoc 22/4; á miáłáś cżoło wſzethecżnice wſtydu nie máiąc [Et frons mulieris meretricia fuit tibi]. BibRadz Ier 3/3, Apoc 22/4; OrzRozm F4v; BielKron 14v; RejAp 68 [2 r.], 115v [2 r.], 187v, Ff2, Ff4; CzahTr H4.
Zwroty: bibl. »czoło (na-, po-, prze-)znaczyć, pieczętować itp.; znak naznaczony na czele« [szyk zmienny] (11 : 3): RejAp 65, 67v, 69, 118, Ff4; Naprzód znákiem krzyżá s. czoło twoie znáczą BiałKat 266, 246 [2 r.]; RejZwierc 248; LatHar 57; Nie ſzkodzćie źiemi y morzu/ áni drzewam/ áż popieczętuiemy ſługi Bogá náſzego ná czołách ich [quoadusque signemus servos Dei nostri in frontibus eorum]. WujNT Apoc 7/3; ktory [anjoł] nie każe nic ſzkodzić ná czele náznáczonym. WujNT 854, 429; SiebRozmyśl [M2].

»nosić, mieć itp. piętno, imię, znamię na czele; noszący imię na czele« [szyk zmienny] (11 : 6 : 7; 1): BibRadz Apoc 9/4; OrzQuin M4v; Iż kto będzye chwalił beſtyą álbo obraz iey/ á będzye nośił pyąthno iey ná cżele RejAp 122, 76, 115, 115v [2 r.], 118 [3 r.], 121v (13); WujJud 52; CzechRozm 188v; CzechEp 60, [397]; Y ogiądáią oblicze iego: á imię iego ná ich czołách będzie [et nomen eius in frontibus eorum] WujNT Apoc 9/4, 13/16, s. 869, Apoc 14/9, 20/4 (8).

Wyrażenia: »czoło jako miedź« = bez wstydu (1): Poznałem iżeś tward/ a iż kárk twoy iáko żyla żelázna/ á cżoło twoie iáko miedź [et frons tua ut aes]. BibRadz Is 48/4.

»na czele (na-, w-, za-)pisano, wyrażone (imię itp.); mieć napis na czele« [szyk 14 : 9] (22 : 1; 2): KrowObr 28, 132, 234, 241v; RejWiz 42v; OrzList cv; RejAp 117, 117v, 140, 142; HistRzym 49 [2 r.]; gdyż nas náznácżono/ á zápiſano goſpodę ná cżelech náſzych/ Bogu Oycu/ Synowi/ y Duchu s. RejPos [54], 252v [3 r.], 342v; NiemObr 164, 165; ArtKanc O16v; Y Widźiałem/ á oto Báránek ſtał ná gorze Syonie/ á z nim ſto czterdźieśći y cztery tyśiące máiących imię iego/ y imię Oycá iego nápiſáne ná czelech ſwoich [et nomen Patris eius scriptum in frontibus suis] WujNT Apoc 14/1, 298, 872, Apoc 17/5, 878.

»czoło pochmure« (1): Táka mégo Hektorá twarz byłá [...] Czoło trochę pochmuré GórnTroas 35.

»czoło ponure« [szyk 1 : 1] (2): OrzJan 19; Záwſze ma twarz pochmurną/ y ponure cżoło KlonWor 37.

»przetarte [= uparte, nieugięte] czoło« (1): Bo wſfyſthek dom Izráelſki przetártego cżołá ieſt/ y twárdego ſercá ieſt [omnis quippe domus Israel attrita fronte est et duro corde]. Leop Ez 3/7.

Szeregi: »czoło (usta) i piersi« [szyk 4 : 1] (5): Tlukąć ſię wpierſy y wczolo. RejKup n2; Cżyni mu potym Kápłan ná cżele y ná pierśiach/ znák krzyżá świętego KarnNap B3v; SkarŻyw 101, 120, 399.

»czoło i serce« (1): W komorách/ ná śćiánách/ ná oknách/ y ná cżołá y ſercá náſze z wielką chućią krzyż kłádzmy. SkarŻyw 92.

b) Niektóre cechy psychiczne człowieka; poczucie honoru, duma, pewnośó siebie, odwaga, wstyd (47):
Zwroty: »czołem bić, uderzyć; bicie, uderzenie« = kłaniać się, oddawać cześć, hołdować [szyk zmienny] (25 : 11; 2 : 2) : MetrKor 46/47v, 117v; LibLeg 11/164v; RejRozpr 12; BielKom A3v, F4; OrzList f3; RejZwierz 51v; gdyż oni niewidáli tego cżołem bićia do ſámey źiemie nigdy. BielKron 435, 174v, 435; KwiatKsiąż N2; Veneri dicito multam meis verbis salutem, Kłániay ſie odemnie/ Pozdrów/ czołem vderz moyim ymieniem. Mącz 236b, 193d, 281d, 366a, 374c, 431d, 484c; CzechRozm 52v; Sżáblá oſtra przy boku/ to pan: tá rozſtrzygnie/ Kto komu cżołem bić ma. KochOdpr Cv; KochPs 25, 87, 94, 132, 145, 167; KochJez B4; KochProp 11; SkarŻyw 397; PaprUp C2; Calep 27a, 84b; ActReg 69, 84; WujNT 754; Dwoie zwyćięztwo weźmieſz y otrzymaſz ſpołem/ A z weſelem vderzyſz/ twym kłopotom czołem. GosłCast 34, 53, 65; RybWit B3v.

»bez czoła być« (1): A cożby to był zá cżłowiek/ ktoryby bez cżołá był [qui sine fronte esset]? ModrzBaz 51.

»(nie) mieć czoła« (1): Wedle ſtárey przypowieśći ták mowią/ że v onych niemáſz czołá [Veteri proverbio frons periisse dicitur illis]/ w ktorych wſtyd zágásł. ModrzBaz 51.

»wyciągnąć czoło« (1): Exporrige frontem, Ey bądz dobrey myśli/ Wyciągni czoło Mącz [ 351] a.

Wyrażenia: »jasne [= odważne] czoło« (1): A ſtráſzny huff káżdemu nieprzyiacielowi bywa ⟨g⟩dczołoRejZwierc 185.

»harde, zuchwałe czoło« (1 : 1): Biłem ie [nieprzyjacioły]/ á óni powſtáć niemogli zgołá/ Y położyli ná źiemi hardé ſwe czołá. KochPs 25; KToż ták śmiáły/ ktoż ták proſzę zuchwáłego cżołá KlonŻal B2v.

»nie zakryte [= odważne] czoło« (1): RejZwierc 185 cf »jasne czoło«.

»z wysokiego czoła« = wystawnie (1): ludzyom/kthorzy z wyſokyego cżołá/ gornye dzyeći ſwoye przyodzyewáyą/ przeſadzáyąc ſie nád inſſe GliczKsiąż F3v.

c) Życie (6):
Zwroty: »nadstawiać, nie zastawiać czoła« = odważnie walczyć [szyk zmienny] (3 : 1): HistAl H6v; BielKron 109, 428v; A iuż ták przećiwniku/ coś zá ſczęśćiém hárdy? A gdźie czołá nádſtáwić/ táméś podſzyt ſmárdy. GórnTroas 25.

»nie szanować czoła« = odważnie walczyć (1): A teraz nie ſzánuymy dla náſzych krzywd cżołá. KmitaSpit B4v.

»umykać czoła« = tchórzyć (1): A potym przed ſzalonym [krol] ták vmykał cżołá/ Ze go [krola] wygnał s kroleſtwá PaprPan Hhv.

2. Przód, pierwsze miejsce, pierwszy plan; początek; frons Mącz (16): áżby pierwey porth Pánáaniorum był wyzwolon od pogan/ ktoryby był cżołem Krześćijánom wſzytkiey Indyey BielKron 460v, 444v; Frons occipitio prior, Przirzina álbo nátucha/ álbo prziwodźi przirácźa/ ciągnie ku tym słowóm/ Czoło yeſt pierwe niżli tył. Mącz 199a; HistRzym [2], 3v; StryjKron 31; KochFr 76; muśi naprzód weyźrzeć w Literę A, áli ſie tráfi ná czele ABBAS. Y záś ná końcu w literze S. Sacramenta SarnStat *6; Azya przednie cżoło krześćiáńſtwáodſzcżepieńſtwem [!] y kácerſtwj zginęłá. PowodPr 31 marg; Poſtáwim ná czoło/ náuki do vtwierdzenia prawdy/ Kátholickiey z tey Ewángeliey ſłużące: á potym ſię do innych vdamy. SkarKaz 576b; Oyczyzná czoło wſzyſtkich poćiech. SkarKazSej 665b, 665b.
Zwrot: »stawać na czoło« (1): Zá cżym weſzli z dawnośći w Senatorſkie koło/ Y ták ieden po drugim ſtawáli ná cżoło. SapEpit Bv.
Wyrażenie: »na czoło postawiony, wysadzony; na czele stawić« (1 : 1; 1): SkarŻyw 243; á miedzy dwunaśćią przenawyżſzy ieden Piotr ktorego tu ná czele Pan ſtáwi SkarKaz 606b; SkarKazSej 702b.
3. Pierwsza linia wojska w szyku bojowym; front; acies Calep, frons exercitus, principia Cn (112): MiechGlab 6; Poległo tám wiele Rycerſtwá Polſkiego práwie cżoło wſzythko BielKron 417v; vkázał ſie ná gorze z ludźmi ſwymi/ ſpráwiwſzy ná cżoło wielki lud BielKron 421v, 244v, 245, 409v [2 r.], 411v, 424 (11); á według wielkośći ludźi rząd pirwſzy/ co zowiemy Cżoło: ſtáwić BielSpr 9v; Bo gdzie ſtoi cżołá tyſiąc koni ludźi iezdnych/ táhkże [!] y drugie vfy/ dáleko ſie ná dłuż rozćiągną/ nie vſłyſzy głoſu Hetmáńſkiego ten co dáleko ſtoi BielSpr 16; Sſzykowawſzy pieſze ludźi ná cżoło/ iezdni ná rogach bywáli w zupełney zbroi z drzewcy BielSpr 17; cżynili dłuſzſze cżołá niż ná ſzerzą/ to ieſt/ ieſli cżołá ſto koni/ tedy rzędow trzydzieśći w ſzerz kłádh/ álbo ieſzcże mniey/ ieſli cżołá tyſiąc koni/ tedy rzędow trzyſtá/ ále theż pole rowne/ y mieyſce dobre/ trzebá ná bacżeniu mieć BielSpr 24; Ten Ordynek woyſká pieſzego zbroynego/ kthory Grekowie zwáli Epicampius, álbo Opiſtia, tym obycżáiem był ſpráwowan. Vcżynić dwie cżele máłe iáko dwá filary/ ktore máią zákryć lud wielki zá ſobą ná tyle BielSpr 32; przed cżołem pieſzych máią też ſtać iezdni/ ná cżele nieprzyiaćielowi broniąc woyſká głownego także y lekko zbroyni BielSpr 32, 20, 24v, 32v, 35v, 55 (48); Niemcy co mieli vderzyć ná náſzych ſwoimi kopiámi w czoło StryjKron 642, 255, 265, 390 [4 r.], 416, 527, 702; KochSz A3; BielSjem 32; W czoło pieſze puſzczono: kónni zad trzymáli ZawJeft 12; Calep 17b; OrzJan 46; W bitwié iáko nadáléy wzad vchodź od czołá/ Na hárc nie ieźdź WyprPl C3v.
Zwroty: »podawać czoło« = stawiać opór (2): Bes przeſtánku ze wſzyſtkich dźiał ſtrzełáć około/ S tyłu/ s przodku tám y ſám/ podawáiąć cżoło. BielSat Nv [idem] BielSjem 36.

»na czele (po-, wy-)stawić, postawiony« [szyk zmienny] (9 : 1): BielKron 71, 312; Hannibal gdy ſie potykał z Rzymiány [...] odłożywſzy rogi obá woyſká ná ſtrony á z weyśrodká wywiodł lud/ ſtáwił ij ná długim cżele BielSpr 40v, 14, 35v, 41 [2 r.], 44v, 55; Calep 473a.

»przełomić, (prze-, roze-)rwać czoło« [szyk zmienny] (3 : 2): BielKron 314v, ieſli twoie cżoło przełomić niemoże nieprzyiaćielſkiego/ odkryy lud gotowy nie ſprácowány/ ſkáźiſz wnet nieprzyiacielowi ſerce/ iż muśi vćiekáć. BielSpr 32, 14, 65v; StryjKron 527.

»czołem przeciw czołu się spotykać« (1): á iáko ſię znieprzyiaćielem cżołem przećiw cżołu ſpotykáć ModrzBaz 111.

»na czele stać, by(wa)ć« [szyk zmienny] (4 : 2): potkał ſie napierwey z Węgry/ bo ná cżele ſtali/ wnet ie poráźił y rozgromił. BielKron 353v, 456; GórnDworz D7; BielSpr 27, 30v; StryjKron 742.

»na czoło wysadzać (się)« (3): lud iezdny co naprzednieyſzy/ zbroynieyſzy ná wielkich koniech ná cżoło wyſádźić BielSpr 26v, 42v, 62.

»wytrzymać na czele« (1): Przyſzło kilka vffow świeżych náſzych kthorym Moſkwá nie mogłá wytrzymáć ná cżele BielKron 412.

Wyrażenie: »nawalne czoło« (2): ktorzi wpotkaniu nawalnych cżoł/ mężnie á mocnie ſię bili KwiatKsiąż O3, O2v.
Szeregi: »czoło (i pośrzodek) a (i) cal« (3): áby cżoło á czal mocnymi ludźmi oſádźił/ á ná pobocżnicách doſtátek pomocnych ludźi miał BielSpr 19, 21v, 70v.

»czoło i (abo) tył« (2): Thamże też kxiążę Henrik thak boiował iż go Thatharzy y z cżoła y z thyłu obthocżyli MiechGlab 12; ModrzBaz 115.

4. Wybór ludzi najlepszych, przodujących w jakiejś zbiorowości, rządzących; kierujących; kierownictwo; także w odniesieniu do jednostek, przywódca, zwierzchnik (15): do Hyeruzálem/ gdźye ná on czás było czoło koſcyołá krzeſciyáńſkyego KromRozm II t2v; A zá dni Ioácimá ći byli Kápłani/ y Kxiążęthá fámiliey: Fámiliey Sáráiowey/ był cżołem á kxiążęćiem Máráiá [erant sacerdotes et principes familiarum: Saraiae, Maraia] Leop 2.Esdr 12/12; Hektor/ Troillus/ Paris/ Amázones pobići cżoło wſzytko náſze/ v Grekow ieſzcże doſyć mężow wielkich/ mocnych/ zacnych/ y przeważnych BielKron 59v, 141, 306v, 310; KochProp 6; Wſzytká tu wieś śiedźi wkoło/ A w pośrzodku ſámo czoło. KochSob 58; Iemu gwoli wybránych Senatorow cżoło/ Y znácżnego Rycerſtwá niepoślednie koło Stáwi ſię WitosłLut A2; CzahTr F3v, G4v; GosłCast 14; SapEpit B3v.
Wyrażenie: »czoło narodu« (1): ktorymby [łukiem] iuż nie ták poſpolitą gminę/ iáko ſámo cżoło narodu náſzego w grzechách przodkuiące wygłádźił. PowodPr 7.
Szereg: »głowa i czoło« (1): Wielki rozum kośćiołá Rzymſkiego/ iáko głowj/ y cżołá doſkonáłośći Chrześćiáńſkiey. SkarJedn 359.
5. Przednia lub górna część budowli (6):
a. Szczyt domu, poddasze (1): A yako skoro ye [pieniądze] wzyela do domu goſpodarza ſwego [...] ye donyoſla y tham ye chowala wczelye. LibMal 1552/ 167v.
b. Frontowa i zapewne wejściowa część świątyni, podwoje (2): Celle iey/ cżołá iey [świątyni]/ y śieni iey tákże wedle inych miar/ á okná iey y przyſionki iey [Et thalamos eius et postes eius et testudines; thalamum eius et frontem eius et vestibulum eius Vulg] wſzędy około niey/ pięćdźieſiąt łokći ná dłużą BibRadz Ez 40/33; A ſieni iey [świątyni] były przećiw ſieni zewnętrzney/ á pálmy ná cżołách ich [Et testudines eius atrio exteriori et palmae in poste eius PolAnt; Et vestibulum eius id est atrii exterioris et palmae coelatae in fronte eius Vulg] tám y ſám/ miáłá theż wſchod do ſiebie ná ośmi ſtopniow. BibRadz Ez 40/34.
c. Środkowa część grobli (3): A będźieſzli potrzebował Grobléy wyżſzéy/ tedy wſzędy kłádź zakład ná ieden łokieć ktory idźie wzgorę/ dwá łokćiá ná Sur/ iákóm tu piſał. A kiedy przyydźie ná czoło: tedy ma być zawiérká pod iedną miárą/ iáko będźieſz chćiał Strum D4; przypátrz ſye iáko Wodá ſtoi w Stáwie przy Kráióch/ od Czołá áż ná Wiérzchowinę Strum I3, D2.
6. I sg w funkcji wykrzyknika wyrażającego pozdrowienie, powitanie, pożegnanie, podziękowanie itp.; vale Mącz (5): Vale imperativus, salutantis vox in digressu, Miey ſie dobrze/ Bóg żegnay/ czołem też my mowiemy/ Day W. M zdrów był. Mącz 474a.
Fraza: »czołem za cześć« = formuła pożegnalna lub dziękczynna (4): A ták pánie czołem zá czeſć Bo iuſz wieczor iuſz teſz czás ieſć RejRozpr Kv; Et Macte obsoletum, Dziękuyęć miey cześć y chwałę/ Czołem zá cześć bywa też mówiono Mącz 203b; KochPieś 20; PudłFr 15.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Ná przykład, cegłá przez gołé c/ ćiáło przez ć/ á czoło przez cz JanNKar E2, E2; Mącz 137c; Calep 436a.
*** Dubium: Może ukłon (1): Iam Panu Hetmanowi zdaleka czołem vderzył. Wiedząc od innych ze nie rad widział kiedy mu kto przy maximilianie gratifikatie iakie czynił, obaczył iako mnie, tak kozdego czoł liczyie [!] humaniſsime się pokazał. ActReg 84.

ZZie