[zaloguj się]
[pdf]

CZOSNEK (123) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N czosnek czosnki
G czosnku
D czosnkowi
A czosnek
I czosnkiem
L czosnku

sg N czosnek (54). ◊ G czosnku (28). ◊ D czosnkowi (2). ◊ A czosnek (22). ◊ I czosnkiem (14); -em (3), -(e)m (11). ◊ L czosnku (2). ◊ pl N czosnki (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI — XVIII w.

1. bot.
a. Allium sativum L. (Rost); roślina warzywna cebulkowa; allium Murm, Mącz, Calep, Cn; alleum Mymer1; hallium, ulpicum, scorodon Calep (117); Tákże ięzyki poſtáwił/ Ktore był z cżoſnkiem przypráwił BierEz D; OpecŻyw 115; Murm 113, 162; Mymer1 16v; BartBydg 7; A przetho ogrodniczi nigdy nieſieią cżoſnku FalZioł I 5c; Theż twardoſć ktora bywa w maciczy: [szafran] odmiękhcża z miodem á z cżoſnkiem przyłożony. FalZioł III 7a, I 6a, V 81v, 86 (53); GlabGad B3v, I3v [4 r.], 14; Pothym w wigilią Bożego narodzenia niech wezmą miodu/ cżoſnku y gorczyce weſpołek/ á tym kożdey krowie pod ogonem podmazuią/ mowiącz ty ſlowa. LudWieś B3v; Leop Num 11/5; BibRadz Num 11/5; BielKron 39v, 276v, 286, 418v; Vt sectile porum. Szczepły czoſnek álbo łuk/ pór yſz ſie łatwie główká yedná od drugiey ſzczepa. Mącz 377b, 7a, 27d, 48a, 152d, 262b, 501b; Czoſnek zwierćiawſzy/ ſok s niego wyćiśni SienLek 106; vtłucz czoſnku iąderko SienLek 140, 100v, 103, 181v, 184, 192 (31); Choć v mnie brodá śiwa/ ieſczem niezgániony/ Czoſnek ma głowę białą/ á ogon źielony. KochFr 131; Calep 54a, 956b; GostGosp 72, 167; GDźiekolwiek pługiem w ogrodźie [...] będźie orano/ Dźieśięćiná zupełnie ma bydź dawáná/ wyiąwſzy Rzepę/ [...] czoſnek/ y iné rzeczy tym podobné ná ogrodźie ſie rodzącé. SarnStat 185; Nie wádźi wodá z cżoſnkiem/ nie wádźi chleb ſuchy KmitaSpit A4.

W charakterystycznych połączeniach: jąderko czosnku, szczepka (2), ziarno; szczepły czosnek.

Wyrażenie: »głowka czosnku« (1): Kiedy śledźiona boli/ proch z końſkiego ięzyká/ [...] z winem piy/ kthemu weźmi głowek czoſnku zedwádzieśćiá SienLek 95.
Zestawienia: »czosnek domowy« (1): CZoſnek ieſt dwoiaki/ Ieden domowy á drugi polny, domowy ieſt cziepły y ſuchy wtrzeczim ſlopniu/ á leſny ieſzcże cziepleyſzy ieſt FalZioł I 5c; [ALLIVM SATIVVM. Allium Hortense. Graece Scorodum. Po polſku, Czoſnek domowy. UrzędowHerb 17 (Linde).]

[»czosnek ogrodny«: ROzmáité ſą Czoſnki/ [...]ieſt domowy ábo ogrodny/ który bez ſádzenia nie rośćie UrzędowHerb 17 (Linde).]

b. Allium oleraceum L. et. sp. aff. (Rost); roślina rosnąca dziko, polny czosnek; bulbus Mącz, Calep; porrum agreste Mącz; antiscorum Calep (6):
Zestawienia: »leśny czosnek« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł I 5c; Bulbus, Leśny czoſnek/ trzemucha niektorzi zową/ y przitym wſzelakie ogrodne ziele/ á [...] skorę ná skórzę y łupinę ná łupinie ma/ yáko yeſt Cebula. Mącz 27d, 313b.

»czosnek polny« (1): FalZioł 15c cf »czosnek domowy«. [znacz. a]; [ieſt téż Czoſnek polny/ po polſku zową Waźiniec/ po łáćinie Allium agreſte UrzędowHerb 17 (Linde).]

»zajęczy czosnek« (2): Bulbus ‒ Pedezron zołty, vel, zaięczi czoſnek. Calep 142a, 77b.

c. [Alium ampeloprasum L. v. Porrum L. (Rost); roślina z rodziny liliowatych; por dziki:
Zestawienia: »czosnek ługowy«: ALLIOPORUM, SCOrodropraſſum, Ampellopraſſum. Czoſnek ługowy, Czoſnek Winniczny. TEn Czoſnek ieſt który rośćie po łąkách/ po winnicách/ ma moc czoſnkową y ługową; [...] zową Porry. UrzędowHerb 19 (Linde).

»czosnek winniczny«: UrzędowHerb 19 cf »czosnek ługowy« (Linde).]

2. [Ostrokół, palisada, zasieka: Názáiutrz y dźiáłá w ſzańcach ſtánęły/ y pletnicá byłá pogotowiu/ ná ktorey pod zamek ludźie przepráwiáć ſie mieli: choć wyśieść nie było gdźie/ bo brzegi wyſokie były/ á Moſkwá do tego cżoſnku náſádźiłá. Przeto Zámoyſki kazawſzy znieść koce y w wory ich nákładwſzy dał káżdemu po worze/ ktorychby námiotáli ná on cżoſnek [...] nie vcżynili ták iáko im był Hetman roſkazał [...] ále záraz ięli cżoſnek śiec/ y wyśiekſzy pod párkan ſie vkwápili BielKron 1597 776 (Linde).]

Synonimy: 1. b. trzemcha, trzemucha.

KN