[zaloguj się]
[pdf]

DALEKI (1009) ai

a oraz e jasne.

comp i sup (191 + 15) -dalszy. sup nå- (13), nåj- (2); na- WróbŻołt, Diar, BibRadz, Mącz (3), RejPos,KarnNap (2), KochPs, GostGosp, PowodPr, SkarKaz; nåj- ReszPrz, RybGęśli.

Fleksja
sg
mNdaleki, dalszy, nådalszy fNdalekå, dalszå, daleka, dalek(a) nNdalekié, dalszé, nådalszé
Gdalekiégo, dalszégo, nådalszégo Gdalekiéj, dalszéj, nådalszéj Gdalekiégo, dalszégo
Ddalszemu Ddalsz(e)j D
Adaleki, dalszy, daleki(e)go Adaleką, dalszą, nådalszą Adalekié, dalszé
Idalekim, dalszym Idaleką, dalszą Idalszym
Ldalekim, dalszym Ldalekiéj, dalszéj Ldalszym, nådalszym
pl
N m pers dalecy, dalszy
subst dalekié, dalszé
G dalekich, dalszych, nådalszych
D dalekim, dalszym
A m pers dalekié, dalszé
subst dalekié, dalszé, nådalszé
I m dalekimi, dalszymi, nåjdalszymi, daleki(e)mi
n dalekimi
L dalekich, dalszych, nådalszych
inne formy
sg n G skostn - z daleka

sg m N daleki, dalszy, nådalszy (44). ◊ G dalekiégo, dalszégo, nådalszégo (16); -égo (3), -(e)go (19). ◊ D dalszemu (7); -emu (1), -(e)mu (6). ◊ A daleki, dalszy (22), daleki(e)go (1). ◊ I dalekim, dalszym (6). ◊ L dalekim, dalszym (11). ◊ f N dalekå, dalszå (20), daleka (1), dalek(a) (4); ~ (attrib) -å (14), -a (1); -å : -a BielKron (2 : 1); (praed) -å (10). ~ ◊ G dalekiéj, dalszéj, nådalszéj (41); -éj (4), -(e)j (37). ◊ D dalsz(e)j (1). ◊ A daleką, dalszą, nådalszą (47). ◊ I daleką, dalszą (4). ◊ L dalekiéj, dalszéj (5); -éj (1), -(e)j (4). ◊ n N dalekié, dalszé, nådalszé (17); -e(2), -(e) (15). ◊ G dalekiégo, dalszégo (19); -égo (1), -(e)go (18). ◊ A dalekié, dalszé (9); -é (2), -(e) (7). ◊ I dalszym (1). ◊ L dalszym, nådalszym (3). ◊ pl N m pers dalecy, dalszy (13). subst dalekié, dalszé (22); -é (2), -(e) (20). ◊ G dalekich, dalszych, nådalszych (90). ◊ D dalekim, dalszym (3). ◊ A m pers dalekié, dalszé (8); -é (2), -(e) (6). subst dalekié, dalszé, nådalszé (57); -é (6), -(e) (51). ◊ I m dalekimi, dalszymi, nåjdalszymi (8), daleki(e)mi (1) SkarKaz. n dalekimi (1). ◊ L dalekich, dalszych, nådalszych (45). ◊ G sg n skostn z daleka (482); -a (439), -å (11) (zapewne błędy), -(a) (32).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. O stosunku przestrzennym (682):
a. Będący w dużej odległości, oddalony, odległy, niebliski, położony daleko (o organizmie żywym: w głębi, daleko od powierzchni); w stopniu wyższym znaczy często następstwo w przestrzeni (niezależnie od rozpiętości); longinquus Mącz, Calep, Cn; extimus, extremus, ulterior Mącz, Calep; remotus Mącz, Cn; disiunctus Mącz; dissitus Calep, distans Cn (619): [proch kolokwintidy] z piłułami doctorowie daią niemocznym ludziom á nawięczey gdy chczą z dalekich mieſcz wywodzić nieczyſtoſci FalZioł III 31b, *4d, I 149 [2 r.], V 33; thys ieſt nadźieia wſzytkich granicz thego ſwiata y na morzu na nadalſzym. WróbŻołt 64/6; LubPs ee; RejWiz 108; BibRadz Is 41/9, Mar 4/35, 8/13, Luc 8/22; BielKron 297v; Mącz 112c, 234d; GórnDworz Z6v; KuczbKat 360; BudBib Deut 34/2; od pámięći luckiey tákie Woyſko wtych tám polách dálekich y puſtych niebywáło BiałKaz L3, I1; ModrzBaz 125v; Antoni S. wdáleką ſię puſzcżą vdał. SkarŻyw 57 marg, 57 [2 r.], 501; ReszPrz 27; Iedny zá Dunay Turkóm záprzedano/ Drugié do Hordy dálekiéy zágnano KochPieś 37; Raz v rozbieraniu bydz chciał ale Kr IM do dalszego pokoiu w Łoznyczę szedszy zawarł się. ActReg 142, 95; Calep 333b; Vgor oráć pocżynáć kędy nadálſzy pierwey GostGosp 98; RybGęśli C4v; SarnStat 131, 700, 1228; KmitaSpit C4v; [w nawie morskiej] náyduie ſie naprzod Máſzt/ z ktorego Okręt [...] niebeſpiecżeńſtwá dálekie przegląda. PowodPr 2, 82; VotSzl D2; KlonFlis C2; SapEpit A3v.

daleki od czego (12): Ieſt miáſto bárzo dálekie od źiemie Filiſthyńſkiey BibRadz I 171b marg; Mediterraneus, Dáleki od morzá/ ná poſrzodku ziemie leżący. Mącz 213b, 178a; ModrzBaz 51; SkarŻyw 319; CzechEpPOrz xx3; Mieſzkánie dálekie iednego od drugiego GórnRozm K3v marg, Ev; ArtKanc Q19v; Calep 647a; SarnStat 481, 1119.

W charakterystycznych połączeniach: barzo daleki (8); dalekie krolestwo (2), miasto (2), miejsce (6), morze (3).

Zwrot: peryfr. »na ostrowy dalekie zasyłać, zawieziony« = zsyłać na wygnanie [szyk zmienny] (1 : 1): Záprawdę ná Rzecżpoſpolitą należy/ tákowe wykłádácże ná oſtrowy dálekie záſyłáć [in ultimas insulas relegare] ModrzBaz 100; SkarJedn 198.
Wyrażenia: »daleka kraina, kraj« [w tym: w dalekie krainy jechać (4); w dalekich krainach być (3); z dalekiej krainy być (3), przyjechać a. przyjść (7)] = regio longinqua Vulg, PołAnt [szyk 44 : 6] (37 : 13): wſzytkie rzecżi na ſwiecie przemijaią, tilko ſława takiego, ktorego piſmo zalecza, dłużey ſie zachowawa y podalſzych ſie krainach rozchodzi. GlabGad A3v; LibLeg 10/150; RejPs 89; Znać iżeſcie w dalekich gdzieſz krainach byli RejJóz B8, M2; MurzNT Luc 15/13; KromRozm III C8v; Diar 20, 21; RejWiz 101; Leop Esth 9/20, Luc 19/12; BibRadz Eccli 51/19; BielKron 47v, 294, 440v, 448, 457 (6); RejAp 65; GórnDworz Kk5v; á ná tho mieyſce poſádzę ſyny y dzyewki s kráin dálekich. RejPos 204v, 211v, 242v; Iednoſtáynymi woty ná Páná iednego Wſzyſcy ſie wnet zgodzili s kráiu dálekiego. StryjWjaz A3v; ModrzBaz 105, 107; SkarJedn 314; KochPs 93; SkarŻyw 29, [282]; KochTr 20; StryjKron A3v, 31; KochSz A2v; WerGośc 221; KochPam 80; KochPieś 40; GórnRozm B3v; KochPropKKoch 3; KochWr 16; A po nie wielu dni/ zebrawſzy wſzyſtko młodſzy ſyn odiáchał w dáleką kráinę WujNT Luc 15/13, s. 8, Luc 19/12; SarnStat 294, 1227; PowodPr 71; SkarKaz 383b; SkorWinsz ktv; RybWit [A2v].

»daleki od oczu« = niewidoczny, ukryty [szyk 2 : 1] (3): BibRadz Eccli 39/24; BudBib Eccli 39/24; przyrodzenie ták náſze ciáło ſpráwiło/ iż niektore cżęśći chćiáło mieć zákryte/ á od ocżu ludzkich dálekie [ab oculis hominum remotus'] ModrzBaz 51.

»daleka strona« [w tym: w dalekich stronach być, mieszkać itp. (27), z dalekich stron być, przyjechać itp. (25), w dalekie strony (5)] = terra longinqua Vulg (61): Wiele ludzy w dalekich ſtronach naſienia Lubſzcżykowego w miaſtho pieprzu vżywaią FalZioł I 75b, I 54a, 54c, 143c, IV 27a, 55d; MiechGlab *3v, 56; RejŁas 412; Ani wdowá áni żadna ſirotá/ áni opcy człowiek przyſzli zdálekiey ſtrony żadney lutoſći nienaydzie przednimi RejPs 139; LibLeg 11/32a; RejJóz E3v; KrowObr 136; RejWiz 5v; Z dálekiey ſtrony przyiácháli do mnie/ z Bábilonu. Leop 4.Reg 20/14; UstPraw H2, H3 [2 r.]; ten Rycerz iuż w dálekiey ſtronie. RejFig Ddv; BielKron 25v, 62, 264v, 266; Longe gentium abest, W dálekich ſtronách yeſt. Mącz 197a, 111c, 235a, 290d; SienLek 199v; HistRzym 103, 110v; RejPos 42v, 331v; kupiec z dálekich ſtron przypłynąwſzy/ radośći á pociechy vżywa w domku ſwoim RejZwierc 126v; KochMon 20; BudBib Zach 10/9; ModrzBazBud ¶5; SkarJedn 255, 326; SkarŻyw 30, 63, 98, 309, 503; StryjKron 135, 427, 692; NiemObr 22; WisznTr 31; KochPieś 52; KochTarn 74; KołakCath A4v; WujNT 595; oni záś práwuiący ſie do dálekich ſtron Ryńſkich [...] prowokácię czynią SarnStat 953, 756, 757, 902, 904, 907; GrabPospR N2; KmitaSpit B; KlonFlis H2.

»tak daleki« (7): LibLeg 10/150; trudno nas mieli rátowáć [naszy] ſtrzelbą ſwoią przez thák daleki cel/ áczkolwiek ſtrzeláli/ ále ſzkody w nich nie mogli vcżynić. BielKron 454; ModrzBaz 125v; SkarJedn 255, 326; SkarŻyw 63; WujNT 8.

»ziemia daleka« = terra longinqua Vulg, PolAnt; [szyk 10 : 8] (18): LibLeg 8/133v; ſlyſfano ieſt w Ieruzálem/ że ſtroże przychodzą z dálekiey źiemie Leop Ier 4/16; BibRadz 1.Reg 8/41, Ier 30/10; Ieſtem z dálekićh źieḿ/ álem przyſzedł do tego kroleſtwá y przebywałem w nim przez wiele lat. HistRzym 78, 36v, 115v, 117 [2 r.]; BudBib Ios 9/6, 9, 2.Par 6/32, Prov 25/24[25], Is 22/18, Ier 6/20; Iżali wſzytkie zgołá/ dálekie y poſtronne źiemie/ do Egiptu po zboże chodziły? CzechRozm 110; ModrzBaz 125v; SarnStat 481.

Szeregi: »(tak) bliski i (abo, jako) daleki« = propinquus et remotus PolAnt (6): Márdocheuſz [...] rozeſlał [listy] do wſzech żydow kthorzy po wſzyſtkich krolewſkich kráinach mieſfkáli/ ták w bliſkich iáko y w dálekich Leop Esth 9/20; UstPraw I2v; BielKron 294; RejPosWstaw [1432]v; BudBib Esth 9/20; SkarŻyw [282].

»daleki a głęboki« (2): FalZioł I 133a; w dálekich á głębokich puſtyniach láſow dla ſpokoyney chwały Chriſtuſowey wiele Chrzeſćian mieſzkáło StryjKron 150.

Wyrażenie przyimkowe:»z daleka« = daleko, w oddaleniu, z oddalenia, z dużej odległości; longe, procul Mącz, Cn, Vulg; eminus Mącz, Calep, Cn; e longinquo Mącz, Cn; ex longinquo Cn, Vulg; a longe, de longe, a longinquo, de longinquo Vulg (304): Piotr z daleka z boiaznią naſladowál Iezuſá milégo OpecŻyw 112v, 30v, 154; FalZioł IV 2d, V 106v; GlabGad P7v; MiechGlab 25; dobry mężu/ poſtoy mało żnami Widzę iżes ż daleka. z ſwoiemi kupiami RejJóz B, L5v, M5v; RejRozm 396; RejKup v2, v5; iáſnął z dáleká on zaſtęp wſzytek iáko gwiazdi/ bowiem ich zbroie były pozłocone. HistAl H4, K8v; KromRozm II q; BielKom Av; LubPs B2, O4v, ee; RejWiz 11v, 27v, 47v, 113, 122v (16); SLuchayćie wyſpy/ pilnie bácżćie Narodowie z dáleká Leop Is 49/1, Zach 10/9; RejFig Dd; RejZwierz 13, 81, 133v; BibRadz Is 60/4, 9, Ier 46/27; BielKron 47, 274, 285, 314v, 395v (11); Eminus, Zdáleká. Eminus iacula mittuntur, Z dáleká ſtrzeláyą Mącz 102c, 109c, 313d; RejAp 88v; GórnDworz M5v, N2v; Wſzędy Pan może doſiądz y z dáleká każdego łáſką ſwą. RejPos 242v marg, 122v, 175v, 184, 243, 255v (21); RejZwierc 32v, 76v [2 r.], 240v; Ták wielkie ſą [namioty] iż z dáleká zdádzą ſie iáko ktore miáſtecżko. BielSpr 53v, 25v; Strum M3; PaprPan F2v; ModrzBaz 56; KochPs 202; SkarŻyw 47, 79, 133, 251, 600 (7); StryjKron 702, 717; CzechEp 184; KochSz B4; KochMRot C2v; WerKaz 305; PaprUp D2; GrabowSet Q, Y2; KochFrag 24; LatHar 461, 505; WujNT Matth 27/55; PowodPr 5, 8; Ieſzcze zá czáſow Apoſtolſkich do ćieniá Piotrá ś. z dáleká chore noſzono. SkarKaz 41b, 39b, 311a, 454a, 516a; GosłCast 30, 33, 57, 63; SkarKazSej 681a; KlonFlis F3; SzarzRyt C2.

~ z daleka od kogo, od czego (3): ſtań z dáleká od koniá/ á odedrzy mu plaſtr on záraz SienLek 181; RejPos 213; Calep 360a.

Przysłowia: [niektórzy] wſſczęſćiu przyiaćielá znáią á wnieſſczęſćiu zdaleká go obchodzą. RejPs 52.

Kwiatek pyękny máła rzecż choć ſtoi z dáleká/ Nie widáć go/ a wonność záleći cżłowieká. RejWiz 112v.

Mnimaſz by kto poſtáwą miał ſkryć obyczáie/ Wierz mi żeć ty z dáleká znáć ták y s przełáie. RejWiz 189.

Znáczny zdaleká kthory mocen śmialośćią ięzika/ á mądry vmi ſie wywinąć od niego. Leop Eccli 21/8.

Per transennam aspicere, Z dáleká yákoby prze ze mgłę pátrzáć. Mącz 462c.

Swieża roża z dáleká pachnie. Mącz 261c.

O cudzych ſie nowinkách z dáleká pytamy/ Nam ledwe płot nie gore á wżdy nic nie dbamy. RejZwierc 253.

choć mię ſczęśćié z daleká obchodźi/ Pomnię/ iż po dżdżu iáſny dźiéń przychodźi. PudłFr 21.

Zwroty: »iść [za kim, za czym] z daleka« = intervallo magno aliquem sequi Mącz; a longe sequi Vulg [szyk zmienny] (13): A Piotr ſzedł za nim zdaleka MurzNT Mar 14/54 [idem BibRadz, BudNT Matth 26/58, LatHar 694, 708, 720, WujNT Matth 26/58, Mar 14/54, Luc 22/5]; BibRadz Mar 14/54; Rzekł też do ludu áby ſzli zá Arką z dáleka BielKron 47, [842]v; Mącz 384d; RejAp 25v; BudNT Matth 26/58; LatHar 694, 708, 720; WujNT Matth 26/58, Mar 14/54, Luc 22/54.

»z daleka kłaniać się, czołem uderzyć, poczciwość czynić« [szyk zmienny] (6 : 1 : 1): Wielkich ſtanow nie ruſſaymy Tym ſie z dáleká kłániaymy RejRozpr D2v, C3; RejWiz 48, 96v; lud Izráelſki ſtał przy Twoich namieciech kłániáiąc ſie z dáleká [Ex 33/10] BielKron 35, 32v; RejPos 130v; iam Panu Hetmanowi zdaleka czołem vderzył. ActReg 84.

»(prze)patrzyć, przypatrować (się), patrzący itp. z daleka« = aspicere e longinquo Mącz; aspicere de longe Vulg [szyk zmienny] (33): BierEz S3v; MurzNT Mar 15/40; Ci ktorzy bliſko mnye byli z dáleká pátrzáli LubPs K3v, A2; RejWiz 179v; Y było tám wiele niewiaſt z dáleká pátrzących BibRadz Matth 27/55 [idem LatHar 702]; BielKron 28; Mącz 405b; RejAp AA3v, 75v; RejPos 172v, 204, 210; RejZwierc 22, 24, 217v; BielSpr 72; CzechRozm 173v; A dobrzy pátrząc z dáleká Ná vpad złego cżłowieká/ Będą ſye tym więcéy bałi KochPs 78, 56; SkarŻyw 135, 212, 388, 478 [2 r.]; KochFrag 19; LatHar 702, 714; WujNT Mar 15/40; SkarKaz 84a, 387b [2 r.]; Przypatrza ſię złodźieiek dowćipny zdáleká A z nożem wybruſzonym przyſtępuie z lekká. KlonWor 36.

»z daleka przyjść, przyjechać, przystąpić itp.« = peregre venire, longe Mącz; de longe a. ex longinquo venireVulg [szyk zmienny] (18): OpecŻyw 52, 53; Narodowie z dáleká do ćiebie będą przychodzić Leop Tob 13/14, Deut 29/22, Is 49/12; BibRadz Mar 8/3; BielKron 77v; Mącz 290d, 313d; HistRzym 15v; RejPos 182v, 183; Przetho to ćiáło ludźie Pogáńſcy Królowie chwalili z dáleká przyiechawſzy z boiáźnią BiałKat 331; SkarŻyw 29; NiemObr 118; WujNT Mar 8/3; Z nieiákiey miłośći ku Pánu tákiemu przyſtąpił ácz z dáleká. SkarKaz 349b, 517b.

»słyszeć, przysłuchiwać się itp. z daleka« [szyk zmien] (9): Matuchná gdy kowanijé zdaleka ſlyſſala/ wielką boleſtz s tego miala. OpecŻyw 139v, 41v; RejWiz 103; [uboga niewiasta] ſie iuż z dáleká przyſłuchawáłá ſłowom á náukam Páńſkim. RejPos 310, 169, 209, 350v;KlonŻal B2v; PaxLiz C4v.

»z daleka stać, stanąć, stojący« = abstare Calep; a longe a. de longe a. procul stare, longe stans Vulg [szyk zmienny] (31 : 12 : 1): OpecŻyw 152, 172; BierRozm 17; A ći ktorzy przy mnie byli zdaleka ſtanęli. WróbŻołt 37/13 [idem Leop Ps 37/13]; RejPs 57v; RejJóz C6; RejKup I, t5, Ddv; MurzHist K4; MurzNT Luc 18/13; LubPs T4; RejWiz 26v; Leop Ps 37/12, Apoc 18/10; BibRadz Luc 18/13; BielKron 32v; RejAp 150, 151v [2 r.], 152v [2 r.], 166, 184v (9); RejPos 199v, 202; KuczbKat 420; báran z dáleká ſthoi/ álbo ſłomę álbo gnoy przegryzawa RejZwierc 64, 163v; BudBib Ex 20/18, 21, 1.Reg 26/13, 4.Reg 2/7; BudNT Luc 23/49; ArtKanc D10v; Calep 9b; LatHar 726; A Celnik ſtoiąc z dáleká/ niechćiał áni podnieść oczu w niebo WujNT Luc 18/13 [przekład tego samego tekstu MurzNT, BibRadz], Luc 17/12, 23/49, Apoc 18/10, 17.

»ujrzeć z daleka« = videre a longe a. procul Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (20): OpecŻyw 152; HistJóz A2; Mnich zdaleka vzrawſſy Poſła poznawa a dziwie ſie Coto za dwa za niem yada RejKup v5; [bogacz] virzáł Abrahama zdaleka i Łazárza na łonie iego MurzNT Luc 16/23 [przekład tego samego tekstu RejPos, GrzegŚm, WujNT]; Leop Gen 22/4, 2.Par 20/24; BibRadz Gen 22/4, Mar 11/13; BielKron 13, 403; HistRzym 41v, 119v; RejPos 161; GrzegŚm 58; BudBib Gen 22/4; BudNT Mar 5/6; SkarŻyw 479; WujNT Mar 5/6, 11/13, Luc 16/23.

»z daleka widzieć, widać« = procul videre Mącz; prospicere Calep [szyk zmienny] (13 : 1): OpecŻyw 104v; MiechGlab *4; Ieſli ya zdaleka widze Zdamy ſię ze to yuż ydże On Zuffalecz cżo naſs treſkcze RejKup v5; LubPs dd6v; RejWiz 64v; BibRadz 2.Petr 1/9; Ceſarz [...] kazał iedno drzewo wyſokie na cżyſtym błoniu na gránicy wkopáć coby ie zdáleka widáć BielKron 414; Mącz 324c; GórnDworz Z2; RejPos 242; GrzegŚm 14; Calep 865a; Cyt/ ſtóy/ onóżći idźie/ widźieć ią zdáleká GosłCast 60; KlonWor **2v.

»z daleka (za)wołać« = provocare Mącz (8): Ośieł liſzkę idąc vźrzał/ Y z dáleká na nię wołał BierEz Q2v; BibRadz Iudith 13/13; Mącz 505a; nie śmieli ſie bliſko przyſtąpić do niego/ iedno z dáleká wołáli RejPos 213, 212v, 216; BudBib Iudith 13/13; SkarŻyw 251.

Wyrażenie: »z tak daleka« (1): Bo doſtáiąc z ták dáleká Krzyżmá [...] [kapłani] wiele ludzi záwodzą/ y ſami ſię omyláią. SkarJedn 348.
Szereg: »(nie) z daleka i (ale) z bliska« [szyk 4 : 1] (5): á niechay ſie wſzyſcy y z dáleká y z bliſká ſchodzą do tego kościołá iednego trzy rázy do roku BielKron 39, 39; Z dáleká Poſłom náłáią/ Z bliſká ſie niſko kłániáią. RejZwierc 234; KochSz B2v; Dobrzeby nam nie z dáleká ále z blizká ná tego nieprzyiaćielá pátrzyć. SkarKaz 387b. ~
W przen (98): A niepożytecznego ſługę wrzuććie w ćiemność nadálſzą [tenebras exteriores]/ thám będźie płácz y zgrzytánie zębow. BibRadz Matth 25/30. Tych obſerwácię, puśćiwſzy co dálſzè, głębſzè y nieświádomeſzè, ſą tè:    ü tz ſch w/y inſzè JanNKar Dv.

daleki czego (2): Okrutny [...] Ogniu/ dla ćiebiem dáleki zbáwienia GrabowSet H4v; SkarKaz 608a.

daleki od kogo, od czego (41): Boiaźń Boża dáleka ieſth od práw iedliwych [!] drog páńſkich. LubPs D2 marg; KrowObr 227; BibRadz I *4 [2 r.], Ier 12/2, Eccli 16/21; BielKron 447; Religia ábo nabożeńſtwo [Żydów] [...] od zakonu y od Prorokow dálekie ieſt GrzegRóżn K4; Spráwy Bożé od nas iáko dálekie/ ták y ſkryte ſą BiałKat 71; RejPosWstaw 143c; BudBib Eccli 15/8; A gdy [jesteśmy] grześny/ tedy dálieci od Páná Bogá BiałKaz B2; tego po nich chce [Chrystus]/ żeby byli ćichymi/ ſpokoynymi/ á od walki dálekimi. CzechRozm 252v, 152; ModrzBaz 31v, 62v; tá dumá ieſt dálſza odemnie niż niebo od źiemie. CzechEp 313, 128, 129, 132, 153, 157 (13); NiemObr 44, 92; práwá ſą práwie dobre ále vrżędnicy od dobrych dálecy. GórnRozm I2, L2 marg; Boiaźń/ miłość/ chćiwość/ nienawiść/ gniew/ y ine áffekty dálekie od Sędziow być máią. Phil L marg, I4, M3; Wprawdźieć praca ieſt rolą oráć/ ále záś dáleka od woyny: ćiężkié żołniérſtwo/ ále záś zacnośćią okazáłé OrzJan 51; JanNKar C3v; Mamy tę dobrą wolą od ćiáłá być dálekiemi/ á z Pánem być obecnemi. SkarKaz 3b. Cf »od prawdy daleki«, »tak daleki od rzeczy«.

Zwroty: »z dalekich stać się bliskimi« [szyk zmienny] (2): [Poganie] będąc dálekimi/ przezeń [Chrystusa] ſie też bliſkimi ſtáli CzechRozm 78v; Bog zgotował [rzeczy] ábyſmy w nich chodźili ſtawſzy ſię z dálekich/ przez kreẃ Chriſtuſowę bliſkimi CzechEp 316.

»dalekie uczynić« = oddalić (1): Iák ieſt dáleki od śiebie/ wſchod od zachodu ná niebie/ Tákci dálekie vcżynił/ á wſzyſtki [złości] od nas oddalił. ArtKanc Q19v.

Wyrażenia: »dalekie krainy, kraje« (1 : 1): chociaż ieſt z dálekich kráin od niego obłędliwe ſerce twoie/ vciekay ſie do niego. RejPos 205v; Vcżćiwość z wſtydem záſzłá gdźieś w dálekie kráie RybGęśli C3.

»obyczaje dalekie« (4): BielKron 447; Obycáie dálekie od koſciołá. RejPosWstaw [1434] marg; GórnRozm L2 marg; ReszPrz 33.

»od prawdy daleki« (2): áby tego zá báśni iákie/od prawdy dálekie/ nie pocżytano. SkarŻyw 28; CzechEp [383].

»rozum daleki« (2): Ktore kxięgi wedle gołey litery y rozumu dálekiego/ ſą o krolu Sálomonie/ y corce krolá Egyptſkiego: ále wedle wyrozumienia duchownego/ o złącżeniu duſſe ſwiętey y o ſpoieniu Chryſtá Páná z kośćiołem Krześćiáńſkim... Leop HHh4; KlonFlis E4v.

»tak daleki od rzeczy« (1): Ale ſię temu wykłádowi ták dálekiemu od rzecży y gwałtownemu ſłow tych náćiągániu dźiwuię. CzechEp 154.

Szeregi: »bliski, daleki« (1): Inni Bogá y táięmnic iego blizſzy/ á drudzy dálſzy SkarKaz 608a.

»obcy i daleki« (1): A nie tylko obce y dálekie przykłády/ ále y náſze właſne domowe/ pobudkę nam do tego dáć mogą. VotSzl A4v.

»daleki i rozny« [szyk 4 : 1] (5): vſtáwy Boże/ á vſtáwy ludzkie/ ták ſą dálekie/ y rozne od ſiebie/ iá[k]o ieſth niebo od ziemie? KrowObr 227; CzechEp 229; Calep 334b; JanNKar C3v; PowodPr 40.

Wyrażenie przyimkowe: »z daleka« (41): lecz ty proſſę zdáleká ſtaẃ przećiwko mnie ſrogoſć káránia twego RejPs 59v, 101; Bo acz ſdalieka pokuſfy Aliecz ſnami dworſtwa ruſſy RejKup t5v; BielKom Av; Ale práwie do śrzodku myſl káżdą przeględáć/ A co ſie tám w niey tocży z dáleká doględáć. RejWiz 91v, 15v; narodowie ludzcy iuż z dáleká pocżęli poznawáć ſwięte Boſtwo iego. RejPos 28v, 124, 174v, 182; ſmierc ſie z dáleká zá námi iáko chuda ſzkápá Tátárſka wlecże. RejZwierc 159; Dziś iuż priwatá rowno s pány chodzi/ Nędzna publiká z dáleká k nim godzi. RejZwierc 222v, 162, 173v; BudBib Ps 138/7; CzechRozm 30v; PaprPan K3; KochPs 202; A my iáko nurowie/ częſtokroć brzég święty Vpátruiem z dáleká/ w ten czás kiedy wáły Biją KochPhaen 11; LatHar 601; muśi miłośierdźie ábo milczeć/ ábo z dáleká y prożno płákáć SkarKaz 4a.
~ Zwroty: »z daleka chodzić« [w tym: od kogo, od czego (3), około czego (1), za kim (1)] [szyk zmienny] (5): Ktory [człowiek] ſwowolnye chodzi od woley twey z dáleká LubPs R2; Tákże y my chodzimy zá nim [Chrystusem] z dáleká RejAp 25v; [owieczki] dáleko [się] obłądziły od niego/ á z dáleká chodzą około ſwięthey owcżarniey iego RejPos 324v, 183v, 290.

»z daleka o(b)mijać, obchodzić« = unikać; maximo circulo ambire Mącz [szyk zmienny] (7 : 1): RejWiz 64; Mącz 104c; On Brutus ktory mężnie z Obrzymy ſie biyał/ Z dálekáby pewnie dziś Woyciechá omiyał. PaprPan C2, K2v, M4v; KochPieś 49; GosłCast 35, 42.

»z daleka przychodzić, przychodzący« = de longe venire Vulg (2 : 1): Coż wy vcżynićie w dzień náwiedzenia/ y znędzenia kthore z dáleká przychodzi [Quid facietis in die visitationis, et calamitatis de longe venientis]? Leop Is 10/3 [przekład tego samego tekstu PowodPr 69]; BibRadz Is 30/27; PowodPr 69.

»z daleka stać« [w tym: od kogo, od czego (3)] = longe stare Vulg, PolAnt (4): Rzecże Pan Bog/ [...] Choć ſam ku mnie ty/ bliżey ſtoy Bos nazemi zdalieka ſtáł Od rozkoſſy Czo ſwiat miewał RejKup V; A przetoż ſąd názad vſtąpił ſię/ á ſpráwiedliwość z dáleká ſtánęłá BibRadz Is 59/14; RejPos 202; WujNT Apoc 18/15. ~

α. Zamieszkały, osiadły daleko (19): Krolowie dálecy vsłyſzawſzy o pięknośći corki Antyochá Krolá/ chćieli niektorzy zá ſwe ſyny ią ślubić HistRzym 8v; SkarJedn 57; NiemObr 49; Avius ‒ Bez drogy, daleky z drogy. Calep 116a; PowodPr 31.
Przysłowie: lepſzy ieſt ſąſiad bliſki/ niż brát dáleki. BibRadz Prov 27/10.
Wyrażenia: »narod daleki« [szyk 4 : 3] (7): Y záprzedam ſyny waſſe/ y corki waſſe przez ręce ſynow Iudſkich: á zaprzedádzą ie Sabeycżykom národowi bárzo dálekiemu [genti longinquae] Leop Ioel 3/8 [przekład tego samego tekstu BibRadz, BudBib]; BibRadz Is 5/26, Ioel 3/8; Do tego miáſtá z dálekich národow Kupcy przyieżdżáią BielKron 291v; BudBib Ioel 3/8; SkarJedn 301, 312.

»tak daleki« (1): v tych ták dálekich narodow/ ſławá ſtolice Piotrá S. zgáſnąć [...] niemogłá. SkarJedn 312.

Szereg: »bliski i daleki« (2): BibRadz Ier 25/26; Y wſzytki krole połnocne bliſkie/ y dálekie ieden od drugiego/ y wſzytki kroleſtwá ziemſkie. BudBib Ier 25/26 [przekład tego samego tekstu BibRadz].

W funkcji rzeczownika (5): Dalekie/ nieznáiome táż żáłość ſtrzeſktáłá/ Płákałby nieprzyiaćiel: áleś go nie miáłá. SzarzRyt D.

Szeregi: »daleki i bliski« = qui longe et qui prope, quae iuxta sunt et quae procul PolAnt [szyk 1 : 1] (2): pokoy pokoy dálekiemu y bliſkiemu mowi Iehowá BudBib Is 57/19, Ez 22/5.

»daleki i odległy« [szyk 1 : 1] (2): Zá odległe y dálekie ofiárá/ á vżywánie obecne ſam záſię káżdy pożywa nie zá drugiego. SkarKaz 158a marg, 158a.

b. Długi, ciągnący się na dużą odległość, rozległy; longinquus Mącz, Calep, Cn; immensus, longus, vastus Mącz (63): Gdy Kolumbus przypłynął do wyſpu Hiſzpany z dálekiego żeglowániá/ nálazł ná wyſpie wſzytki rzecży w zámieſzániu być BielKron 443, 264v, 266, 337v, 449; Longior processus, Dálſze odeſcie/ Oddalenie. Mącz 44d, 207b, 476b; RejZwierc 146; BielSpr 59v; StryjKron 71; vbogiéy Szláchćie/ [...] z [...] trudnośćią y nakłádem przychodźić muśi/ dálekié do Grodu ieżdżenié. SarnStat 1151; [zamek Szarosz] Acż ieſt ná bárzo wielki y wyſoki gorze/ Z dálekiego poyźrzenia okazáły w murze.CzahTr Hv.
Przysłowie: Kto iedzie ná dáleką drogę przepátruie rzeczy ſwoie. RejZwierc 131v marg, Aaa4v.
Wyrażenie: »daleka droga« [w tym: czynić drogę daleką (3), (o)puścić się na (w) daleką drogę (3), tak daleka droga (6)] = immensum iter Mącz; via multa Vulg [szyk 29 : 13] (42): BierEz D2; Patrzay iako ijdzie ſám bog boſymi noſſkami/ przez tak daleką ij oſtrą drogę OpecŻyw 36, 10v; wſzędic droga na on ſwiat iednako daleka. BielŻyw 33; MetrKor 57/116v, 59/275v; LibLeg 7/32, 11/42; RejPs 27v; [kupiec] Nye żáłuye prace áni dálekyey drogi/ by tylko kupyą dobrą á pożytecżną odzierżał. GliczKsiąż M; Leop 1.Mach 8/19; BibRadz 3.Reg 19/7; BielKron 85, 403v; Mącz 166a; GórnDworz P2v; [gospodarz] gdy ſie bierze ná iáką dáleką drogę/ opowieda cżeladce ſwey wolą ſwą RejPos 311, 311v; BudBib Prov 7/19; BiałKaz M4; ModrzBaz 78v; Abráhám [...] puśćił ſię w drogę dáleką/ niewiádomą/ y trudną SkarŻyw [282], 26, 28, 51, 113, 411 (7); KlonŻal C4; WerGośc 238; WisznTr 5, 16; A oſtátek pieniędzy ſobie zoſtáwuię/ Gdyż w trudné/y w dálekié drogi powędruię. PudłFr 79; GórnTroas 43; SiebRozmyśl H3v; Do grobu náſzego ś. Woyćiechá przed piąćią ſet lat Otto Ceſarz dáleką drogę do Gniezná vczynił SkarKaz 41b, 8b, 40b, 245b, 387a [2 r.], 518a.
W przen (6):
Wyrażenie: »daleka droga« [szyk 5 : 1] (6): PRoſimy pokornie naſz miły panie: [...] aby raczył nas przywieſc przez drogę daleką a trudną RejPs 34; Pan náſz [...] pilnie ſie ſtára [...] áby mu [człowiekowi] ni cżegoy nye doſtawáło ná thę dáleką drogę iego/ do kthorey ſie bierze/ to ieſt/ do kroleſtwá iego ſwiętego. RejPos 182 marg; RejZwierc 131v; [śmierć] Ná dáleką ią drogę z świátá wypráwiłá. WisznTr 8; LatHar 203, 678.
2. O stosunku czasowym (198):
a. Odległy od teraźniejszości, oddalony; długi, dawny, późny, przyszły; longinquus Mącz, Calep, Cn (44): Longinquus, Dáleki, Dawny Mącz 197b; GórnDworz G5; Iubilaeus [...] żydowie pilno obſerwowáli/ [...] vſtánowiwſzy tę obſerwácyą/ nie w przednim álbo nie w dálſzym/ ále w pięćdźieſiątnym roku ReszList 147; áż do śmierći twey nadálſzey maſz z nią wſzyſtko wyćierpieć KarnNap Gv; SarnStat 875.

daleki od czego (5): bo tám ten wiek/ thák ieſt dáleki od náſzego/ iż nam oni mogą báiáć tho czo chcą GórnDworz Z6; CzechRozm 151v; Toć ſą przykłády ſtárodawne/ á od náſzey pámięći dálekie ModrzBaz 113v; CzechEp 95, 128.

Zwroty: »(do) czasu dalszego (o)czek(iw)ać« (4): Diar 22; RejZwierz 51v; pieniędzy do dálſzego cżáſu cżekáć obiecał. GórnDworz T6; Zyy dobrze nie odkłádáiąc: Bo dálſzych czáſow czekáiąc/ Niepodobnym obyczáiem/ Nie począwſzy żyć / przeſtáiem. KochPieś 48.

»(na) dalszy czas (a. dni) odkładać« = comperendinare Mącz [szyk zmienny] (7): Kto nie ma dobrey woley dáć/ náuczył ſie ná dálſfy czás odkłádáć. March1 A4v; BielKron 216, 412v; Mącz 62b [2 r.]; Wielkiey nienawiśći godni ſą otoći/ ktorzi [...] ſpráwiedliwość na dálſze dni odkłádáią. ModrzBaz 90; WysKaz 47.

Wyrażenia: »dalszy czas« [w tym: na dalszy czas (16)] = dłuższy okres, późniejszy termin (24): Bywa też ten łakomy á na dalſze cżaſi ſie oſzcżądaiąci [!] kthory nie rad widzi ſzcżęſcia czudzego GlabGad M5; ZapWar 1545 nr 2646; Diar 47; Pánie Boże rácż łaſki ſwey vżyczyć ná dálſzy cżás BielKron 331v, 331v; ten znák/ przez Ezáiaſzá obiecány nie mogł śćiągáć [się] do cżáſu dálſzego CzechRozm 132v; KochDryas A2; ActReg 135, 154; A wiátrowi ná dálſzy czás fuków nie sſtáło. GórnTroas 18; o Páni/ kto ćiebie Oglądał/ [...] Dálſzégo czáſu może niezámierzáć ſobie/ Iżby kiedy miał głádſzą oględáć po tobie. KochFrag 26; SarnStat 296, 1094. Cf Zwroty.

»w dalszych czasiech postanowiony« = leciwy (1): A tá cnotá nadobnie przyſtoi káżdemu ſtátecżnemu [...] cżłowiekowi/ á zwłaſzcżá iuż w dálſzych cżáſiech ſwych poſtánowionemu RejZwierc 140v.

»dalekie lata« [szyk 2 : 1] (3): BielKom A; RejZwierc 30v; Niechże ćię Pan Bog chowa/ ná dálekie látá PaxLiz D3v.

»tak daleki« (3): GórnDworz Zv; A iákoſz tedy Iudás ták dáleki od Ochoźiaſzá/ mogł iemu wzbudzić potomſtwo? CzechRozm 151v; A też niewiem áby X. K. będąc ták dáleki od cżáſow Arriuſzowych mogł co lepiey y prawdźiwiey piſáć przećiw błędom iego CzechEp 95.

»dalszy wiek« [szyk 1 : 1] (2): [złe zwyczaje] roſtą w nich [młodych ludziach] z láty/ ták iż w dálſzym wieku trudno iuż więc bywa tego przeſtáć ábo ſię oducżyć. ModrzBaz 11; doſtąpiwſzy/ záś zdrowia pierwſzego/ Mogłá bym ieſzcże vżyc y wieku dálſzego. PaxLiz B3.

»nadalszy żywot« (1): żebyś [...] co naipilniey mu [Bogu] ſłużył iáko dobrodzieiowi twemu/ dokądći będzie nadálſzego żywotá racżył vżycżyć. KarnNap D2.

Szeregi: »daleki albo nierychły« (1): wſzyſcy wierni Sthárego Teſthámentu/ nie myſlili oni nic o dálekiey álbo nierychłey zapłáćie GrzegŚm 38.

»daleki i przyszły« [szyk 1 : 1] (2): prorocy rzecży dálekie y przyſzłe widzieli SkarŻyw 332, 582.

b. Późniejszy, następny według pewnego przyjętego porządku [tylko w comp] (105): iednoſć ieſt pocżąthek wſzelkiey licżby dalſzey KłosAlg Av; ComCrac 14; RejKup aa2v; Diar 45, 84; Y rozumiem że iáką wżdy pociechę znaydę/ Ieſli s tobą ná dálſze gdy rozmowy zaydę. RejWiz 85v, 34; LeszczRzecz A2v; BibRadz I 138d marg, Sap 16/11; Nunquidnam amplius tibi cum illa fuit Carine, Miałżeś s nią co zá ſpráwę dálſzą Cárine. Mącz 254d; RejAp CC2v; RejPos 285; Iużem wyrozumiał wykład tego przykazánia: o dálſzé pytam. BiałKat 61; RejZwierc 12v; z Tych ſłow Páńſkich dálſzych táięmnic wiáry náſzey śię vcżymy. BiałKaz F2v, F2; BudNT Kk8; CzechRozm 18v, 40, 52v, 83, 101 (6); SkarJedn 122; KochPs 187; imioná wielkie klaſztorowi [...] oddał: á inych dálſzych pięć klaſztorow/ z właſney máiętnośći fundował. SkarŻyw 508; CzechEp 19, 154, 221, 341, 344 (6); NiemObr 23, 35, 37; ReszPrz 12; Przypadków dálſzych żaden z nas nie zgádnie KochPieś 16; ActReg 32, 111, 143, 147, 155 (7); KochFrag 43; RybGęśli A3, A4; WujNT 579, 671, 838; ow co wiecżney kaźni zgłádzenia doſtąpiwſzy/ o dálſzy ſie zbáwienney [!] poſtępek nie ſtárał [...] gdźie poydźie? WysKaz 31, 37; SarnStat 94, 272, 582, 1164, 1222 (6); GrabPospR M; PowodPr 47, 56; VotSzl B; KlonFlis F3v.

W charakterystycznych połączeniach: dalszy(-a, -e) dowod, okazowanie, rozmowa (2), rzecz (5), słowa (9), sprawa (3), wykład, wywod (4), wiadomość.

Wyrażenia: »dalszy czas« = w dalszym ciągu (1): Aby dalszy czas cirpieć chciał Był ci bych nieco powiedział. BierRozm 27.

»dalsza droga« (2): Puśćiłeś ſye do Gdańſká po głębokiéy Wiśle/ Morze/ y dálſzą drógę máiąc na vmyśle. KochPam 84; WyprPl Bv.

praw. »dalszy dzień« [w tym: na dalszym dniu stanąć (3)] (7): A ieſliby tá ſtroná ktora áppellowáłá/ nieſtánęłá ná dálſzym dniu/ [...] thedy druga ſtroná da ſwoię pilnoſc zápiſác. GroicPorz bb4v, bb2, bb3, bb4, bb4v, bb4v marg (7).

praw. »dalsza odwłoka, przewłoka« [szyk 7 : 1] (7 : 1): LibMal 1548/145v; A gdy Powod Gwar vczyni/ iuż ſtroná odporna dálſzey odwłoki mieć nie może GroicPorz ſ3, ſ3v, x2v; Moratoria cautio, Zágrodzenie/ wyráżenie álbo vpewnienie przećiwko dálſzim odwłokóm płácić yákiego długu. Mącz 232d; SkarŻyw 283; SarnStat 140, 1004.

praw. »dalsze odzywanie [= apelacja]« (1): A niechby iuż ći ſędźiowie mieli moe ſędźić/ [...] y ſkutecżnie końcżyć wſzytkie ſpráwy do nich przychodzące/ bez dálſzego odzywánia [sine ulteriori provocatione]. ModrzBaz 92v.

praw. »dalszy postępek« = ulterior processus JanStat [szyk 9 : 1] (10): ActReg 106, 136, 147, 148; Będźieſz ſądownie przeſłuchywał/ gdy przećiwko tobie dálſzych poſtępków będźie pátrzał. SarnStat 828, 403, 435, 828, 1245, 1246.

»dalszy(-e) potomek, potomstwo, plemię« [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): KromRozm II tv; ſyny y dálſze potomki będzyeſz vcżył [ustawy Bożej] twoie BielKron 43v, 11v; dźieląc długo máiętność/ muśi potomek dálſzy prżyść do bárżo máłey cząſtki GórnRozm C4v.

praw. »dalszy rok« (3): nyemąm thego slyvbu proſzen bycz, zadnym wymyſlyonym obyczayem, lyedz bych pyerwey przeſz krolya [...] raką danyem przepuſczon, albo dalſzym rokyem opatrzon był MetrKor 37/2v, 37/4; SarnStat 433.

Szeregi: »bliski albo dalszy« (1): piſzą Rok ná Roki bliſkié źiemſkié álbo dálſzé/ wedle tych ſtron pozwu SarnStat 1258.

»dalszy i więtszy« (2): A ludzyom dobrze/ iż ich krzywdy rozſądzi/ o ktoreby bili mogli dálſzych y więtſzych trudnośći vżyć. RejZwierc 94v; PowodPr 7.

Przen (1):
Wyrażenie: »sen dalszy« = śmierć (1): ten/ który ode ſnu wzbudźił/ y od ónego ſnu dálſzego/ którego ten ſen powſzechny fizerunk odnośi/ nas wſkrześi. BiałKat 233v.
Wyrażenie przyimkowe: »z daleka« = zawczasu, przed lub po określonym terminie (49): RejKup V; DiarDop 113; [Bóg] ſtráćić nie chce [człowieka] ták práwie do wieká Acż vſtáwicżnye złosć yego tu karze z dáleka. LubPs B6; RejWiz 111; RejFig Cc5v; Prorocy ktorzy nam Kryſtuſá oznaymili zdáleká Kryſtuſá widźieli BibRadz II 128b marg; KochSat C; KwiatKsiąż I3v; RejPos 206v; RejZwierc [283]v, 141; BudBib Is 22/11; Nazáreycżykiem [Chrystusa] zwáć miano/ iáko go przedtym zdáleká pod podobieńſtwy Prorocy názywáli. CzechRozm 144v, 135, 144v; Miał iednego vcżniá Ianá/ ktorego vpadek zdáleká (Bo ſię aſz po śmierći iego pokazał) widząc/ ták mu mowił [...] SkarŻyw 35; SkarKaz 517a; GosłCast 43.
~ Przysłowia: Bo ſie ſtąd pámięć oſtrzy/ rozum poleruie/ Kto z dáleká pocżćiwy ſwoy ſtan przepátruie. RejWiz 17.

Gdyż zdawná ſzcżęſliwemi takie názywáią/ Ktorzy z dáleká przyſzłych przygod przeſtrzegáią. RejWiz 173.

Pytayże ſie z dáleká gdy ſie ożenić maſz RejWiz 60.

Zwroty: »z daleka przestrzegać« [szyk zmienny] (4): RejWiz 173; A rozumiał Pan iż nas było z dáleká przeſtrzedz potrzebá/ ábychmy zrozumiewáli/ iáka złym/ á iáka dobrym/ v niego záwżdy zapłátá roſcie. RejPos 162, 130; RejZwierc 47v; KlonFlis F2v.

»z daleka przeźrzeć« (2): Pan z dáleká przeźrzeć racżył omylnośći ſwiátá tego RejPos 163v, 128v.

»z daleka upatrować, przepatrować« [szyk zmienny] (17 : 4): LubPs P3v, ee marg; RejWiz 17; [Bóg] wſzytko z dáleká przepátrował/ co kiedy miáło przychodzić ná nędzny narod ludzki. RejPos 161, 70v, 187, 279, 350v, 351v (8); RejZwierc B2, 147v; Prorocy z nádchnienia Bożego/ z dáleká rzecży przyſzłe o Chriſtuſie vpátruiąc/ Prorokowáli CzechRozm 127; NiemObr 35; WujNT Hebr 11/13; WysKaz 10; Vpátrowáć z dáleká gniew á im władnąć. SkarKaz 314a marg, 314a; VotSzl B2v; GosłCast 43.

»z daleka zabiegać« (2):Pátrzay na ogrodnicżkę w málucżkim ogrodzye/ Iáko oná z dáleká zábiega przygodzye. RejWiz 56; RejZwierc 76v. ~

3. O stosunku pokrewieństwa; przeważnie w tekstach prawniczych na oznaczenie kolejności do dziedziczenia (19): dzyewki zá opieką Stryiow y Wuiow dálſzych mogą idź zá męże UstPraw B3; CzechRozm 154; [pozwalamy mu uczynić ordynacyję] kto y iáko miał [te dobra]/ by mu ſuccedowáć/ ták z potomſtwá iego [...] iáko [...] z dálſzych oſób domu iego SarnStat 1048.
Wyrażenia: »krewny dalszy« (2): dobrá máią przypáźdź ná krewné poblizſzé zábitégo: á ieſliby blizſzych nie było/ tedy ná krewné dálſzé. SarnStat 1172, 1172.

»dalszy powinny« [szyk 1 : 1] (2): O co tymże dálſzym powinnym zábitégo czynić wolno będźie. SarnStat 613, 613.

»daleki przyjaciel« [szyk 1 : 1] (2): imienie zábitego ná dálſze przyiáćiele przyſć ma UstPraw D3v; ZapKościer 1583/40.

»dalszy stopień, na stopniu« [szyk 2 : 1] (2 : 1): GliczKsiąż G3; Perſony ktore ſą ná bliſzſzym ſtopniu od zmárłego/ biorą ſpadek przed tymi kthorzy ſą ná dálſzym ſtopniu. GroicPorz ff4; nie właſni Synowie biorą [spadek]/ ále biała głowá [...] choc będźie dobrze dálſza ná trzećim y ná czwartym ſtopniu/ niż właſny Syn. GroicPorz gg2v.

»daleki w rodzie, w dalekim rodzie« (1 : 1): [rodzicom] bliſzſſy płod yeſt niż bliźni w dálekim rodzye á ſtopnyu GliczKsiąż G3; iedni chćieli [za króla] Kárłá/ drudzy Wacłáwá Cżeſkiego krolewicá/ [...] á wſzytcy byli dálecy w rodzie/ iáko tá figurá [drzewo genealogiczne] vkázuie. BielKron 302v.

Szereg: »tak bliski jako daleki« (1): poſzmyerczy Iego, ſzaden przyaczel tak blyſzki yako daleki, do thego nyema nycz. ZapKościer 1583/40.

W funkcji rzeczownika (6): nieſłuſzno oycu żadnemu máiąc ſyny godne/ dálſzemu páńſtwo dáwáć. BielKron 357v; Kommiſsie Królewſkié y między dálekimi iednákie práwo ku dziedzictwu máiącémi, máią bydź dawáné. SarnStat 838, 601.

Szereg: »(krewni) powinowaci albo dalszy« = consanguinei aut remoti JanStat (3): W któré to dobrá álbo dźiedźictwá inſzy powinowáći álbo dálſzy będą mieć wſtępek/ y otrzymáią ie. SarnStat 610, 594, 595.

4. Znaczny, duży, będący w wysokim stopniu (10): chociażby [dworzanin]/ y w tym/ y w inych wſzytkich rzecżach/ cżuł ſie mieć gorę/ y dáleki przodek/ iednák tego pokázowáć niema/ áby o ſobie to rozumiał. GórnDworz N3; CzechEp 6; Dáleki przeſkok po prawdźie/ od Piotrá do Biſkupá Rzymſkiego NiemObr 49; Przeto iakodaleki postempek wtym vczynic y zktorey miary iesli mu te rzeczy są Cordi abymi oznaimił ActReg 79.
Zwrot: »nie wdawać się w daleką rzecz« (2): GroicPorz Bv; Widząc że ſpráwá Páńſka/ y rzecz nie wątpliwa. Nie wdáiąc ſie w dálſzą rzecz/ co Pánnie przyſtało/ Rzekłáś z pokorą wielką SiebRozmyśl F3v.
Wyrażenia: »daleka odległość« (1): niektóre powiáty tych źiem dáleką odległość máią od Grodów ſwych SarnStat 1151.

»daleka roznica, rozność« (1 : 1): LubPs gg5v; Boć ieſt dáleka rozność mądrość do náuki/ Bo káżda s tych z oſobná miewa ſwoie ſztuki. RejWiz 80.

Wyrażenie przyimkowe: »z daleka« = znacznie, bardzo (1): Ano rozum s chytroſcią rozny ieſt z dáleká/ Bowiem ten iáko złotem ozdobi cżłowieká. A chytrość náſtrzępiona iáko ſmálc na miedźi RejZwierc 240v.
5. Niebezpośredni, niezupełny (79): gdy mowią/ podeźrzány tho młynarz/ vbogi ieſt/ rad ſye w drogie ſzáty vbiera/ [...] ty znáki [kradzieży] ſą dálekie. Bliſzſze gdy v kogo widzą rzecz krádźioną. GroicPorz hh3v, hh3v, hh4.
Wyrażenie przyimkowe: »z daleka« = ostrożnie, w pewnym stopniu, niedokładnie, niezupełnie, niebezpośrednio, w przybliżeniu (76): RejRozpr F; Y ia teſz temv wierzę: ſdaleka/ ale nieſmiem przyſiąć. SeklWyzn a4; RejJóz D3, G5, H2v; Iedno żechmy rozumem ták z dáleká ználi/ Iż ieſt coś co ſwiát rządzi/ ná to ſie zgadzáli. RejWiz 185v, 41, 181; RejFig Bb2v; RejZwierz 16; Vagari perstringere [...] Z dáleká zácząć á ſzeroko około czego mówić. Mącz 473c, 193d, 296a; RejAp 166v, 198v; Y ktokolwiek iákiey iego cnoty/ choć z dáleká náſládowáć mógł/ ten [...] wielkim cżłowiekiem vroſł GórnDworz B7v, Hh3; RejPos 69, 129v, 210, 244v; KuczbKat 290; RejZwierc 9, 184; CzechRozm 70, 173v; SkarŻyw 130; PudłFr 68; WujNT 76; KlonFlis E3.
~ Zwroty: »z daleka dziwować się, przypatrować się, zaglądać itp.« [w tekstach dotyczących rozważania tajemnic bożych] (25): wiele nas dziś tákich co go mamy zá Miſtrzá á nie zá Páná: tylko iż ſłuchamy/ á pytamy ſie/ á z dáleká záglądamy/ o ſwiętych ſpráwach iego RejPos 209v; z dáleká ſie będzyemy przypátrowáć dziwnym ſpráwam ſwiętego Boſtwá iego RejPos 348, 149, 152, 156, 183, 231v (23); RejZwierc 66v, 195.

»z daleka słychać (a. słyszeć), dochodzi słuch« (4 : 1): Owa to cochmy przed tym z dáleká ſłycháli/ Tochmy ná oko w myeſcye Páńſkiem oglądáli [sicut audivimus, sic vidimus Ps 47/9] LubPs N; RejAp 87v; powiedáć racżyſz/ iż cie z dáleká dochodzi ſłuch o tym márnym włodárſtwie náſzym RejPos 192v, 221; RejZwierc 114v.

»z daleka zachodzić« (3): RejPos 167v; ledwie trzecia cżęść [pieniędzy] do mieſzká wlezie/ y to ieſzcże niepewnie/ bo będą zá nim z dáleká drudzy záchodzić iákoby onego oſtátká ná nim wyłudzić RejZwierc 17, 51.

»z daleka zaglądać, naglądać itp.« [szyk zmienny] (11): Bo my iedno przyſłuchamy A z daleká záglądamy RejRozpr G2v, K2; RejRozm 407; RejWiz 13; RejFig A3v; RejAp 184; Lew rycży z dáleká záchodząc ábo záglądáiąc iákoby cie pożárł RejPos 167v; HistLan B2v; RejZwierc 32v, 189v; WerKaz 305.

Szeregi: »nie z daleka, ale z bliska« (1): Niechayże tedy vkaże nie z dáleká/ ále z bliſká: nie z wywodow [...] ludzkich ale z iáſnego y wyráźliwego textu piſmá ś. NiemObr 95.

»z daleka a ogułem« (1): Chciałbym/ ábyś w. m. nie ták z dáleká á ogułem/ o tym towárzyſtwie [...] mowił GórnDworz M3v.

W przen (1):

Zwrot: »nasłuchawac z daleka« (1); iuż podobno náſłuchawáło coś o nim [Chrystusie] z dáleká ſercze iego/ á iuż był podobno przyſzedł k tey znáiomości o ſwiętym przyſciu iego RejPos 324v. ~

6. Zestawienia w funkcji nazw miejscowych (4):
»Dalsza Hiszpanija« = Hispania ulterior [szyk 2 : 1] (3): Dálſzá Hiſzpánia ná dłużą dzieli ſie ná dwie cżęśći BielKron 278v, 278 [2 r.].

»Meluza dalsza« (1): Meluzá dálſza poſyła theż do Kálekutu Muſzkatowe orzechy BielKron 454v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (17): Abditus, dalyeky. BartBydg 2b; E longinquo, Z dáleká Mącz 98c; Ulterior, Dálſzy. Mącz 501c, 112b [2 r.], c, 197b, 324c, 462b (10); Von fern. Z dáleká. Longe. Calag 546b; Citerior ‒ Dalſzy, oddąlony. Calep 201b, 398b, 613a, 784b, 1133a.

Cf NIEDALEKI, Z DALA

TK