Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. DUDASZEK

Następne hasło: [DUDERZ] »

DUDEK (56) sb m

e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	dudek	dudkowie, dudki
G	dudka
D	dudkowi	dudk(o)m, dudkum
A	dudka, dudek	dudki
I	dudki(e)m
L	dudku
V	dudku

sg N dudek (24). ◊ G dudka (1). ◊ D dudkowi (2). ◊ A dudka (13), dudek (1) LudWieś B5 [w zn. 3]. ◊ I dudki(e)m (2). ◊ L dudku (1). ◊ V dudku (2). pl N dudkowie (2) RejWiz, RejZwierz, dudki (1) KochFr. ◊ D dudk(o)m (1) RejWiz, dudkum (1) Rej Kup. ◊ A dudki (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. zool. Upupa epops L. (Rost); ptak z rodziny dudków, posiadający charakterystyczny czub na głowie i wydzielający bardzo przykry zapach (40)
2. obelż. O człowieku: błazen, głupiec (11)
3. Moneta srebrna o wartości 3 groszy, bita w Polsce od r. 1528 (nazwa od żartobliwego określenia orła znajdującego się na jej odwrocie) (5)

1. zool. Upupa epops L. (Rost); ptak z rodziny dudków, posiadający charakterystyczny czub na głowie i wydzielający bardzo przykry zapach; upupa Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; epops BartBydg, Mącz, Calep, Cn (40): Wſzákoż wſzyſcy zá złe mieli/ Ptacy gdy dutká widzieli: Pocżeśniey poſádzonego/ Ptaká bárzo plugáwego. BierEz O4v; Dudek [...] cżubáty/ A vbior też ma piegáty: Y gowná mu nic nie wádzą. BierEz P; Murm 88; Mymer¹ 26; BartBydg 51, 173b; DVdek ieſt ptak maiączi cżub na głowie (ieſt czudny) ale ſmrodliwy á plugawy/ bo w cżłowiecżem łaynie rad piſzcże, ſ ſmierdzączem ſie gnoiem paſtwi. FalZioł IV 26d, +7b, IV 26c; Pſtryć też Dzyęcioł y Dudek á wżdy śmierdzi záwżdy RejWiz 68v; RejFig Bb4; [krol Tereus] chciał żonę zábić/ ktora z łáſki bogow przemieniłá ſie w Iáſkołkę/ Philomená w Słowiká/ á ſam krol w Dudká BielKron 49, 36v, 463; Mącz 107a; SienLek 245, Xxxv; Abowiemćiby mnieyſzy dziw był kiedyby dudek dzięciołá wylągnął/ bo obádwá pſtrzy. Ale to dziw kiedyby kto Puhaczá álbo ſproſnego Białorzytá w Sokolem gniaźdzye ználazł. RejZwierc 268; Zaś te (ſą) ktoremi ſię będziećie brzydzić miedzy ptáſtwem/ nie będziećie ich ieść iáko brzydkośći iákiey: Orłá/ Iáſtrząbá [...] Bąká/ dudká/ y ſroki. BudBib Lev 11/18; KochSob 66; Calep 368b, 1141b; A ſkoro ná ſzumny łeb wdzieią pyſzny cżubek/ Będzie Wroná Phoenixem, ziáſtrzębieie dudek. KlonWor 56.

W charakterystycznych połączeniach: dudek czubaty, pstry (4).

W porównaniach (4): RejWiz 55; DWorzániná máluią/ pięknie vbránego/ Láńcuchow ná nim pełno/ iáko Dudká pſtrego. RejZwierz 117v; RejZwierc 52, 230.

Przysłowia: NIe pomoże Dutkowi/ cżubek s pſtroćinámi. RejZwierz 76v.

A kto to gniazdo ták zacne dobrowolnie ſam przez ſie ſzkárádzi ieſt podobien ku owemu ſmierdzącemu dudkowi/ czo y ſam ſmierdzi y gniazdo ſwe záwżdy záplugáwi RejZwierc 52.

záwżdy łácno znáć/ miedzy Kury Dudká RejZwierz 58.

Tak czi dvtki łowią żawiechą [lege: za wiechą] SeklWyzn a4v; RejJóz D8v; RejRozm 399; tak każdy dutky łowj RejKup cc4v; BielKom C8; RejZwierz 127 [ogółem 6 r.].

iáko by dudká zá wiechą vkázował. GroicPorz v2v.

Wyrażenie: »śmierdzący dudek« (3): Wſzytko to piękne piorká ná śmierdzącym dudku/ Co ſie chodząc vmizga/ mnima pan by w cżupku RejWiz 15v, 47v; RejZwierc 52.

W przen (2):

Wyrażenie: »pan dudek« (2): Niezleć z drugich kuglowáć/ ále pánie dutku/ Chceſzli ſie s Soyki náſmiać/ nie mieyże ſam cżubku. RejFig Bb7v; Nalepſza to gdy ſie kto/ ſwą cnotą opierzy. Bo miałći też pan Dudek/ záwżdy przodká pſtrego/ A wżdy nadobnie śmierdzi/ vrodzoność iego. RejZwierz 85v.

2. obelż. O człowieku: błazen, głupiec; insciens Mącz; asinus, bacelus, blax, blennus, bucco, caudex, copreas, cucullus, elucus, fungus, morio, nugas, sannio, scurra, stipes, stolo, truncus, vacerra, vervex Cn (11): Wierę ſie y ſama wſtydzę Iz cie takim dutkiem widzę [...] Ano lepiey nie mędrować Nacz inſzego rozum chować RejJóz E6v; RejKup k6, z6; Snádnie wam [książki] dutká ominąć/ Gdy chce proſtakiem záginąć BielKom A2; A oni też co to [odpusty] wam dudkom przedawáią/ Choćbyſcie w piekło wpadáli/ máło o to dbáią. RejWiz 160v, 74v, 98; Bo ieſliżeć kto mocny [rozkazuje na zamku]/ zamek będzie twárdy/ Ale ieſliżeć dudek/ nie będzieć nam hárdy RejZwierz 5; Abi sis insciens, Ty dudku/ głupczizno ydź precz. Mącz 372d; RejZwierc 57.

Zwrot: »[przed czym] by dudkowie stać« (1): Bo więcey Boiánowſkich/ co ſie cieniá boią/ A przed miłym pochlebſtwem/ by dudkowie ſtoią. RejZwierz 72v.

3. Moneta srebrna o wartości 3 groszy, bita w Polsce od r. 1528 (nazwa od żartobliwego określenia orła znajdującego się na jej odwrocie) (5): Kupiſz za pieniądz drobny[...] [...] Wielmi prżecżyſty trunek Stoi nam za wierdunek Doſyć iey za piorunek Y za dudek LudWieś B5; Bo bacząc/ żeć wygránéy vbywáło kupy/ Pokryłeś dudki w gębę [...] więcći téż [biskup] dośiągł pięśćią gęby/ Ze z niéy dudki wypádły KochFr 100.

Zwrot: »dudka odmieni(a)ć« [szyk zmienny] (2): [Pani] Iednemu ſtoiąc rzekłá/ odmieńcie mi dudká/ On iey rzućił trzy grosze RejFig Bb4, Bb4.

Synonimy: 2. błazen, dubiel, głupczyzna, głupiec.