Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GAITY

Następne hasło: GAJAĆ »

GAJ (146) sb m

gåj, gaj- (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	gåj	gaje, gajowie
G	gaju, gaja	gajów
D	gajowi
A	gåj	gaje
I	gaj(e)m	gajmi
L	gaju	gajach, gaj(o)ch
V		gaje

sg N gåj (15). ◊ G gaju (14), gaja (1); -u : -a ZapWar (5 : 1). ◊ D gajowi (2). ◊ A gåj (14). ◊ I gaj(e)m (5). ◊ L gaju (52). ◊ pl N gaje (10), gajowie (1) ArtKanc. ◊ G gajów (6); -ów (3), -(o)w (3). ◊ A gaje (14). ◊ I gajmi (4). ◊ L gajach (4) Mącz, ReszPrz, SarnStat (2), gaj(o)ch (3) FalZioł, GroicPorz, HistHel; ~ -ach (2) Mącz, ReszPrz, -åch SarnStat (2). ◊ V gaje (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Las, zagajnik (139)
2. [praw. Prawo korzystania z określonych płodów lasów i wód, też opłata za to prawo]
3. n-loc (7)

1. Las, zagajnik; nemus Mymer¹ BartBydg, Mącz, Calep, Cn; silva Mącz, Calag; paradeisus Mącz; acherusion, aviarium, lucus, saltus Cn (139): Iako kadym przyednacza sbraczya shwa srybya przeshedlem [!] poczavsy oth granycze kthora shya konyczy za gayem rzeczonem kozye ZapWar 4522 nr 2237; yakom gy na then czasch sbyl gdy my w gayv rabyl a wzacz my szye nye dal ZapWar 1533 nr 2389, 1504 nr 2021, 1505 nr 1966, 1507 nr 1899, 1511 nr 2095, nr 2096 (16); BierEz H3 [2 r.], M4v, Rv; Mymer¹ 20v; BartBydg 97; LibMal 1551/163; GroicPorz hh3v; RejWiz 23v, 27, 194v; Kto w cudzym gáiu vrąbi dąb godny do ośi/ álbo kthoby też drew nárąbił poſpolitych woz/ tákowy temu czyi ieſt gay przepada winy trzy grzywny UstPraw E4, E4 [3 r.], E4v; Ten rzekł/ wierę goſpodze/ y dziś w wáſzym kráiu/ Wolałbych być k wiecżoru/ niż w nalepſzym gáiu. Páni mu náłáiáłá/ iuż tám iedź do gáiu/ A do śmierći nie byway/ chceſzli w náſzym kráiu. RejFig Dd6v; BielKron 66v, 442; Coryletum, Locus corylis obsitus, Leſzczinowy álbo laskowy gay. Mącz 66d, 245b, 264e, 276d, 340a, 352b; RejZwierc 238v; Y przybrał grubą ziemię [...] wyſokiemi gáymi/ weſołymi dąbrowámi/ pięknemi gorámi SkarŻyw 259; MWilkHist F4; KochJez B3; KlonŻal D2v [3 r.]; Gdźiekolwiek kto inſzy po niewiem iákich Brogách/ ſtogách/ dworách/ álbo Gáiách zgromadza y bnduie okrom kośćiołá poſpolitego/ nie zgromadza ále roſpraſzá/ świętokraydźcą ieſt ReszPrz 108; Były też tám ſąśiednie bliſkie ine gáie/ Zá nimi wielkie łąki/ y co Wioſná dáie. WisznTr 11, 11 [2 r.]; BielSen 1, 5; Calep [695]a; GrabowSet T3v; SarnStat 189, 668, 669, 1091, 1092, 1160; GrabPospR L3v, L4v; CiekPotr 42; KlonFlis E3, G2v.

gaj kogo, czyj (14): Iako szlachathny andrzey kopythko szbrzumynya pawlowycz Bądącz obronycza gaya szlachathnyego yanya kadaszcha kthorego zaszthąpyl then tho yan kadasz ysz gy szbyl thedy kyedy mya sza wgaya Czynyacz szkoda wszącz nyeda Tako my etc. ZapWar 1514 nr 2120, 1513 nr 2112, 1525 nr 2344, 1528 nr 2535, 1530 nr 2423, nr 2432, 1549 nr 2659; UstPraw E4 [2 r.], F [2 r.]; SarnStat 668, 1243, 1246.

W charakterystycznych połączeniach: gaj cedrowy, cudzy (6), dębowy (3), laskowy, leszczynowy, nowo zapuszczony, nowy (2), piękny (3), sosnowy, stary, świeży, trwały, wesoły (2), wysoki (3), zielony (4).

Wyrażenie: »gumno jak(o) gaj« (3): Gumno záwſze iáko gay GostGospPon 170; KlonFlis D3; Cżemu nie bráć lotunku: gdyż y źiemiá dáie Zá trochę źiarn pośianych gumná iáko gáie? KlonWor 76,

Zestawienia: »gaj Jabes« (1): ále mężowie z Iabes Gáláad [...] zebráli ciáłá z muru/ popalili y pochowáli kośći w gáiu Iabes BielKron 68.

»gaj okącki« (2): ya komyaym nyerabyl drew poszpolythych brzoszovych y dambouich wgayv okączkyem ZapWar 1502 nr 1935, 1532 nr 2452.

»gaj stojartowski« (1): Iakom ya nyenasedl vczlivey [!] dorothyey czorkj nygdy robothnego Valenthego sscholypsow w gayv Stoyarthowskiem anym yey na then czasz sgwalczyl ZapWar 1538 nr 2593.

Szereg: »las, (i, albo) gaj« [szyk 16 : 4] (20): ZapWar 1529 nr 2430, 1532 nr 2403; A ROſcie tho ziele wgaioch y wleſiech FalZioł I 154c; GroicPorz ii3v; Mącz 245b [2 r.]; Calag 555a; Płácżćie [...]. Láſy cżarne y w polách nowo zápuſzcżone Gáie/ y wy bezludne y nie oſádzone Puſzcże KlonŻal A3v; Iuż trawá, láſy, gáiowie/ kwiećie polne, y też ptaſzkowie/ Pánu ſię ſwoiemu z chućią ráduią/ weſoło ſpiewáią. ArtKanc E19v; GórnTroas 17; miáſto Elbing [...] z [...] miáſteczkiem Tholkmit/ y z iego powiátem/ y vrzędem/ láſow y gáiow [et suo officio sylvarum et nemorum JanStat 868] [...] ma zoſtáć w páńſtwie y przy Zakonie náſzym. SarnStat 1090, 64, 471, 655, 667, 668 [2 r.], 1243 [2 r.]; KlonFlis C4.

a. Jako miejsce kultu pogańskiego (u ludów sąsiadujących z Izraelitami związane z kultem bogini płodności Aszery, na której cześć stawiano ozdobne słupy) (28): W on dźień przychyli ſie cżłowiek ku ſtworzyćielowi ſwoiemu [... ] á ná to co vcżynili pálce iego nie poyźrzy/ na gáie y ná bożnice báłwáńſkie. Leop Is 17/8, 4.Reg 21/3, Is 27/9; BibRadz Iud 6/25, 26, 28, 30, 3.Reg 15/13 (11); ſtáwił ſie [Achilles] w kościele Apolinowym/ ktory był miedzy Illium á woyſkiem Troiańſkim w gáiu/ gdzye ſie tám nań záſádzili w táiemnym mieyſcu Paris z brátem Deifebem. BielKron 59; Pytaymy ſie iedno co zá ſpráwy ná on cżás były ná ſwiecie/ iákie tám były báłwáńſtwá/ iáko chwalili drwá/ kámienie/ ognie/ gáye/ wody/ źwirzętá RejAp 166; A (potym) roſkazał krol [...] odzwiernym wynieść zkośćiołá Iehowinego wſzytkie nacżynia pocżynione Báhálowi/ y gáiowi BudBib 4 Reg 23/4; Wywiosł też gay z domu Iehowy precż zá Ieruzalim do potoká Kidroná BudBib 4.Reg 23/6, Deut 16/21, 4.Reg 23/7, 14, 15, 2.Par 15/16, 33/3, 1.Mach 1/50; HistHel B4v.

gaj kogo (2): Leop Deut 12/3; Przeto ołtarze ich rozwálićie/ á obrázy ich połamiećie/ y gáie ich wyrąbaćie. BudBib Ex 34/13.

W charakterystycznych połączeniach: gaj bałwański (2), (po)swięcony (święty) (3).

Szereg: »las a gaj« (1): Ołtarze ich rozmiecćie/ słupy połamćie/ láſy á gáie ich wypalćie [lucos igne comburite] Leop Deut 12/3.

b. Zaświaty (1): Lecż miedzy cżcżemi ćięniámi w Cypryſſowym gáiu/ Milcży tám/ w mileżącym kráiu. KlonŻal C3v.

c. Raj (1): Podźćieſz zá mną miłe duſze Záwinąwſzy ſię w łoktuſze. [...] Záprowádzę was do Ráiu Onego świętego gáiu. MWilkHist G2.

2. [praw. Prawo korzystania z określonych płodów lasów i wód, też opłata za to prawo:

gaj na co: A też ten gaj w starostwie przedeckim nie. jest, tylko na leżące drwa LustrWpol 188.

Zwrot: »kupować gaj, wkupować się na gaj«: Wsi około Osyeka które się wkupują na gaj do lasow na such LustrSand 99; ledwoby zasię starostowie gaju w inszych [lasach] nie musieli kupować. LustrWpol 188.

Wyrażenie: »pieniężny gaj«: Na tych bielach za listem KJM mieszczanie wiscy mają mieć wolne koszenie sian wedle pierwszego zwyczaju, z których nie pieniężny gaj, jako przedtym płacili, ale owsu 80 beczek na każdy rok dawać mają. LustrPodl 141.

Zestawienia: »gaj paszny«: Gaju pasznego z tego leśnictwa cżyni do roku citra vel ultra zł pol. 0/23. LustrPodl 143.

»gaj rybny (a. rybacki)«: Jezior do tego starostwa należących arendowano [...] z gajem rybnym za pewną sumę pieniędzy. LustrPodl 125; Gaju rybackiego za łowienie ryb w rzece Biebrzy przychodzi zł pol, 5. LustrPodl 143.]

3. n-loc (7): Item Mykolayewy dzyekanykovi zyączyewi ſwemv v Gayv grzywne pyenyedzi vkradl LibMal 1545/97, 4545/97, 97v, 4547/131v; Piotr Skorá z Gáiu Káliſki SarnStat 380 [idem] 383, 905.

Synonim: 1. las.

Cf GAJENIE