[zaloguj się]
[pdf]

1. GORZAŁKA (75) sb f

o jasne; pierwsze a pochylone, końcowe jasne.

Fleksja
sg pl
N gorzåłka
G gorzåłki gorzåłek, gorzåłk
A gorzåłkę
I gorzåłką
L gorzåłce

sg N gorzåłka (8). ◊ G gorzåłki (23). ◊ A gorzåłkę (18). ◊ I gorzåłką (21). ◊ L gorzåłce (3). ◊ pl G gorzåłek (1) RejZwierc, gorzåłk (1) ZapKościer.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Mocny napój alkoholowy, wódka; ze względu na własności rozgrzewające i wysuszające stosowany jako środek leczniczy (najczęściej zewnętrzny), a także kosmetyczny; vinum adustum Murm, Mymer2, BartBydg; aqua vitae FalZioł, Cn; vinum crematum, vinum igni eliquatum, vina factilia ex herbis, radicibus, seminibus, fructibus decoctis, vinum ex fecibus cerevisiae crematis et adustis Cn (75): Murm 164; BartBydg 170b; rozmocż chuſtkę albo gębkę w Gorzałcze ktorą zową aqua vite á tego woniay FalZioł V 63v; Takieſz też rzodkiew naſkrobana iako miazga [...] a z gorzałką w możdżerzu vtłucżona/ [...] cżyni ſtolcze wodne FalZioł V 84, I 125b, II 15b, 23 [2 r.], V 71, 71v (14); MiechGlab *8v, 23; Mymer2 43v; RejRozpr I2; LudWieś B4; BielKom E8; Mącz 352d; Niektorzy mocną gorzałkę leią ná chory ząb/ á bol im vćicha. SienLek 76v; wléyże ktemu gorzałki ták wielé/ iżby ſye rozrzedźiło iáko máść/ á tym kroſty ná noc pomázuy. SienLek 134, 71v, 72, 78, 129v, 149 (10); GórnDworz C6; A nátrzy ſie iáko gorzałką á oliwą á mydełkiem roſtropną powſcięgliwoſcią RejZwierc 162, 95v, 104, 157v; Strum L4 [2 r.]; Oczko 11; ReszPrz 43; mam ieſzcże ſám dobry á pełny dzban dobrey gorzałki WerGośc 230; Ale v nas to pocáłowánie vſtáło/ podobno dla tego/ iż z drugiego ábo z drugiey/ y przez vlicę gorzałkę dobrze pocżuie. WerGośc 264, 229, 230; BielSjem 21; GostGosp 104; KlonWor 69 marg.

W charakterystycznych połączeniach: gorzałka (barzo) dobra (6), (barzo) mocna (4); gorzałki bańka, dzban (2), kęs, poł garnca; gorzałki przyl(ew)ać (włać) (4); gorzałką chuchnąć, mazać się, nacierać (natrzeć) (2), śmierdzieć; gorzałkę lać (2), poczuć.

Zwroty: »gorzałki napić się (a. opić się); gorzałkę pi(ja)ć« [szyk zmienny] (4; 2): FalZioł V 69v; LudWieś B5v; Ráno też wſtawſzy s poſciałki/ Nápiję ſie kęs gorzałki BielKom E7; RejWiz 60v; RejZwierc 27; BielSjem 23.

»gorzałkę palić; palenie gorzałki« (4; 2): FalZioł I 77a; Przydzye złodzyey do łotrá gdzye gorzałkę palą/ To iuż ſobie obádwá ſwoie ſzcżęſcie chwalą. RejWiz 139v, 97; także [aby] warzenya pyw y palenya Gorzalk [...] wolno do czaſzu ym poſwolonyego wſzywaly ZapKościer 1582/33; SarnStat 972 [2 r.].

»gorzałkę szynkować; szynkowanie gorzałki« (2; 1): dla tego ſzli do ſzynkownego domu Antoniego kácżmarzá/ gdźie gorzałkę ſzynkowano/ práwie pod kazánim WerGośc 229, 231; SarnStat 972.

Szeregi: »(tak) piwo, (a, i, jako) gorzałka« [szyk 7 : 1] (8): RejWiz 97; Strum L4; ZapKościer 1582/33; ſzynkarz od ſzynkowánia przez cáły rok/ ták piwá iáko gorzałki po ſześći groſzy ná káżdy rok. SarnStat 972, 230, 348, 972; CzahTr Lv. [Ponadto przy innym szeregu 2 r.].

»gorzałka, (albo) wino« [szyk 2 : 1] (3): Oczko 10v; prze kęs roſkoſzy ná pálcu/ ktora ták długo trwa/ pokić ſię gorzałká/ wino/ álbo piwo po gárdle wlecże WerGośc 227; SarnStat 17.

W przen (3): Zywi śię iáko może gorzałką/ nićiámi BielSat B4v [idem] BielRozm 14.
Szereg: »piwo, wino albo gorzałka« (1): ten pewnie w piwie/ w winie/ álbo w gorzałce rozum ſwoy wſzytek vtopic/ y ſam vtonąć/ á gárdłem przypłáćić muśi WerGośc 228.
Przen: Pijaństwo (1): drudzy też od gorzałek álbo od inſzego rozmáitego obżárſtwá ſproſnemi wrzody á rozmáitemi niemocámi pozdycháią RejZwierc 132v.

Synonimy: akwawita, »gorzałe wino«, wodka.

ZCh