Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GRONNY

Następne hasło: GRONORODNY »

GRONO (126) sb n

Oba o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	grono	grona
G	grona	grón
D	gronu	gron(o)m
A	grono	grona
I		grony
L	groni(e)	groni(e)ch, gronåch

sg N grono (23). ◊ G grona (4). ◊ D gronu (1). ◊ A grono (4). ◊ L groni(e) (1). ◊ pl N grona (24). ◊ G grón (32); -ón (12), -on (1) GosłCast, -(o)n (19). ◊ D gron(o)m (1). ◊ A grona (30). ◊ I grony (1). ◊ L groni(e)ch (4), gronåch (1); -(e)ch : -åch Mącz (2 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII (z Cn) – XVIII w.

Znaczenia

1. Kiść, owocostan złożony z małych owoców (jagód), zwłaszcza winorośli; też pojedynczy owoc winny, winogrono
- a. Ozdoba w kształcie winogrona (4)
2. Zespół, grupa ludzi (2)
3. n-loc (3)

1. Kiść, owocostan złożony z małych owoców (jagód), zwłaszcza winorośli; też pojedynczy owoc winny, winogrono; uva Murm, BartBydg, Mącz, Calag, Cn; botrus Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; racemus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; botrio BartBydg, Calep; botrix, granum BartBydg; acinum, botrys, offa Mącz; botryon, bumastus, corymbus Cn (121): Mymer¹ 19v; BartBydg 128b, 174b; FalZioł I 62b, 155c, II 23; Iam widział gniazdo wina ſrod piękney winnicze Z ktorego wnet wyroſly pięknę [!] trzy maćicze A z nich potym nadobne grona wyraſtały RejJóz I8; HistAl L6 [2 r.]; To mowi Pan: Iáko gdyby náleźione było źiarnko w gronie/ y rzecżonoby: Nie pſuj go Leop Is 65/8, Num 6/3, 4, Deut 24/21; BibRadz Lev 19/10, Ier 25/30; BielKron 270, 448v; Racemus, Grono winá/ y wſzelákie ynſze owoce ná xtałt grón roſtące yáko ſą káliny/ trześnie/ etć. Mącz 345a, 131a, 193c, 274d [2 r.], 283a, 314a (11); Bo Chleb z wielu źiarn ieſt ſpráwowan/ y Wino z wiela gron bywa KuczbKat 165; Calag 482a; KochPs 192; SkarŻyw 497; záwieſzay po ſobie Wdźięcżne bluſzcżowki/ á niechay gron wſzędźie Obfitośc będźie. KlonŻal D2; KochPieś 12; Calep 137b, 257a, 749b, [867]a, 892b [2 r.]; Zyie Aſcreus w ſławie nigdy niezmorzony/ Póki winnice wdźięcznie będą świéćić grony GosłCast 9, 9.

grono czego (9): Leop Lev 25/5; Botrus vel Botrys, Racemus, Grono cáłe yagód/ á zwłaſzcza winá. Mącz 26c. Cf Zestawienia.

W porównaniach (4): Namilſzy moy ieſt iáko grono z Kofer ná winnicách Engáddi. BibRadz Cant 1/13, Eccli 51/19; RejZwierc 136; LatHar 301.

W charakterystycznych połączeniach: grono długie, doźrzałe, małe, niedostałe, niedoszłe, nie(u)źrzałe (3), piękne, przestałe, słodkie (2), splecione, spojone, suszone, świeże, wielkie (3), zmarszczone; grona rostą, wyrastają; grona obrzynać, potłoczyć, prasować (2), psuć, wytłaczać.

Przysłowie: Złé niedoſzłé/ ále téż złé przeſtałé groná/ Nalepſzé gdy doźrzeią: tákże też y żoná. KochFr 62.

Zwrot: »grono (po)zbierać (a. obierać); zbieranie gron« = (acinum) colligere Vulg; uvam vindemiare PolAnt [szyk 3 : 2] (4 ; 1): Leop Lev 25/5; BibRadz Eccli 33/16; Racematio, Oſtáteczne zbieránie grón ná winnicách które po pierwſzym zebrániu bywa. Mącz 345a; Bo nie z ciernia zbieráią figi/ áni z głogu obieraią grono. BudNT Luc 6/44; SkarŻyw 497.

Zestawienia: »grono figowe« (1): Offae ficorum, Groná figowe. Mącz 260d.

»grono koprowe« (1): OLeiek koprowy thák vczyniſz: Weźmi świeżo gron koprowych ze dwá łoty/ á włoż ié w kwartę Oliwy SienLek 160.

»grono muskatell(ow)ego wina, muszkatelne« = Appianae uvae Murm, BartBydg; uva passa Mącz [szyk 2 : 1] (2 : 1): Apianae uvae, [...] Grono muſkátellego wynná. Murm 110; BartBydg 12; Uva passa, Grono winne więtſze groná álbo muſzkátelne groná. Mącz 283a.

»grono winne, wina; wino w groniech, z gron« = Vitis vinifera L. (Rost); botrus BartBydg, Calep; racemus Mącz, Calep; uva Murm; botrio, botrix BartBydg; acinus vinaceus, pendulum vinum, uva passa Mącz [szyk 28 : 6] (22 : 7 ; 4 : 1): A wſzák ći zboża nie głádzę/ Ani winnym gronom ſzkodzę. BierEz F2v; Murm 110; BartBydg 20; FalZioł I 155d, 156b, V 42v, 61v; Dla tego też figi y rozinki gdy wyſchną ſłodſze bywaią niż grona winne ſwieże. GlabGad I4, I4; Leop Num 6/3, Iudic 9/27; Defrutum est vinum decoctum ad mediam usque partem vel tertiam, Warzone wino z grón/ álbo w gronach proſto warzone/ yákoſz to czinią tam gdzie ſie wyno rodźy miaſto przyſmaky do potraw/ albo też miáſto konfektów. Mącz 80c, 80c, 109a, 131a, 255c, 263d (15); O iákoż tho ieſt brzydki owocz á práwie grono winá onego płonnego á kwáśnego y ćirpnącego. SarnUzn H5v; RejZwierc 136 [2 r.]; BielSen 10; Calep 137b, 892b; RybGęśli B3; WujNT Matth 7/16.

W przen [w tym bibl. w kontekstach z przenośnym znaczeniem „winnica” lub „winna macica” (21)] (26): Potym v niego ogląday miſterne praſy, ktore on ſprawił temi cżaſy, Tak pilnie praſuie ty to ſlodkie grona FalZiołSpicz V 119v, V 119v; Leop Cant 1/13; BibRadz 4.Esdr 9/21, 22; Oto ſłyſzyſz iż ty groná wdzięcżne Páńſkie były puſzcżone w kadź/ y były tłocżone áż obfita kreẃ wyciekłá s práſy tłocżenia onego. RejAp 126, 125v, 127 marg; RejPos 58v marg, 59v [2 r.], 60v [2 r.], 61; iákochmy ſie w płone á w márne groná wſzyſcy obroćili w tey winnicy Páńſkiey RejZwierc 190, [193]; A tám z ćiéżkiégo żalu/ ſercá niećiérpliwie/ Lzámi iágody zlały náſzé przeráźliwie. On téż ſwych ſtrzymáć niemógł/ z okwitych łez groná Twarz iego bráłá ná śię/ będąc zápaloná. GosłCast 74; Doymy Rzecżpoſpolitą: rzeżmy złote groná: Wſzák bogáta winnicá/ nábráne wymioná. KlonWor 14.

grono czego (4): A thákież y thy iedno ſtale trway Pánu ſwoiemu/ á dzierz mocno wiárę ſwą poſlubioną iemu/ á podaway kędy możeſz s tey ſwey látoroſli wdzięcżne groná ſwey cnotliwey powinnośći iemu RejPos 61; A iżby przeſtrzegáli á vcżyli/ iákoby oni wierni robotnicy winnice oney/ mieli ſzcżepić á rozmnażáć ony wierne látoroſle á wdzięcżne groná ſtałośći ſwey podawáć z nich Pánu ſwoiemu. RejPos 60v, 58v, 60.

W charakterystycznych połączeniach: grono gorzkie, marne, pańskie, piękne, płone, przyjemne (2), słodkie, wdzięczne (7), złe, złote; grona rozpłodzić.

Fraza: »dojrzały grona« (1): Spuść śirp ſwoy oſtry/ á zbieray groná z winnic/ ábowiem doyrzáły groná ich. RejAp 125.

Zwrot: »zbierać grona« = vindemiare Vulg (2): RejAp 125; Y drugi ánioł wyſzedł z ołtarzá/ ktory miał moc nád ogniem: y záwołał wielkim głoſem ku temu ktory miał śierp oſtry/ mowiąc: Zápuść ten twoy śierp oſtry/ á zbieráy groná winnicę [!] źiemie: boć doyrzáły iágody iey. WujNT Apoc 14/18.

Zestawienia: »grono winne« (1): Groná winne w kádzi 127. RejAp Dd4.

[»wino w groniech« = winogrona: Die 1 octobris na wino w groniech i pomorancze Stach[nikowi] gr 3 GębMemor r. 1595, 175, 169, 207.]

a. Ozdoba w kształcie winogrona (4): á między filari groná złote z liſtkámi złotemi wiſiály HistAl Hv; Nie ztworzą ćię Pánem ſkárby/ Ni drogie ſzárłatne fárby/ Ni świetna w cżubie Koroná/ Ni w poſowach złote groná. RybGęśli C3.

grono z czego (2): były tam groná iákoby w winnicy s krzyſtału/ á drugie s pereł/ niektore s Smaragdu/ á niektore z Onichimow/ ták iż ſie tám widziáło być s przyrodzenia vroſle. HistAl Hv, Lv.

2. Zespół, grupa ludzi (2): Te tu bliskie od nas Xiązęta azgoła to wszytko per affinitates związąne grono, vicinitate salua, nihil magis in votis maią de aliqua consiliorum conspiratione ActReg 183.

grono kogo (1): bo wie że tákie grono ludzi náſzych Rycerſkich lepſze ieſt/ niż nieſtworna choć dáleko więtſza gromádá inſzych. VotSzl E4v.

3. n-loc (3):

Zestawienia: »padoł Gron(a)« = vallis Botri Vulg (2): Kthorzy idąc/ gdy weſzli ná mieſcá gorzyſte/ y przyſzli do Padołu Gron Leop Deut 1/24, Num 32/9.

»potok Grona« (1): y ſzli [książęta izraelscy] áż do nadolney obfitośći zyemie/ y wzyęli s tám tego mieyſcá owocu figow/ iábłek poma granata/ pálmową gáłąś y z iágody odcięli/ ktorą dla wielkośći áż ná drągu nieſli dwá mężowie/ s tey przycżyny ono mieyſce názwano Neheſchol/ to ieſt/ pothok groná. BielKron 40v.

Cf GRONORODNY, GROZNO

ZZa