[zaloguj się]
[pdf]

JABŁKO (331) sb n

a oraz o jasne.

Fleksja
sg pl
N jabłko jabłka
G jabłka jabłek
D jabłkóm
A jabłko jabłka
I jabłkiem jabłki, jabłkami
L jabłku jabłkach, jabłkoch

sg N jabłko (51). ◊ G jabłka (29). ◊ A jabłko (63). ◊ I jabłkiem (7); -em (1), -(e)m (6). ◊ L jabłku (11). ◊ pl N jabłka (62). ◊ G jabłek (48). ◊ D jabłkóm (2); -óm (1), -(o)m (1). ◊ A jabłka (41). ◊ I jabłki (9) FalZioł (2), Leop (3), BibRadz, BielKron, SienLek, RejPos, jabłkami (4) MWilkHist, CzechEp (2), KołakSzczęśl. ◊ L jabłkach (3) GlabGad, BielKron, SkarKazSej, jabłkoch (1) FalZioł; -ach (1) SkarKazSej, -åch (1) BielKron, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XIX w.

1. Owoc jabłoni; malum Murm, Mącz, Cn; pomum Mącz, Cn, Vulg (210): BierEz S; Murm 108; Iabłka prawie vzrałe/ ſą rozdielne [!]/ iedny cirrpniącze [!]/ drugie kwaſno oſkhominne/ Drugie theż kwaſno ſlodkie á wodniſte. FalZioł III 23b; A gdy niektorą po trawę maſz kwaſno vcżynić/ tedy nie telko zawżdy ocztem kwaſić, ale też kwaſnem winem/ Limunijami/ ſzweſtkami warzonemi wiſniami/ iabłki kwaſnemi á wonnemi/ ſzcżawiem. FalZioł V 61v, I 144a, II 14b, III 20d, 23c [5 r.], V 18a (21); po iedzeniu iabłek ſłuſza weſołym być zwłaſzcża miedzi paniami ktorich to ieſt przyrodzenie ludzie podweſſelać á cieſzić. GlabGad I5v, I5v [3 r.]; MiechGlab *4; LibLeg 7/99; wlyezli do Jadamka mlinarza do ſſadu abi mv abi mv [!] na yablonyach yablka otrząſzli. LibMal 1546/120v; GliczKsiąż I [2 r.], Iv [3 r.], I2; KrowObr 80v, 97, 97v [2 r.], 98 [2 r.], Rr4; Karmił go [Helijasza] Anyoł długo/ przynoſząc mu chlebá/ Iábłek/ wody/ owocow/ y cżego potrzebá. RejWiz 155v; Leop Lev 19/25, Cant 2/5; RejFig Ee; BibRadz Cant 2/5; OrzRozm H2; [bogowie Tantalowi taką pokutę dali] iábłká mu ná rozgach wisiáły do ſámey gęby á łáknął/ co chciał iábłká gębą doſiądz to ſie mu vmkło. BielKron 21, 21v, 261, 352v [3 r.], 465 [2 r.]; KwiatKsiąż B3v, M2; Poma degenerant succos oblita priores, Nie rodzą ſie tákie yábłká yáko pierwey. Mącz 143d; Salagma, Wſzelákie konfetty z owoców vczinione/ álbo ſamy owoce/ yáko yábłká/ gruſzki/ yágodi/ wiśnie/ rzepá/ orzechy/ ná długie chowánie vłożone y przypráwione. Mącz 365a, 205b, 224d, 238d, 261d [2 r.], 309b (33); SienLek 6v, 9, 9v, 84; RejAp 199v; HistRzym 106; RejPos B, 149; RejZwierc 111v; BielSpr 48; WujJud 67; StryjWjaz A3; Bo iáko ſadownik wedle nátury drzewá/ iedny owoce ſam ręką ſwoią zbiera/ iáko wiśnie/ broſkwinie y inne iágody miękkie: drugie trzęśie iáko gruſzki y iabłká: á drugie kijem obiia/ iáko włoſkie orzechy: ták Pan Bog [serca do pokuty przywodzi] SkarŻyw 80, 125, 126 [5 r.], 127, 346, 413 [4 r.] 575; Boś ſie ty [Jadamie] náuczył w Ráiu Przechádzáć iáko po gáiu. Zábawiáiąc ſie iábłkámi Cytrinámi/ y figámi. MWilkHist F4; [O lipie] Iábłek wprawdźie nie rodzę/ lecz mię pan ták kłádźie/ Iáko ſczep napłodnieyſzy w Heſperyſkim ſádźié. KochFr 43; KochDz 107 [2 r.]; WerGośc 242; KochPieś 72; Iż to wiém pewnie/ że nie ieſt ſromotá/ Gdy dawa iábłká/ ten/ co nie ma złotá PudłFr 15; Melimela — Słodkie iabka. Calep 649b, 820b; Gruſzki/ iábłká/ wiśnie/ śliwy/ to wſzyſtko porządnie ſuſzyć GostGosp 122, 167; SarnStat 121; Iábłko gdy zwierzchu ſię pſowáć pocznie/ wykroić ſię zgniłość może/ iż potrwa. SkarKazSej 674ą, 673b.

W charakterystycznych połączeniach: jabłko ci(e)rpniące (3), czyrwiwe, dostałe ((u)źrzałe) (6), kwaśne (10), niedostałe (niedoźrzałe, nie(u)źrzałe) (6), słodkie (6), sprochniałe, wonne (2); jabłka (obe)rwać (urwać) (3), otrząść, (po)zbierać (2), rodzący (2).

W porównaniach (8): FalZioł III 13c; LibLeg 11/56; Cżłowiek iáko cżyrwiwe iábłko. RejWiz 53 marg, 52v, Cc4v; Dni moie [...] Przebiegli iákoby łodki z iábłki [quasi naves poma portantes] Leop Iob 9/26; áni ſam [żaden z nas] wzwie iáko á kiedy ſie ma vrwáć iáko z drzewá iábłko ſprochniáłe RejAp 5v; RejZwierc 115; [á wonność noſa twego pachnie iáko iábłko. BibRadz Cant 7/8].

Przysłowia: po gruſzcże ſie napić, á po iabłku miłą obłapić. GlabGad I5v.

nie dáleko záwſſe od yábłoni pádnie yábłko. GliczKsiąż Ev; CzechEp 418.

płynie iáko iábłko cżyrwone miedzy inemi iábłki RejPos 316; dopuść tym téż iábłkóm pływáć KochFrag 42. [Aluzja do przysłowia lat.: nos poma natamus].

Aqua aquae similis. Yáki ſzczep takie yápłko. Mącz 13b.

Zestawienia: »leśne jabłko« = arbutum pomum, pomum silvaticum Mącz; arbutum Cn [szyk 5 : 2] (7): FalZioł III 13c, V 18b; BibRadz 3.Reg 6/18; Arbutum pomum rubrum sylvestrae, Orodon Plinius vocat, et, Unedo, Lieſne yábłko. Mącz 14b, 368b, 436c; Albo nátłucz leśnych iábłek y gruſzek/ á on ſok/ kto pije/ żywot mu ſye twierdźi á biegunká mu vſtánie. SienLek 101v.

»norwejskie jabłko« (1): Scandiana mala apud Columellam Norweyskie yábłká. Mącz 370c.

»paradyskie jabłko« (1): Malum orbiculatum, Okrągłe yábłko. Alias, Párádiskie Mącz 205b.

»jabłko portowe« (1): Iabłko wielkie portowe vpiecżone/ włożywſzy w nie hałunu czo poł dragmy zaważy/ potym ono iabłko day z ieſć na nocz FalZioł V 90.

»poźne jabłko« (1): Serotina poma, Pózne yábłká/ Nie rychlo ſie doſtawáyące. Mącz 389d.

»syrejskie jabłko« (1): Syrica mala, Syreyskie yábłká. Mącz 437c.

»szczepne jabłko« (1): Sativa poma, Szczepne yábłká. Mącz 387a.

W przen (3): Bo wſzyſcy iáko máłpy pod iábłonką gramy/ Poki iábłká zyelone/ co ma przysć nie dbamy. Aż kiedy mroz przyráźi/ toż teraz biegamy RejZwierz 19; Tu możeſz rozumieć iżći ty iábłká nie tylko tám pádáły gdzye ie trzęſiono/ ále ſie ty przypowieśći ſciągáły ná wſzytki tłuſzcże/ á na wſzytki narody ſwiátá tego. RejPos 183; SkarŻyw 26.
a. bibl. Jabłko z drzewa wiadomości dobrego i złego, które zerwała Ewa w raju (29): OpecŻyw 161; Teżći máła rzecz ſye widźyáłá w ráyu yábłká vkuśić z drzewá vmyeyętnoſći dobrego y złego KromRozm I O2; Adam z Iewą gdy miał wielkie vćieſſenie w Raiu/ Iadłćy Iabłka przećiw przykazaniu/ Panie Chriſte miłośćywy twemu SeklPieś 15v; RejWiz 133; BielKron 462v; GórnDworz C6v; RejPos 33, 101, 232v; niewiecie cżemu wam tego iábłká zákazano/ iż ieſt wieſzcże [Vulg Gen 3/5] RejZwierc 10, 2, 10, 260v; WujJud 197; SkarŻyw 261; MWilkHist E2v; ArtKanc D19; iákoż do złego ſkłonnieyſze ieſt człowieczeńſtwo náſze/ (zá onem ieſcze iábłkiem/ ktorego nie fortunnie Iewá ſkoſztowáłá) niżli do dobrego. GórnRozm 13; RybGęśli D; WujNT 64; Máła rzecz byłá iábłko w ráiu [...] Y nie o iábłko ie ſkarano y nas w nich/ ále o niepoſłuſzeńſtwo. SkarKaz 121a.

W charakterystycznych połączeniach: jabłko jeść (2), urwać (5); jabłka skosztować (6), ukusić (skusić) (3), ukuszenie (2).

Wyrażenia: »jabłko rajskie« (1): prze roſkoſz iábłká Rayſkiego/ boleść, á śmierć káżdego ArtKanc R18v.

»jabłko zakazane« (2): tak myloual adam euą yſz uyączey chczyal przeczyw uoley bozey uczynycz yaplko zakazane yedzącz nyſz euą zaſmączycz PatKaz III 99v; HistRzym 40.

Przen: Rzecz zakazana (4): O czożby ſie dziś w náſzey Polſzcże ználázło Adámow [...] ktorzyby nie thylko iábłko vrwáć ále y s ſzcżepem wykopáć by mogli bárzoby to rádzi vcżynili. RejZwierc 260v; cżemu ocży ſwe ná piękność iabłká/ vſzy ná ſłuchánie wężá/ ſerce ná wzgárdę Bogá twego obracaſz? SkarŻyw 261; iam śćiągnął rękę ná rzecż zákazáną/ á tobie nágotowano śmierć krzyżową: iam ſię vkochał iábłkiem/ ty ſię dręcżyſz krzyżowym drzewem LatHar 269, 269.
b. Jabłko występujące w mitologii greckiej (także w aluzjach) (23):
α. Złote jabłko, które Parys przysądził bogini Wenus (10): KlerWes A2; PArys miedzy pięknemi pániámi obierał/ Pállás/ Iuno/ á Wenus/ ktorey iábłko dáć miał. Ominął zacność/ rozum/ á Wenuſá plotkę/ Obrał/ y dał iey iábłko/ by rodzoną ciotkę. RejZwierz 42; BielKron 21v; [o jednej pannie] By byłá między trzemá/ w ten czás czwarta ſtáłá/ Kiedy o iábłko był ſpor: pewnieby ie miáłá. PudłFr 69.
Wyrażenie: »jabłko złote« [szyk 3 : 2] (5): przez ony trzy dni chodziłá káżda z oſobná do niego/ áby iey przyſądził iábłko złote obiecuiąc mu/ Iuno moc/ Pállás rozum/ Wenus cudną żonę BielKron 21v, 21v [2 r.]; Ważył ſię przed tym Parys przez morze żeglowáć Dla nadobnéy Heleny/ którą iemu byłá Zá złoté iábłko piękna Venus námięniłá. KochFr 73; KochFrag 26.
β. Złote jabłka rosnące w ogrodzie Hesperyd (3): Złote owoce z drzew bogátych rwáne/ Drugie pod ſádem ſtrzeżonym zbieráne/ Tu ćięſzkie iábłká Heſperides prośćie Do grobu nośćie. KlonŻal D2.
Wyrażenie: »złote jabłka« (2): Hesperides, Dziewki Heſperuſowe bráta Atlántuſowego które miáły ogród w nim y drzewá złote yábłká rodzące/ którego ogrodu ſmok przyſtrzegał. Mącz 155c; WitosłLut A3.
c. Jako atrybut Antychrysta, symbol bogactwa i władzy; może dary, przekupstwo (6): Antychriſt ma w ſobie [majętność, moc i tyraństwo]/ iezdząc y ná piecu/ ábo rácżey z piecem żaláznym rozpalonym/ w ręku máiąc złote iáblká: (iáko oni dawni Piſárze pod podobieńſtwem tym/ rzecż tę málowáli/ nie śmieiąc o tym iáwnie y otworzyśćie mowić.) [...] Przes piec okrućienſtwo y męki wſzelákie znácżąc: á iáblká záś ná to/ áby dárował y vbogacał nich coby mu ſię kłániáli CzechEp 350; I. M. X. K. ieſzcże go [Antychrysta] podobno nie widźi? ábo też iáblkámi iego złotymi będąc vbogácony y vtucżony widźieć nie może/ ábo widźieć niechce. CzechEp 354, 350 [2 r.], 351.

W charakterystycznym połączeniu: złote jabłko (4).

2. Owoc różnych drzew, a także roślin; pomum Calep (59): Małpież niekiedy łácżen był/ Podle morzá ſobie chodził: Y nálazł drzewo figowe/ Miáło iuż iábłká gotowe BierEz Q; [pokrzyk samiec] ma iabłko dwa razy więcſze nizli ſamicza, barwy piękney ſzafranney/ woniey barzo wdzięcżney. FalZioł I 86d; Ale w iabłkoch pokrzikowych ieſt wilkoſć/ á ſtądże iabłka pokrzikowe cżinią zbytnie ſpanie. FalZioł I 87a, I 86d; widzieli bárzo wyſokie drzewá podobne Cedrowemu drzewu/ ná ktorich były iábłká HistAl L6; Gdy wnidziećie do źiemie/ á będziećie wniey ſzczepić drzewá owocne/ obrzeżećie pierwſſe owoce znich: Iábłká kthore vrodzą/ nieczyſte będą [poma, quae germinant, immunda erunt vobis]/ áni ich będziećie ieśc Leop Lev 19/23; Calep 1136a.

W porównaniu (1): Iáko iágody ná puſſcżey nálazłem Iſráelá: iákoby pierwſſe iábłká drzewá Figowego [quasi prima poma ficulneae]/ w wierzchu iego/ widziałem oyce ich Leop Os 9/10.

Szereg: »jabłko albo (i) owoc« (2): Calep 820a; źięmiá będźie wam rodziłá zbożá hoynie. A iápłkámi y owocámi ſwemi/ drzewá będą nápełnione [et pomis arbores replebuntur Vulg Lev 26/4] KołakSzczęśl B.
a. Punica granatum L. (Rost); owoc granatu; granatum Mącz, Calep; malogranatum BartBydg; punicum malum Mącz; malum granatum Calep (30): Mala granata ſą iabka [!] iakoby makowicze, roſthą na iednym drzewie we włoſzech FalZioł III 20c; Skora tych iabłek/ tho ieſth Pſidia/ theż taką ma mocz czo y kwiat/ Wraczanie zaſtanawia FalZioł III 21a, III 21c, V 107v, 118v; BielKron 39.
Zestawienia: »jabłko cydońskie« (1): Cydonium po, mum, Yábłko Cydońskie. Mącz 76a.

»jabłko granat, granatum« [szyk 3 : 1] (2 : 2): Iabłko granatum kthore ieſth ſlodkie, to odwilża żołądek y miękcży gi FalZioł III 20d; Wezmi Pſidie, to ieſt ſkorek z iabłek Granatow FalZioł V 43v, III 21a, V 39.

»granatowe jabłko« [szyk 5 : 2] (7): Mącz 331d; BudBib Cant 4/3; Cytinus ‒ Kwiat odgranatowego iabłka. Calep 285b; Malicorium – Skora na granatovim iabłku. Calep 631a, 463a, 632a; Iż źiemiá oney puſtynie zła byłá/ bo áni figow: áni iábłek gránatowych nie rodźiłá WysKaz 11.

»granowite jabłko« [szyk 4 : 1] (5): Punica mala, gránatowe álbo gránowite yábłká. Mącz 331d, 205a, 205b [2 r.], 442a.

»jabłko kotońskie« (1): Cotoneum, Cydoneum, Yábłko Kotońskie. Mącz 67a.

»jabłko pomagranatum« (1): y ſzli áż do nadolney obfitośći zyemie/ y wzyęli s tám tego mieyſcá owocu figow/ iábłek poma granata BielKron 40.

»rajskie jabłko« (1): Malogranatum, rayskye iaplko. BartBydg 86.

»jabłko włoskie« (1): Granatum, Yábłko włoskie pełno ziarn. Mącz 148c.

»jabłko ziarniste« [szyk 2 : 1] (3): Pomorańcże/iabłka ziarniſte Limunije/ neſpuły/ migdały grona winne/ figi/ rozynki/ kapari, cżaſu thego [w mór] dobrze ieſć. FalZioł V 61v, II 17d, III 32c.

b. Citrus medica L., Risso. (Rost); owoc drzewa cytrynowego (8):
Zestawienia: »jabłko cytrowe« [szyk 2 : 2] (4): Pomum citri. Czytrowe iabłka. FalZioł III 19c; Wezmi rożey cżyrwoney/ kwiatkow boragowych, [...] pereł/ ſkori z iabłka Citrowego FalZioł V 68v, +6, III 19d.

»jabłko cytrum« (2): á gdy ieſzcże ſnim będzie vrzało iabłko citrum thedy lepiey pomaga na thy niemoczy. FalZioł I 22a, I 17b.

»jabłka cytrynatow« (1): Theż kwas z iabłek Citrinatow w oko puſzcżany/ bielmo ſpądza y ocży wyjaſnia FalZioł V 78v.

»jabłko cytrynowe« (1): Wezmi ſkorki od iabłka Citrinowego/ á onę miey w vſciech żuiącz [...] abowiem ty ſkorki Citrinatow: Sercze j mozg poſilaią FalZioł V 73.

c. Citrus Bigaradia Duh. (Rost); owoc pomarańczy (2):
Zestawienie: »jabłko pomarańczowe, pomorańczowe« (1 : 1): chczeſzli iuchę kwaſną vcżynić: możeſz/ iabłkiem Pomorańczowem/ albo winem kwaſnem/ albo Limonijami FalZioł V 68, V 62.
d. Citrullus Colocynthis Schrad. (Rost); owoc jednorocznej rośliny z rodziny dyniowatych, występującej w pustynnych obszarach pn. Afryki, pd-zach, Azji i pd. Hiszpanii (8): Ale gdy to iabłko ktore zową połacinie Coloquintida vwarzyſz w wodzie [...] tego ſie day napić oczukrowawſzy temu człowiekowi kthori miewa quarthanę FalZioł III [32]a, III 3d, [32]a [3 r.].
Zestawienie: »jabłko zamorskie« (3): o Czebuli albo oiabłku Zamorskiem. Coloquintida. FalZioł III 3d, +5a; Colocynthis – Coloquinta, iábłko zamorskie. Calep 217a.
3. Przedmiot okrągły o kształcie jabłka; ozdoba przeważnie z drogocennego kruszcu; sphaerula Vulg (60): á ſtich prochow weſpołek zmieſzanych vcżyń iabłko zawinąwſzi w chnſtkę [!] iedwabną/ á tego cżęſtho woniay FalZioł III 29a; Iablko ſrebrne, krzizik zlothi y ſthuką ſrebra od theſſaka przegrall do Matiſka rzeznyka LibMal 1545/99v, 1545/99v; Ná ośmnaśćie łokći ieden ſlup był wyſoki [...] y rzezánie ozdobne z źiárniſtemi iábłki [malogranata] ná kápitellu ſlupowym Leop 4.Reg 25/17, Ex 25/35, 3.Reg 7/18, 20; Z iedney ſtrony widáć było dziewięćdzieſiąt y ſześć iábłek [malogranata]/ á wſzytkich iábłek [malogranata] było ſtho wſzędy wkoło w oney roboćie plećioney. BibRadz Ier 52/23, 2.Par 3/16, Ier 52/22 [2 r.]; Byłá [Sybilla] wieku średniego/ ſmutney twarzy/ w ręku miecż goły miáłá/ á pod nogámi iábłko okrągłe z gwiazdami ná kſtałt niebá BielKron 135; Then Krol kazał był vcżynić iedno iábłko bárzo koſzthowne ze Złothá. HistRzym 90, 90 [2 r.], 90v [5 r.], 91 [3 r.], 91v [2 r.]; Tenże Alexánder miał to w obycżáiu: gdy ſpał/ dzierżał rękę nád miednicą/ á w ręce iábłko ſrebrne BielSpr 42v, 42v; Suknią świętą ze złotá Hiácyntu y Purpury vdziáną y vſzytą/ v ktorey na dole złote iábłká/ y dzwonki wiśiáły [urobić kazał Mojżesz] SkarŻyw 491; KochFr 96.

W charakterystycznych połączeniach: jabłko kosztowne, okrągłe (2), srebrne (2), złote (4).

a. Kula złota z krzyżem; insygnium władzy królewskiej (28): BielKron 329 [2 r.]; Ták máluiąc iż Bog Oćiec śiedźi ná ſtolicy/ máiąc w ręce iedney iábłko z krzyżykiem pochylone/ iákoby ie odrzućić miał/ á w drugiey ſtrzáły CzechEp 187; Siadł pomázániec boży ná ſwym páńſkim thronie: Iábłko złoté/ y złotą laſkę w ręku máiąc KochProp 5; przyśięgáią, Pacem inter diſsidentes manu tenebo [...] y znákiem iábłká pokázuią iáwnie, któré w ręku piáſtuią, gdy ich Królmi czynią, á ná iábłku krzyż SarnStat 121, 2, 121 [3 r.].

W połączeniach szeregowych (10): Też thá Krolowa ſtára iádąc s Krákowá do Węgier/ áby Polacy kogo innego zá krolá nie koronowáli/ wzyęłá koronę/ ſceptrum/ iábłko/ miecz/ y ine áppáraty krolewſkie s ſobą do Węgier. BielKron 377, 329, 367v, 384v, 425v; Potym mu Sceptrum złote w práwą rękę włożył/ Iábłko w lewą/ by páńſtwo k chwale Bożey mnożył. StryjWjaz C3; pánowie też ktorym tho należy Koronę/ Sceptrum/ Iábłko/ y Miecż przed Krolem nioſą/ á Responſoria Kántorowie ſpiewáią StryjWjaz C4v, Cv, C3, D5.

Wyrażenie: »jabłko krolewskie« (3): Byłá też pośrzod rynku rurá przyprawioná/ ná ktorey ſtał Orzeł cżarny ná iábłku krolewſkim pozłoćiſtym BielKron 331, 329, 330.
W przen (6):
Wyrażenie: »złote jabłko« = najcenniejsza część Królestwa (zawsze o państwie Węgierskim) (6): gdyż nas więcżſze doległośći od złotego iábłká Korony Węgierſkiej dolegáią (marg) Złote iábłko zową Budzyń (‒) BielKron [3322]v; BielSpr 57 [2 r.]; To złote iábłko/ Vpádło prętko. MycPrz I B4v; Pátrzćie ná bliſką ſąśiedzką źiemię Węgrow niegdy bogátych y możnych. Ná ono złote iábłko kroleſtwá ich/ iáko na oblećiáły dom SkarKazSej 682b.
b. Element herbu rodowego Herburtów (2): BielKron 379v; poiął był drugą żonę támże w Ruśi z imieniem niemáłym Bárbárę Herburtownę/ z domu z dawná ſławnego Fulſztyńſkiego [...] herbu trzech miecżow w iábłku RejZwierc 274.
4. anatom. Wypukłość krtaniowa na przodzie szyi, wyraźniejsza u mężczyzn, utworzona przez chrząstkę tarczową; epiglossis a. epiglottis, nux gutturius Murm, BartBydg (2): Epiglossis, nux gutturis, Eyn gurgel appel. Krtányowe yáblko. Murm 55; BartBydg 50.

LW