[zaloguj się]
[pdf]

JASTRZĄB (89) sb m

-b twarde. ◊ a jasne. ◊ jastrząb (35), jastrząb- (44), jastrzęb- (10).

Fleksja
sg pl
N jastrząb jastrząbi, jastrzębi, jastrząbowie, jastrzębowie, jastrzębie
G jastrząba, jastrzęba jastrzębów, jastrząb(o)w, jastrząbi
D jastrząbowi
A jastrząba, jastrzęba jastrząby
I jastrząb(e)m jastrząby
L jastrząbi(e)ch
inne pl A a. N - jastrząby

sg N jastrząb (35). ◊ G jastrząba (6) GlabGad, RejFig, RejZwierc, BudBib, PaprPan, PudłFr, jastrzęba (1) MiechGlab. ◊ D jastrząbowi (3). ◊ A jastrząba (14), jastrzęba (3) Mącz (2), CzahrTr. ◊ I jastrząb(e)m (6). ◊ pl N jastrząbi (4), jastrzębi (1), jastrząbowie (2), jastrzębowie (1), jastrzębie (1); -ąbi RejWiz (2), RejFig (2); -ębi MiechGlab; -ąbowie SkarŻyw; -ębowie Mącz; -ąbowie : e BierEz (1 : 1). ◊ G jastrzębów (3) MiechGlab, Mącz (2), jastrząb(o)w (2) GroicPorz, RejWiz, jastrząbi (1) FalZioł. ◊ A jastrząby (1). ◊ A a. N jastrząby (1) GostGosp. ◊ I jastrząby (3). ◊ L jastrząbi(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Astur palumbarius Bechst. (Rost); ptak drapieżny z rodziny sokołów, używany także jako ptak łowczy; accipiter Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; astur BartBydg, Cn; cenchris Mącz; buteo, triorches, millo Cn (88): Iáſtrząbowie gdy ſie zwádzili/ Vpornie walkę tocżyli BierEz S2, Kv [2 r.], N [2 r.], S2v; Murm 83, Mymer1 24v; BartBydg 15b; IAſtrząbi ieſt cżwor rodzay/ miedzy ktoremi też y krogulca policżają. FalZioł IV 17c, +7a, IV 17c, d; GlabGad Ev; MiechGlab 63 [2 r.]; GroicPorz h2; Záſzumiáło coś wzgorę/ álić Iáſtrząb z drzewá/ Pochwyćił wnet Báżántá w nogi RejWiz 65v, 55 [2 r.], 72v, 73, 73v, 98, 102; RejFig Cc3v [2 r.], Dd2v [3 r.]; RejZwierz 78v, 90v, 119 [2 r.], 120 [2 r.]; BielKron 36v, 318v; Rete accipitri tendere, Sieć ná yáſtrzębá záſtáwić. Mącz 444a, 2a, 46d, 53a, 188c; SienLek 245v, Xxx2; GórnDworz P6v; BielSat C4v; RejZwierc 21, 53v, 59, 61v, 97v, 210v; Záś te (ſą) ktoremi ſię będziećie brzydzić miedzy ptáſtwem/ nie będziećie ich ieść iáko brzydkośći iákiey: Orłá/ Iáſtrząbá/ y morſkiego orłá. BudBib Lev 11/13; POkiś ty/ bury koćie/ ná myſzách przeſtawał/ A w inſżéś ſię myśliſtwo z iáſtrząby niewdawał. Byłeś w łáſce v ludźi KochFr 117; WerGośc 236; PudłFr 33; BielRozm 22; Calep 13b; GostGosp 168.

W porównaniach (13): Nos wielki proſty na konczu zkrzywiony/ iako v Iaſtrząba, znamio. naſmiewcę GlabGad N7v; RejWiz 55, 123v; BielKron 465; Mącz 502c; Iednego w łykach wiodą/ drugi day pobory/ W obudwu by w Iáſtrząbiech wnet ſzpetne przemory. RejZwierc 245, 247; SkarŻyw 341; PaprUp F2v; A oná iáko iáſtrząb z oſtrémi hakámi Gołębiá gdy dogania/ w głodźie przechowány/ [...] wnet ręką práwą vłápiłá chudźinę zapálczywie GosłCast 58. Cf »by jastrząb po skwarnie«.

W przeciwstawieniach: »gołębica (a. gołębiczka) (2), kokosz ... jastrząb« (3): Wilk owcy/ iáſtrząb kokoſzy/ pies záiącowi/ izali przyrodzonym nieprzyiaćielem nie ieſt? OrzRozm G3v; á w ten cżás będą złote cżáſy/ [...] źwirzętá okrucieńſtwá zápomnią/ gołębicá z iaſtrząbem ſpołu látáć będzye BielKron 136v; SkarŻyw 341.

Przysłowia: Nietrzebá ważyć lekko mdłych nieprzyiacieli/ Bo y mdła Czáplá czáſem Iáſtrząbá vbije StryjKron 240.

RejPos 49v [2 r.]; Acż biádá ty kokoſzy ná ktory więc łowią/ Iáſtrzęba CzahrTr 12.

Bo ácz trudno odmienić/ gdy co da náturá/ A trudno ma Iáſtrząbá/ kto vcżynić s Kurá. RejZwierz 68.

Zwrot: »[coś] jastrząbem ugonić« (1): PAn iádąc w drogę Kánię Iaſtrząbem vgonił RejFig Cc3v.
Wyrażenie: »by (a. jako) jastrząb po skwarnie« = jak wygłodniały jastrząb [szyk 2 : 1] (3): Bo náſzy záwżdy iáko po ſkwárnie Iáſtrząbi/ Zwabi ſie każdy ná to/ á też ie cżárt gnąbi. RejWiz 168v, 75; RejZwierc 251v.
Przen: W odniesieniu do człowieka: o napastniku, wrogu i człowieku mężnym, groźnym (7): A kto ma motylá gonić Woli ſie z iaſtrząbem łomić RejRozpr F4; Byłći też owo Báżánt nadobnie vpſtrzony/ A pátrz iáko mu Iáſtrząb pomieclirał ogony. A co tákich Iáſtrząbow około nas lata/ Práwie wſzytki nieſzcżęſcie tuż zá rękaw chwata. RejWiz 72v; Kſięſtwo Pruſkie/ y Olbricht Kſiążę. O Tę ſie Kokoſz cżęſto/ Iáſtrząbi drapáli/ A iáko Orzeł przypadł/ ták iey wnet przeſtáli. RejZwierz 108v; Bo więc owi z dáleká/ co Iáſtrząbá znáią/ Po oku poglądáiąc/ wnet ſie vmizgáią. RejZwierz 133v; PaprPan G4v.

W kalamburze (1): Tákżeć ći wſzyſcy Iáſtrzębcy dziáłáią/ Właſnego ſwego ptaſzkom vdzyeláią. Ten Iáſtrząb záwżdy domá y v dworu/ Nie miewa nigdy ná cnocie przemoru/ A kiedy trzebá y wielki ptak łamie/ Dla ſławy zacney wſzytko puſzcża tanie. RejZwierc 210v.

Wyrażenia peryfr. »jastrząby z kołpaki« = Tatarzy (1): Tákżeć ten ſtáry Sokoł/ gniazdá Sieniáwſkiego/ Záwiodſzy dzyatki młode do polá dzikiego/ Wpráwił ie ná Iáſtrząby/ ná owy s kołpaki/ Ze ie tu w dłuſzczach wodzą/ chude nieboraki RejZwierz 78v.
2. Nazwa herbu i rodu (1): Przytimże koſciele vſtawił Biſkupem cżłowieka wyſokiey cznoti imieniem Andrzeia Warzyło, polaka rodu rycirſkiego z domu á z Herbu Iaſtrzębow z zakonu bratow mnieyſzich ſwiętego Franciſka MiechGlab [88].

KCh