Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: JELENNIK

Następne hasło: JELEŃCZY »

JELEŃ (150) sb m

Pierwsze e jasne; -eń (2), -éń (2); -eń SarnStat; -éń KochFrag; -eń : -éń PudłFr (1 : 1); -en- (5) SienLek, KochPs, KochPieś, PudłFr, SarnStat, -én- (1) OrzQuin.

Fleksja

	sg	pl
N	jeleń	jelenie, jeleniowie
G	jelenia	jeleni, jeleni(o)w
D	jeleniowi	jelenióm
A	jelenia, jeleń	jelenie
I	jeleniém
L	jeleniu
V	jeleniu

sg N jeleń (68). ◊ G jelenia (8). ◊ D jeleniowi (3). ◊ A jelenia (19), jeleń (2); jeleń PudłFr; jelenia : jeleń BielKron (2 : 1). ◊ I jeleniém (13): -ém (2), -(e)m (11). ◊ L jeleniu (1). ◊ V jeleniu (1). ◊ pl N jelenie (13), jeleniowie (1) BielKron. ◊ G jeleni (7), jeleni(o)w (1) StryjKron. ◊ D jelenióm (2): -óm (1), -(o)m (1). ◊ A jelenie (11).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

zool. Cervus elaphus L. (Rost,); duży ssak z rodziny jeleniowatych, parzystokopytny, samiec ma duże, rozgałęzione poroże (150)

zool. Cervus elaphus L. (Rost,); duży ssak z rodziny jeleniowatych, parzystokopytny, samiec ma duże, rozgałęzione poroże: cervus Murm, Mymer¹, Mącz, Cn (150): Ielen przede pſy vćiekał BierEz R2v, Kv [4 r.], L, M2v [4 r.], Ov [4 r.], R2v [2 r.], R3; Murm 43; Mymer¹ 26v; IEleń ieſt dziwnej prętkoſci maiącz rogi iako gałęzie na drzewie roſthącze FalZioł IV 8c, +4a, IV 8c, 8d; GlabGad D3; zwierzęta v nich ſą Ielenie/ Lanie/ Sarny MiechGlab 23, **; WróbŻołt 28/9, 103/18; RejPs 152v; á gdy Alexander wziął iednę ſtrzałę/ nátychmiaſt onego ieleniá ránił HistAl B6, Av, B6; LubPs G4v, X5v; Ieleń chociay ma rogi lecż vmyſł záięcży RejWiz 35, 24v, 65; Leop Ps 28/9; IEleń ſie pyſznie chłubił/ vſzymá y rogi/ Iedno ſie tym fráſował/ iż miał cienkie nogi. RejZwierz 119, aa3v, 109v, 114v, 128; z łukiem ią [Dyanę] wypiſuią chodzić/ á ieździć ná wozye w ktorim chodzą cżterzey Ieleniowie biali. BielKron 23, 18v, 153v, 169; Meditari dolum cervis, Sidłá ná yelenie wymyśláć. Mącz 213a, 50a, 132a, 399d, 460c; SienLek 31, 173v, 243v, Xxx2; LeovPrzepSamb b4; GórnDworz Gg, Gg2; HistRzym 115, 115v, 127 [7 r.], 128; nie gniewa ſie myſliwiec ná ieleniá á wżdj go zábije. RejZwierc 76v, 53 [2 r.], 99, 157v [2 r.], 243; CzechRozm 114v; SkarŻyw 508, 270; Ielenióm nowe rogi wyraſtáią: Nam gdy raz młodość minie/ Iuż ná wieki wiekóm ginie KochPieś 16; PudłFr 74; Calep 184a; LatHar 347; SarnStat 644, 672 [2 r.]; SapEpit [B2]v.

W porównaniach (29): FalZioł IV 9c [2 r.]; GlabGad E3v, E4; IAko pragnie ieleń áby co rychley wgorący czás doſtąpił zródłá chłodzącego/ ták niemniey prágnie y duſſá moiá áby ćię doſtąpiłá rychley moy pánie [Ps 42/2]. RejPs 63 [przekład tego samego tekstu LubPs, HistRzym, GrabowSet]; LubPs L3v; RejWiz 71, 194v; Ná ten cżas ſkocży chromy iáko Ielen/ y rozwiązány będzie ięzyk niemych Leop Is 35/6 [przekład tego samego tekstu RejPos 3]; RejZwierz 92v, 118, 119; BielKron 36v, 293v, 295; KochSat Cv; OrzQuin Q4v; RejAp 86v, 128; HistRzym 116v; RejPos 3, 264v; ocży ſwoie wzgorę záwżdy iáko Ieleń rogi podnośi RejZwierc 143v; KochMon 20; Dał mi prędkość/ że z ieleniém porownáć moge KochPs 25; SkarŻyw 113, 599; GrabowSet Q3v; LatHar 249.

W charakterystycznych połączeniach: jeleń biały, piękny, prędki, rączy, rogaty; jelenia odpłoszyć, ranić, ułapić, zabić, zdybać; stado jeleni; jeleń i łoś (4), i sarna (3).

Przysłowia: RejPos 334 [3 r.]; RejZwierc 187v [2 r.], 228v; MycPrz I C4; LEpſze woyſko Ieleniow gdzie wodz Lew/ niſz woyſko Lwow/ z Ieleniem Hetmánem. StryjKron 230. [Ogółem 8 r.].

Cervus canes trahit Ielień pſy łowi Mącz 50a.

Zwroty: »gonić (a. doganiać, uganiać) jelenia; za jeleniem iść (a. bieżać, udać się itp.)« [szyk zmienny] (6; 5) (11): Ośiodławſzy ná ćię wśiędę/ A ieleniá gonić będę BierEz Ov; á iako powiadaią iż za Ieleniem idąc, przyſli do ziemie Ruſkiey. MiechGlab 37, 53; A był táki ſzermierz iż rownia nie miał/ ták prętki iż Ieleniá pieſzki doganiał. BielKron 150; Potym tráfiło ſie iednemu ſnich zágonić ſie zá Ieleniem przez rzekę Wolhę BielKron 297v, 375v; HistRzym 115, 127; PaprPan C4; KochOdpr B3v; będąc krol Edmundus włowiech: bieżał zá ieleniem ná ſkáłę SkarŻyw 508.

»jelenie łowić« (1): Figere cervos, Yelienie łowić álbo ſtrzelbą ich doſtáwáć. Mącz 126c.

Wyrażenia: »jelenie polne« (1): Poprzyſięgam was corki Ieruzálem przez Sárny y Ielenie połne [!] [per capreas cervosque camporum]/ ábyśćie nie budzili/ áni ocućić kazáli namilſſey moiey Leop Cant 2/7.

»jeleń pierzchliwy« (1): Czemu ieleń piérzchliwy łáſkáwſzé ma bogi/ Którému wolno zrzućić pochodzoné rogi? KochFrag 21.

»jeleń prędkonogi, wiatronogi« (2 : 1): Pirzchnie iako przed wilkiem ieleń wiatronogi KochSat Cv; Bo ná mych górách złoto ſye nie rodźi/ Ni w puſczéy Ieleń prędkonogi chodźi. PudłFr 14; SapEpit A3v.

Zestawienie: »jeleń trzyletni« = szpiczak (1): ktemu też dobre płucá ielenie/ á owſzem ſzpiczaká/ tho ieſt ieleniá trzyletniego SienLek 93v.

Iron. (1): Szcżeſz łeb chociay páznokty/ nie maſzli grzebieniá. A pewnie gdzye vłápiſz/ zá vchem Ieleniá. RejZwierz 139v.

Przen (4):

a) Aluzja do Akteona zamienionego przez Artemidę w jelenia (1): Tákżeć kto ma s chytremi pániámi roſpráwy/ Acż nie Ieleń ále Woł/ pewnie z niego práwy. RejZwierz 42v.

b) Wyrażenie: »złotorogi jeleń« = bogaty podarek [znaczenie powstało w wyniku reminiscencji do zwyczajów ofiarnych w Grecji i Rzymie staroż., gdzie zwierzę ozdabiano wieńcami i wstęgami oraz złocono mu rogi] (1): Tę kto miał godność przy niéy [przy cnocie]/ chocia był vbogi/ Rychléy vſzedl niżli pan: dáiąc złotorogi Ieleń zá vpominek/ áby go ważono. PudłFr 74.

c) O Chrystusie i kapłanach (2): pan bog głoſem ſwym ſprawia Ielenie, to ieſt biskupy y kapłany ſwięte WróbŻołt I7v; á ma przyſtháć ná łow nábywáiąc duſz pánu bogu: ma theż náſládowáć ieleniá/ to ieſt kryſtá. HistRzym 116v.

a. Legendarne zwierzę o jednym rogu na czole, jednorożec; subulo Mącz, Cn (1):

Zestawienie: »jeleń o jednym rogu« (1): Subulo, Nieyáki rodzay yeleni o yednym rogu/ y tym nieroſochátym ále yednoſtáynym. Mącz 426c.

b. Wyobrażenie jelenia (1): Lubelſka [ziemia na chorągwi nosi] biały Ieleń a złota koroná ná ſzyi/ w cżyrwonym polu. BielKron 425.

Synonimy: zest.: »jeleń trzyletni«: szpiczak; a. jednorożec.