[zaloguj się]
[pdf]

JENERAŁ (33) sb m

ge- (30), je- (3).

Oba e jasne (w tym w drugim e 1 r. błędne znakowanie), a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N jeneråł
G jeneråłu jenerałów
D jeneråłowi
A jeneråła jeneråły
I jeneråłem
L jeneråle jeneråléch

sg N jeneråł (18). ◊ G jeneråłu [w znacz. 3.] (1). ◊ D jeneråłowi (4). ◊ A jeneråła (1). ◊ I jeneråłem (3); -em (1), -(e)m (2). ◊ L jeneråle (2). ◊ pl G jenerałów (1). ◊ A jeneråły (1). ◊ L jeneråléch (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Zwierzchnik, przełożony (30): Oecumenicus, Poſpolity wſzech páńſtw kroliewſtw y źiem/ też wſziſtkiego świátá pan. Generáł też zowiemy. Mącz 260b.
a. Starosta generalny mający władzę nad całą prowincją – odpowiednik wojewody; capitaneus JanStat (12):

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (9); z nazwą miejscową w dopełniaczu (3) [jenarał + przydawka (8), przydawka + jenarał (4)] (12): Ian Chodkiewic Generał Zmodzki y Liflandſki/ Márſzałek wielki Kſięſtwá/ wiodł też ſwoy dwor páńſki. StryjWjaz B2v; ActReg 67, 103; Stároſtá Kámieniecki iáko Generał Podolſki ma iuriſdicią nád hultáymi Wołoſkiémi. SarnStat 485; poruczamy tę rzecz Wielmożnému y Sławętnym Lukaſzowi z Górki Kaſtelanowi Poznáńſkiému/ y Wielkiéy Polſki Generałowi/ z Ráycámi Poznáńſkiémi SarnStat 1236, 487, 939, 949, 970, 976 (9).

b. Woźny sądowy mający moc sprawowania funkcji w określonej prowincji (11): ZapKościer 1584/49 [2 r.]; O Generaléch kto ich ſtánowi: pátrz Titulo Kancellária. SarnStat 243; A woźny każdy/ choćia i Generał/ gdźieby exces iáki vczynił/ ma odpowiádáć przed Woiewdą SarnStat 577, 577.

Połączenia z imieniem i nazwiskiem [imię + jenerał (1), jenerał + imię (1)] (2): Stanąwſzy perſzonaliter Ieneral Michal strzalkowſky za vkaſzanyem Atentiku swego: ſzyeſznal [...] yſz yakodnya 18 Auguſti: bel wſtawyſzkach ZapKościer 1584/49, 1588/82v.

Zestawienie: »woźny jenerał« [szyk 3 : 1] (4): ZapKościer 1588/81v; vſtáwiamy/ áby káżdy ſąd y vrząd dopuſczał Woźné/ Generały/ ad eorum obeunda officia, y Relácię ich prziymował/ lub poena centum marcarum SarnStat 576, 576 [2 r.].
c. Głównodowodzący wojskiem (4):
Wyrażenie: »hetman, jenerał wszytkiego wojska« (1): ZOłniérze pieniężni/ áni ich Rotmiſtrze nie máią bydź przynucáni do niezwyczáynych przyśiąg przez Hetmáná Generałá wſzytkiégo woyſká [per Capitaneum generalem exercitum Regni JanStat 335] SarnStat 427.
Szereg: »jenerał, (to jest) hetman« [szyk 1 : 1] (2): Stároſtowie Duchownych, Generałowi, to ieſt Hetmánowi, máią bydź poſłuſzni. SarnStat 447, 427.
Przen: O szatanie (2):

W połączeniu z imieniem (2): Pyąthy generał Lucifer RejWiz 167v marg, Cc7.

d. Najwyższy przełożony zakonu wybierany przez kapitułę zakonną; generalis ordinum Cn (2):
Wyrażenie: »jenerał wszytkich mnichow« (1): w Cárogrodzie Generał/ wſzitkich Mnichow Archimándrytá Cárogrocki Ewtyches/ chytre á ſzátáńſkie kácerſtwo o iedney Náturze w Chryſtuśie zmieſzáney wymyślił SkarJedn 391.
Szereg: »minister, to jest jenerał« (1): tám ſzedł pytáiąc/ co mu [...] Miniſter/ to ieſt/ Generał ich [franciszkanów] naſtárſzy cżynić/ y gdzie mu ſię obroćić każe. SkarŻyw 543.
2. Zjazd, sejmik całej prowincji podejmujący uchwały sejmików ziemskich wnoszone na sejm walny (2): poſtánowiło ná Generale Wárſzáwſkim wſzyſtko Woiewództwo Mázoweckié/ iż rękoiemſtwo Kmieći w tym Wóiewództwie nie ma bydź. SarnStat 1178.
Wyrażenie przyimkowe: »pod jenerałem« = podczas sejmiku (1): pozwy y spravi liudſkie zadnim obyczaiem ani pod generalem niemayą bycz zavieſſane przez ſądzie do drugich rokow. ComCrac 15v.
3. Wyrok sądu boskiego (1):
Szereg:»jenerał a głowny dekret« (1): [każdy stanu na sądzie pańskim] cżekáiąc onego generału á onego głownego dekrethu ſwego RejAp 173v.
4. [Główna zasada, reguła: (marg) Około vſtáw koscielnych generáł (‒) A co ieſzcze kudoſkonałéi nauce vſtáw kośćielnych od ludźi wynaleźionych przyſłuſzá/pamiętáimy ten generał/ że cóſzkolwiek mábyć poſtanowiono wkośćiele bożęm/ to nietilko niemá śię przećiwiać ſłowu bożęmu ale téſz właźnié [!] muśi być znauki pańſkiéi wźięto MurzNT 75v (Linde).]

Synonimy: 1. pan; c. hetman; 3. dekret, skazanie, skaźń, wyrok.

HJ