[zaloguj się]
[pdf]

JĘZYK (2232) sb m

Fleksja
sg pl
N język języki, językowie
G języka, języku języków
D językowi, języku język(o)m
A język języki
I języki(e)m języki, językami, językoma
L języku językach, językoch
V języku języki

sg N język (428). ◊ G języka (440), języku (42); -u MetrKor, RejKupSekl (2); -a : -u FalZioł (28 : 28), KrowObr (1 : 1), Mącz (24 : 10). ◊ D językowi (21), języku (2); -u BielKron 337v; -owi:-u RejPos (1 : 1; 249v). ◊ A język (320). ◊ I języki(e)m (410). ◊ L języku (159). ◊ V języku (2). ◊ pl N języki (56), językowie [nie w podstawowym znaczeniu wyrazu] (2); -owie OpecŻyw; -i : -owie RejAp (1 : 1). ◊ G języków (137); -ów (13), -ow (1), -(o)w (123); -ów: -ow SienLek (2 : 1). ◊ D język(o)m (10). ◊ A języki (91). ◊ I języki (60), językami (24), językoma (1) TarDuch C5v; -i (2), OpecŻyw (3), PatKaz III, FalZioł (5), WróbŻołt, RejPs (2), RejJóz, KromRozm I (2), MurzHist (2), LubPs (3), GroicPorz, KrowObr, BibRadz, BielKron (2), RejAp (2), GórnDworz, RejPos (9), RejZwierc, RejPosWstaw, CzechRozm (5), SkarJedn, KochPs, SkarŻyw, ArtKanc, PaxLiz; -ami Calep, SiebRozmyśl, SkarKaz, SkarKazSej; -i : -ami Leop (2 : 2), BudNT (1 : 3), LatHar (1 : 3), WujNT (5 : 12). ◊ L językach (19), językoch (7); -ach WróbŻołt, OrzRozm, GórnDworz (2), WujJud, WujJudConf, BiałKaz (2), StryjWjaz, SkarJedn (2), CzechEp, ReszPrz, LatHar, WujNT (3), SkarKaz, SkarKazSej; -och TarDuch, KromRozm I, KromRozm III (2), RejPos, RejZwierc, BudBib; ~ -ach (13), -åch (5), -(a)ch (1); -åch GórnDworz (2), WujJud, StryjWjaz; -ach :-åch SkarJedn (1 : 1). ◊ V języki (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. anat. Silnie umięśniony organ u podstawy jamy ustnej, pomaga w spożywaniu pokarmów, u ludzi główny narząd mowy; lingua Murm, Mymer1, Calep, Cn (836): A przyſzedſzy [Ezop] do rzeźnikow/ Nákupił świnich językow. Ná obiad wſzyſtki przypráwił/ Iedny vpiekł/ drugie zwárzył BierEz C4v, D [5 r.], Dv [5 r.], F4v, I4 [2 r.]; bo iuż był wſſędy vcirpiál/ wyiąwſſy ięzyk/ vſta ij nozdrzé. OpecŻyw 150, 150; Murm 54, 101; Mymer1 22v; IEſt ptak biały y cżarny przyrodzenia ciepłego, ięzyk ma ſzyroki/ kthorim theż y człowiecże ſlowa wytwarza FalZioł IV 26a; Bywaią rany w dziąſlach/ w ięzyku: gdy ſie tą ſlona/ oſtra wilkoſć puſci na ty mieſtcza. FalZioł V 8v, I 18a, 25d, 63c, 140d, II 9b (35); Pięć zewnętrznyeh [zmysłów], widzenie w ocżu, ſłuch w vſzu, wonianie w noſie, ſmakowanie w ięziku, dotikanie po wſzitkim ćiele. GlabGad A5v; CZemu ięzik ma w ſobie pori, to ieſt dziurkowati ieſt wſzytek á rzadki, więcey niżli inſze mięſo. GlabGad C4v, C4v [4 r.], C5 [3 r.], C5v [4 r.], C6, C6v (27); MiechGlab 48; KłosAlg A3v; MurzNT Luc 16/24; Śmierć y żywot zależą/ ná twoim ięzyku/ Vmieyże go powſcięgáć/ zdrowie twe ná łyku. BielKom C, C7v; GliczKsiąż K7; LubPs F2, dd6, ee; tákową muchę wypił/ która mu do ięzyká przyłnęłá/ y od żadnego lekárzá niemogłá być oderwána y odięta. KrowObr 39; Leop Iob 29/10, Is 41/17, Iac 3/5, 6; Kazał ią okrutnik pyec/ nic nie powiedzyáłá/ Ięzyk ſobye vgryzłá/ táką ſtałość miáłá. RejZwierz 15v, 5v; BibRadz 281 marg, Prov 15/4, Is 41/17, Eccli 51/29, Mar 7/33 (13); á gdy go Lew chciał pożrzeć/ wetknął mu rękę w gębę/ dzyerżał zá ięzyk ták długo áż Lwá vmorzył. BielKron 125v; popalono wiele ludzi/ [.,.] á drugim ięzyki z przerzázowano BielKron 212v, 28, 50, 90, 270; Ad linguam stomachus annectitur. Żołądek do yęzyká yeſt przipoyó. Mącz 244b, 202b, 298c, 41 7a; OrzQuin Aa4v; SarnUzn D; Kiedy ná ięzyku kroſty będą/ iáko Wiczáne źiárná/ w ćięſzkiey niemocy/ názáiutrz ráno vmrze. SienLek 23; á ieſliby [chory] zęby zćiął/ otworzyć mu ie nożem/ ięzyk mu vmyć wodą SienLek 55v; tąż máśćią koniowi ránę ná ięzyku pomázuy áż ſye zgoi SienLek 169, 16, 35v, 61v, 81, 146v (12); RejAp 195v; GórnDworz H6v, Y4 [2 r.]; HistRzym 102; RejPos 5, 161v, 164v [3 r.], 203v 206 [3 r.] (15); GrzegŚm 31, 58 [2 r.]; KuczbKat 335; BudBib Ex 11/7, Ier 4/4, Ez 3/26, 2.Mach 7/10; BudNT Iac 3/5; 6; Oczko 4v, 23v [2 r.]; Ná cnot ludzi tych w ſławienie/ nie doſyć by mieć cżterdzieśći ięzykow SkarŻyw 206, 4, 117, 195, 211; CzechEp 63; BielSjem 11; PudłFr 72; Calep 605b, 624b; Phil G2v, G3; GrabowSet F3; Ięzyk poſtánowiony ieſt miedzy członkámi náſzymi/ ktory plugáwi wſzytko ćiáło WujNT Iac 3/6, Mar 7/33, Luc 16/24, s. 264, Iac 3/5, k. Zzzzz; JanNKar C3; SiebRozmyśl H4, K; KmitaSpit c5v; SkarKaz 278a; Gdyby w ćiele oko chćiáło ſtać gdźie ręká/ y ięzyk gdźie nogá/ y ręká gdźie żołądek: byłby wielki nierząd/ y ſproſna ſzpetnotá. SkarKazSej 677a, 676a; SzarzRyt B4.

W charakterystycznych połączeniach: język (na)mazać (pomazować) (3), ochłodzić (4), osiekać, pocierać, przerzazować; na język przykładać; sparzyć się w język; chwytać językiem; bolączki, smakowanie w języku; klaskanie języ; twardość języka; język opuchły, owrzodzony, ranny, wolny (4), zdrowy: język dziecięcy, koński, psi (3), świni, wołowy (2).

Przysłowie: Y dla tego dwie vſzy/ ieden ięzyk dano / Iżeby mniey mowiono/ á więcey ſłuchano. RejZwierz 133v.
Frazy:»język cierpnie« (1): Gustus amári cum astrictione, Przykre koſztowánie obrzask czyniące/ od których zwłaſzczá yezyk cierpnie. Mącz 421c.

bibl. »(niech) język przyschnie (a. uschnie), przylgnie« [szyk 5 : 4] (8 : 1): Wyſchnęła iako koſc ſiła moia/ y ięzyk moy przyſchnął do paſzcżeki moiej [et lingua mea adhaesit faucibus meis Vulg Ps 21/16] TarDuch A3; Adhereat lingua mea faucibus meis: ſi non meminero tui, Niechći przylnie ięzyk ku wargam moim ieſtlibym na cię niewſpomionął. WróbŻołt 136/6; RejPs 32, 204; BudBib Ps 136/6; Boday vſechł y vpadł zły ięzyk wſzeteczny/ Cnoty ſkaźcá KochPs 43, 201; SkarKaz 578b; SkarKaz 665b.

Zwroty: lek. »dzierżeć (a. potrzymać, a. mieć) pod językiem« [szyk zmienny] (5): á nadziałay ſtego gałecżek/ á biorącz po iednej w vſta dzierżeć pod ięzykiem iżeby ſie rozpływały FalZioł III 42b, I 60d, III 30d; Kthemu ieſzcze gdy ktho omienieie/ dobrze mieć Mirrę pod ięzykiem SienLek 82v, 124v.

»kąsać (a. palić) w język; kąsający (a. palący) w język« [szyk zmienny] (4; 2): Auicenna powiada iſzby było lepſze Piretrum [ziele] kthore ma w ſobie niemałą oſtroſć á kthore w ięzik kąſa FalZioł I 96d, I 35b, 88c, 155c; Fervens gustu radix Pali w yęzyk. Mącz 121a, 345d.

lek. »kłaść (a. dawać) pod język« [szyk zmienny] (4): Też then lektwarz ieſt barzo dobri, Kthorego biorącz na noż: kładz pod ięzyk á trzymay aż ſie rozpłynie FalZioł V 95, IV 8a, 50d; s tego ćiáſtá gáłeczek nátocz ilo wielogroch/ ktore [...] pod ięzyk daway/ áby ono wymakánie polekku wśię połykał SienLek 82v.

bibł. »gryźć, żwać, kąsać język« [szyk zmienny] (3 : 2 : 1): y zſtáło ſię kroleſtwo iey ćiemné/ y żwali ięzyk [commanducaverunt linguas suas] ſwoy od boleśći. BibRadz Apoc 16/10 [przekład tego samego tekstu RejAp 134, WujNT]; RejAp 134, 136 [2 r.], Dd2; WujNT Apoc 16/10.

»język urznąć, urzynać« = linguam resecare Mącz; amputari linguam PolAnt [szyk zmienny] (6 : 2): Ktory nieprzyaćielom táiemnice wydawał/ ięzyk mu vrzniono. BielKron 9v, 49, 166, 354v; Mącz 377c; Y wnet onemu pirwſzemu ktory ták mowił/ roſkazáł ięzyk vrznąć BudBib 2.Mach 7/4; CzechEp [408]; KochSob 66.

»język wyrwać (a. wyciągać [komuś], a. wywłoczyć)« = elinguare Mącz, Calep; execare linguam Calag [szyk zmienny] (4): Mącz 194c; Die Zunge auſzreiffen. Ięzyk wyrwáć. Execare linguam. Calag 133; tedy mu oni kátowie przez ſzyię ięzik wywłocżąc/ ſrogim go męcżeńſtwem vmorzyli. SkarŻyw 305; Calep 356a.

»wywiesić (a. wywieszać) język [na kogo]; język wyszczyni(a)ć; wyszczynianie języka« = exerere a. exertare linguam Mącz; eicere linguam Vulg; prolongare linguam PolAnt [szyk zmienny] (6; 3; 1): Papieznicy wywieſili ięzyki ſwoie ná Kryſtuſa. KrowObr 155v marg, 155v, 203, Tt4; Leop Is 57/4; Mącz 124a, 388a, 388b; ktoby chciał ták contrefetowáć ludzie iáko Guzman z rozdzierániem gęby/ z wyſzcżyniániem ięzyká/ nie vſzedby też zá inego/ iedno zá Guzmaná GórnDworz O8; Ná kogo rozdzieráliśćie gębę (y) wywieſzáliśćie ięzyk? BudBib Is 57/4 [przekład tego samego tekstu Leop].

Wyrażenia: lek. »ocieczenie języka« (1): Spuchliná álbo ocieczenie yęzyká. Mącz 345d.

lek. »ostry język; ostrość języka« = wyschnięty, suchy język (2): A ieſliby boleść byłá z zbytku/ iáſney żołći/ to ieſt z Kolery: tákie ſą známioná/ [...] częſte prágnienie/ oſtry ięzyk/ gorzkość w vśćiech SienLek 40, 169v.

lek. »paraliż języka« (3): Tenże też ſirop ieſt dobry na paraliż ięzyka/ płocżącz nim ſobie vſta á wypluwaiącz FalZioł I 15a, ‡4c, IV 8a.

peryfr. bibł. »trzeci język« = na oznaczenie tego, który miesza się między dwóch, aby ich poróżnić (3): Ięzyk trzeći [Lingua tertia mułtos commovit] wiele ich zruſſył y rozegnał iez narodu do narodu Leop Eccli 28/16, Eccli 28 arg, 19.

Zestawienie: lek. »żabka pod językiem« = torbiel podjęzykowa (1): Batrachus – Zabka pod iezikięm, choroba. Calep 126a.
W przen (11): A kſiądz przedſię pocżął iakieś geſty ſtroić i duſznó nieprzijaciele [diabły] wołaiąc poprziſięgać/ abo iako mowią zaklinać/ aby nieborakowi na ięzyk wyleźli i mowili MurzHist P3v; tá prawdá/ tylko pływa ná ięzyku twoim/ ktorey prawdzie/ [.,,] y ty ſam niewierzyſz KrowObr 52v; Abowiem mądrość otworzyłá vſtá niemych/ á ięzyki niemowiątek ſpráwiłá wymowne. BibRadz Sap 10/21; RejPos 205.
Fraza:»bog na języku siedzi« = Bóg przez kogoś przemawia (1): a moua byla laſky takyey pelna/ yſz kozdy rzecz muſſyl/ yſz tu bog na yązyku ſyedzy PatKaz III 149v.
Wyrażenie: »pod językiem« = w ukrydu, w intencji (6): Vſtáć yego pełne ſą przeklęctwá gorzkośći/ A pod ięzykyem yego zdrádá fáłſz prożnośći. LubPs C2v; Będzyeć doſyć pochlebſtwá doſyć y poſtáwy/ Lecż być weźrzał pod ięzyk nálaſłbyś iad práwy. RejWiz 59; Leop Ps 65/17; BibRadz Iob 20/12; Acż były ſłodkie ſłowká/ ále gorzki piołyn był pod ięzykiem ich RejPos 251; BudBib Gant 4/11.
a. Język traktowany jako organ kierujący procesem mowy; mówienie, mowa, zdolność mówienia (571): BierRaj I7v, 22; Wſzelka ſpráwá kożdey rzecży/ Przez ięzyk ſie záwſze tocży. BierEz Dv; Y cokolwiek ludziom ſzkodzi/ Wſzyſtko z ięzyká pochodzi BierEz D2, Dv [4 r.], D2 [2 r.], K3v [2 r.], Ov; OpecŻyw 2v, 160v; Słowo ieſt zdraycza rozumu/ á ięzik płodzi ſłowa cżłowiecże BielŻyw 137, 11, 62; GlabGad Mv, O3 [3 r.]; WróbŻołt 13, 34, 58, 67, 70; RejPs 17, 46, 95v, 104, 209v (8); Głupi iężyk gdy ſercze milczy RejJóz D6 marg; HistAl I 8; KromRozm I D4, [L3]; Vciekę precż przed twoim ięzykiem/ Niechay modlitw prożnać twa robotá/ Niechcę s tobą dáley ciągnąć kotá. BielKom F6; Ięzyki w chytrym gnyewye ták záwżdy ćwicżyli. LubPs I3v, B4v [2 r.], H2v, M2v, O6v, Q3v (18); KrowObr 2v, 45; A ieſliże záchowaſz ięzyk ſwoy w ſkromnośći/ Pięknie też będą ſpiewáć o twoiey zacnośći. RejWiz 188, 49, 77; zwádá nágła wylewa krew: á ięzyk poświadcżáiący prziwodzi ſmierć [et lingua testificans adducit mortem]. Leop Eccli 28/13, Ps 38/2, 51/4, Eccli 5/15, 16, 28 arg (9); BibRadz Eccli 22/31, 51/3; ktorego [Demostenesa] ięzyká iednego więcey ſye Krol on bał/ á niżli wſzytkich Attykow. OrzRozm Q3, D3, Nv, Q2v [5 r.], Q3, Q4; Mącz 152a, 486b; OrzQuin Gv, Y3; kto ma ięzyk niech ſie s pilnoſcią wywieduie/ wſzák to ſą nie táyne rzecży RejAp 108; drzwi niemáiącz ięzykow mawiáły/ y ſłuchywáły niemáiącz vſzu/ á záthym wynarzáło ſie/ y to/ y owo na ludzie GórnDworz O5, Bb5, F7; Iuż ięzyk nie odſtąpi od prawdy á od ſprawiedliwośći/ á będzie ſie vcżył áby wyſławiał ſwięthe Boſtwo iego RejPos 85; Iáko y Sálomon w Przypowieſciach ſwoich ięzyk tákowy zowie nacżyniem plugáwym á ſmrodliwym złotem ábo ſrebrem pięknie opráwionym. RejPos 251, 203, 207, 212v [2 r.], 237, 251 (14); BiałKat d2, 48v; Złothá probuią ná cżarnym kámyku/ A łżá theż pewnie doznaſz po ięzyku. RejZwierc 216, 142v, 215v, 220v; RejPosWstaw [1103]v; BudBib B2v, 3.Reg 8/32, ob 6/30, 15/5, Ps 27/1 (7); CzechRozm 137v; Lżeyſza niżli s kopią ięzykiem odpráwá PaprPan Tv, B3; ModrzBaz 10v, 82, 89, 98v; SkarJedn 362; Oczko A4; Ięzyk móy tákże będźie ſzérzył/ pánie/ Twą ſpráwiedliwość KochPs 51, 20, 54, 66, 91; Ale gdy Pan Bog ſam obiecał znim być/ y iego ięzyk ſpráwowáć/ iáko ten ktory ſtworzył niemego y głuchego [...] wziął ná ſię on vrząd SkarŻyw 479, A2, A3, A3v, 117, 136 (10); ArtKanc Q3v, 10, 11 v; PaprUb F4v; kto miáry nie záchowywa w piciu/ iuż nie może mieć w ſwey władzy ięzyká Phil L4; á ięzyk ſwey mowy Choćia ſię záprzy/ chce być bez przygány. GrabowSet Yv, F3v, [F4], I, P2, R4v (9); OrzJan 32; WujNT 186, 1.Cor 14/26, s. 791; JanNKar C3; áby mi to wſzyſtko raczył miłośćiwie odpuśćić/ iákom go kolwiek obráżáłá ięzykiem moim SiebRozmyśl K; SkarKaz 80a, 279a; żeby przed Hetmánem/ Rotmiſtrzem/ [...] práktykáńći y pochlebcy/ ták Seymowi iáko y inſzy/ Więc párázytowie/ y ięzykiem tylko ad placitum ſłużący ludzie/ promowowáni y vbogacáni nie byli. VotSzl C2; KlonWor ded **2v, **3, s. 1.

W połączeniach z inwektywami (w pismach polemicznych religijnych) [w tym: język bluźnierski, fałeczny (a. fałszywy) (7), głupi, heretycki, jadowity (3), nędzny, nieczysty, niesprawiedliwy, nowy, omylny, pogański (2), prożny, przeklęty, przewrotny, szatański, złościwy] (21): LibLeg 46v; LubPs I3v, P2, cc2, ee4v; KrowObr 198; Leop Eccli 20/20; Iż on Proroki święte Biſkupy/ ſwoim głupim iádowitym ięzykiem zábija/ y przeſláduie iuż vmárłe OrzList e2v; BibRadz Eccli 51/7 [2 r.]; OrzQuin L4v; [Ewanjelija] Przećiwko pochlebſtwu á omylnemu ięzyku/ á przećiwko złym przełożonym ſwiátá tego. RejPos 249v, 251 [3 r.], 254; SkarŻyw A4 [2 r.], 368; SkarKazSej 695a [2 r.].

W połączeniach szeregowych (9): OpecŻyw 2; RejWiz 5v; y tego ręką/ ięzykiem/ y piorem dowiodę: iż Sbiſzká Kárdynałá krzeſt/ krzeſćiáńſki był OrzList e3; GórnDworz L18v; RejPos 85, 204 marg, 205; troiáko Páná Bogá obrażamy/ ſercem/ ięzykiem/ y vcżynkiem WujJud 93; Day Pánie Boże wſzytkim ſerce dobre/ głos Anielſki/ vſtá ſzcżyre/ ięzyk zbáwienny KlonWor ded **2v.

W porównaniach (8): Y náciągnęli ięzyk ſwoj/ rownie iáko łuk omylnośći y nieprawdy Leop Ier 9/3 [przekład tego samego tekstu SkarKazSej 706a], Iac 3/6; BibRadz Is 30/27; Y ięzyk ogień (ieſt) ochędoſtwo niepráwośći. BudNT Iac 3/6 [przekład tego samego tekstu Leop, WujNT]; Ięzyki ich/ węglem roſpalonym/ y brzytwą oſtrą názywáiąc NiemObr 150; owi ſzáleią/ Co ięzyk/ prawdy gniazdem/ być mnimáią. GrabowSet Y2; WujNT Iac 3/6; SkarKazSej 706a.

W charakterystycznych połączeniach: językiem dowieść, mścić się, nauczać (2), obrażać (2), pochlebiać, radzić, rozprawować, siec (2), służyć, szczwać, władać, wołać, wzywać, zabijać (2), złorzeczyć; uciec przed językiem; mieć język na pieczy, we władaniu; wierzyć językowi; (na-, za-)ostrzyć język (10); język błędny, chętny, chytry, dośpiały, dotkliwy, głupi, gotowy, hardy, jadowity (2), łaskawy, marny, mądry (mądrze mowny), nędzny (4), niecnotliwy, niespokojny, niewstydliwy, obmowny (2), piekielny, poczciwy, przeklęty, swowolny, śmiertelny, wdzięczny, wielomowny, zbawienny; języka niedostatki, nieprzespieczność, płochość, potknienie, potwarz, srogość, złości.

Przysłowia: ná trépkách mi yęzik chodzi Mącz 456c; Mowi ten Kryxman: wie go kát co gdacże/ Ięzyk mu ſkacże. KlonFlis H2v.

BielŻyw 23; pan ięzyk náſz. To ieſt cżłonek nád wſzytkiemi cżłonki y naſzkodliwſzy y napożytecżnieyſzy. RejZwierc 140v, 215v.

Zaoſtrzali ięzyki ſwe iáko wężowie [acuerunt linguas suas sicut serpentes] WróbŻołt 139/4; RejPs 92v, 207v; LubPs ee2; náoſtrzywſzy ſobie ięzyki/ báłámucą świátem OrzList f4v; HistRzym 102; RejPos 261; BiałKat 181; CzechEp 126; SkarKaz 277b [ogółem 8 r.].

Inni niech ięzykiem śieką/ lub rękomá/ Ią ſobie śiądę ćichuchno domá RybGęśli B3v; Ięzykiem śmiertelnym śiecze ZawJeft 23.

pátrz tego łotrá ſzpetnego Iużći ięzyká długiego. BierEz B4v.

Naydźieſz kto w płát ięzyk dawa/ A rádę ná funt przedawa KochSob 69.

Ięzyk oſtréy brzytwie równy KochPs 78; Oſtrzeyſzy nád náoſtrzoną Brzytwę ięzyk twoy SzarzRyt A4.

BielŻyw 8; RejPs 84v, 86v; Zdrádliwy ięzyk oſtrzſzy niż miecż. LubPs I3v mαrgr, O2v, O4v, P2; OrzRozm Q3; Ięzyk ich ieſt miecż oſtry. HistRzym 53v; RejPos 261; BudBib Ps 56/4[5]; Ich ięzyk dotkliwy Miecz ieſt przeráźliwy KochPs 91, 83; SkarŻyw 88 [ogółem 14 r.].

Ięzyk kłamliwy iż ieſt podobny oſtrey ſtrzale. LubPs cc2 marg; Leop Ier 9/8; SkarŻyw 59; ięzyk ich iáko ſtrzałá rániąca SkarKazSej 658b [ogółem 4 r.].

Digito compesce labellum Miey yęzik zá zęby Mącz 282d, 443a; Zawieſy v gęby/ Miey ięzyk zá zęby. RejZwierc 238v.

A co nád ięzyk gorſzego/ Wſzyſtkim ludziem mierźieńſzego? BierEz D2; Nie ſzkodliwſzego nád ięzyk cżłowiecży/ Kiedy ſie vda ná wſzetecżne rzecży. RejZwierc 215; Y Czo może być iuż naſproſnieyſzego/ Iáko ieſt ięzyk cżłeká wſzetecżnego. RejZwierc 215v, 216 [ogółem 4 r.].

Nie rozwięzuy ięzika przeciw nieprzyiacielowi ſwemu. BielŻyw 96.

Ano to záwżdy ſłycháć o beſpiecżney mowie/ Iż bywa nieprzyiaciel záwżdy ięzyk głowie. RejWiz 187v.

Obtrectationes invenire, Na yęzyk ludzióm wniść. Mącz 482d, 322a, 480d, 505d, 509c; Práwie wſzyſtkim ná końcu ięzyká śiedźimy. KochPs 66 [ogółem 6 r.].

Słowá w ięzyku iedwabne/ Ale w pierśiach ſerce zdrádne. BierEz H4v; Ktorzy ięzykiem chęć opowiádáią/ Sercem zdradzáią. KochPs 39; PudłFr 26 [ogółem 3 r.].

Frazy: »język plecie (a. składa, a. jest pełen) zdrady; języka na zdradę używać; językiem zdradnie (a. zdradliwie) czynić, mowić« (5; 2; 1 : 1): Os tuum abundauit malicia: et lingua tua concinnabat dolos. Vſta twoie pełny były złoſci. á iężik [!] twoy składał zdrady. WróbŻołt 49/19; LubPs Z; Leop Ps 49/19, 1.Rom 3/14[13]; BibRadz Mich 6/12, Ps 50[49]/19, 1.Rom 3/14[13]; Gárdło ich ieſt grobem otwártym/ ięzykow ſwych ná zdrádę vżywáli [linguis suis dołose agebant] WujNT 1. Rom 3/13; GrabowSet R2; Bo y ták iuż ſiodmy rok tłucżeſz ſie po ſwiecie/ A ięzyk niewſtydliwy wſzytkę zdrádę plecie. PudłDydo B3.

»języki się rozbiegały« (1): Bárzo ſye nam ty ięzyki dźiś w Polſzce rozbiegáły/ á też dźiś nie vſłyſzyſz nie innego przećiwko Przełożonym/ iedno złodźieie á zdrayce. OrzRozm K2v.

bibl. »język się (roz)raduje« = exultabit lingua Vulg [szyk 5 : 1] (6): LubPs N4v; A przetoſz rozweſeliło ſie ſerce moie/ y rozrádował ſie ięzyk moy Leop Act 2/26, Ps 50/16; KuczbKat 370; Vſtá moie/ ięzyk móy będźie ſye rádował/ Będźie zá dobredźieyſtwá obfite dźiękował. KochPs 104; WujNT Act 2/26.

»język roztyrki sieje« (1): Ięzyk roſtyrki sieie/ y krwáwe zwády KochPs 15.

»język (wy)mowić (a. wypowiedzieć, a. wysłowić) (nie)może (a. nie umie, a. nie ma); język (nie) (wy)mowi (a. wypowie, a. wysłowi); językiem (wy)mowić (nie moc)« (18; 15; 2): PatKaz II 78v; RejPs 75v; KromRozm III F7; LubPs Lv; Azaſz ręce co cżynią álbo ięzyk mowi/ Aby wżdy co podobno było k rozumowi. RejWiz 30, 52v, 95, 114; Leop Ps 108/3; RejAp 47v, 124, 159, 176v, 178v, 189; GórnDworz Mm5; Gdy vſzy nie ſłyſzą/ ięzyk mowić nie może/ á ſtąd grzech roście. RejPos 212v marg, 155v, 149, 241v, 279, 312v; Myśł nie ogárnie/ ięzyk nie wymowi tego/ Niemáſz/ o pánie/ tobie rownego. KochPs 59; SkarŻyw 173, 399; CzechEp 338; ReszList 147; WisznTr 34; ArtKanc Q5v; álbo ktory ięzyk wypowie ſzcżęśćie twoie/ doſtátek twoy/ weſele twoie? LatHar 595, 64; SkarKaz 122a.

bibl. »(niechaj) język wysławia (a. sławi, a. wysławiać nie zamieszka itp.), chwali (a. wychwala); język da chwałę; język ku wysławianiu« (12 : 5; 3; 1): Ciebie troytza boże wielki Niecháy chwáli ięzik wſſelki OpecŻyw [162]; PatKaz I 13v; PatKaz III 134; Będzie wyſławiał ięzyk moy ſlowo thwoie to ieſt naukę twoię [Pronunciabit lingua mea eloquium tuum], WróbŻołt 118/172; RejPs 67v, 149v, 188, 214v, 220v; BibRadz Rom 14/11; RejPos 206; Tedy ſkakáć będzie iáko ieleń chromy/ y wychwaláć będzie ięzyk niemego BudBib Is 35/6; KochPs 77; Niech ćię ſławi iężyk moy GrabowSet P2v, F3v, P3, Q3; będźie wyſławiał ięzyk moy ſpráwiedliwość twoię. LatHar 165, 272, 445; y wſzelki ięzyk da chwałę Bogu [et omnis lingua confitebitur Deo]. WujNT Rom 14/11.

bibl. »(niechaj) język wyznawa, wyznać muśi; języwyzna(wa)ć« = lingua confiteatur Vulg (6 : 1; 3): OpecŻyw 144v; Iuż też yęzyk moy wyzna twe ſpráwyedliwoáći LubPs 14; wſzelki ięzyk niechay go [Pana Boga] wyznawa. KrowObr 198v; á wyznay y ſercem y ięzikiem twoim / iż cokolwiek cżyni ſwięte Boſtwo iego/ iż wſzytko dobrze cżyni RejPos 206v, 142, 204; BiałKat d2; BiałKaz Gv; A Ták ięzyk y głos káżdy/ wyznáć muśi iego wielmożność záwżdy. ArtKanc 17; WujNT Philipp 2/11.

»język się zająka; zająkliwego się języka zstać; zająkanie języka« = zacinanie się w mowie, jąkanie (1 : 1 : 1): Mącz 152b; Gębá ſię im odmie/ twarz ſkrzywi/ ocży ſię bliſzcżą/ ięzyk ſię záiąka [ore sunt tumenti... lingua titubante] ModrzBaz 80v; teraz zwłáſzcżá/ gdyś gádáć z ſługą twym pocżął/ záiąkliwegom ſię ięzyká zſtał. SkarŻyw 479.

»język zmilknie, zaniemieje, zmartwieje« (3 : 1 : 1): Nápoły zmartwiał ięzyk vprágniony/ Grób ſwóy przed ſobą widzę otworzony. KochPs 31; Iuſz po śmierći pokuty niemáſz: vſchną łży/ á iezyk zániemieie SkarŻyw 120; KochFr 80; KochSob 66; Prędko ięzyk zmilknie/ wnet pámięć vſtánie GrabowSet B4v.

»język się zostrzy z językiem« = dojdzie do starcia słownego (1): Iuż nie będziem śiedzieć milczkiem Ięzyk ſie zoſtrzy z ięzykiem. BierEz D.

Zwroty: »(być) niepowściągliwego języka« = immodesta lingua Mącz [szyk zmienny] (4): Mącz 228d, 360c; WujJud 262; Lecż mu oná odpiſałá ſrogimi ſłowy: zowiąc go burzliwym/ a ięzyká niepowściągliwego SkarŻyw 88.

»być języka obfitego« (1): Mąż then co yeſt yęzyká obfithego/ Nye ma ná zyemi myeſſkánya pewnego LubPs ee2v.

»być języka płonnego [= zdradzieckiego]« (1): Kazał Krol Izmienniká przywiązáć onego Do dwu wozow: gdyż ták był ięzyká płonnego. KlonWor 32.

»językiem cukrować« = upiększać słowami (1): Ten/ co ná ſercu ſwym/ prawdę piáſtuie/ Ani ięzykiem złych fałſzow cukruie GrabowSet H3v.

peryfr. »głaskać językiem« = pochwalać (1): Sławá iego kazánia doſzłá do Rzymu/ y niektorzy z kśiężey pochlebcy (ktorzy ſwym ięzykiem ſłuchácże ſwe głaſzcżąc zábijáią ie) [...] ſkárżyli ſię ná tego S. SkarŻyw 212.

»modlić się (tylko) (a. przysięgać, a. wyznawać itp.) językiem« = wymawiać słowa bezmyślnie lub bez przekonania (6): taki cżłowiek [...] ſam z ſobą nie zrownawa gdy żywota kuſłowam podobnego nieukazuie, ale będzie myſlić [...] iż tilko ięzikiem przyſiągł gdyż myſł zoſtała prożna przyſięgi to ieſt nie przizwoliła. BielŻywGlab nlb 10; MurzHist I3v; Iż wiele ieſt tákowych/ ktorzy ięzykiem tylko Páná Kryſtá wyznawáią KrowObr 65v; SkarŻyw 318; Bo ieſlibychſię modlił ięzykiem [Nam si orem lingua]/ duchći (marg) to ieſt, głos. (‒) ſię moy modli; lecz rozum moy bez pożytku zoſtáie. WujNT 1.Cor 14/14, s. 615.

peryfr. »[kimś] języka naczosać« = naigrawać, naśmiewać się z kogo (1): Mną ięzyká náczoſáć w bramie poſádzonym/ Iam ieſt wieczorna pieśń opoionym. KochPs 100.

»pleść się po języku ludziom« = być obgadanym (1): Per ora hominum ferri, Plieść ſie po yęziku wſzem łudźiom. Mącz 270d.

»język [na kogo, co] podnośić, dobywać« = mówić przew komu, ganić, krytykować [szyk zmienny] (2 : 1): Ięzyki ſwe yuż práwye ná nyebo podnośili/ A vſty wſſetecżnemi prożne rzecży mowili LubPs Rv; KrowObr 221; Nie dobywayże ty tedy ięzyká ſwégo/ ná Vrząd Páſtyrzá twégo OrzQuin Gv.

»język, języka (po-, u-)hamować (a. (po-, za-)wściągać, a. wścięgać); język ma być hamowan; pohamowanie (a. powściągnienie, a. powściągliwość) języka; nad językiem panować; zachować język [od czego]« [szyk zmienny] (24 : 1; 1; 4; 2; 1): BierEz A4, F4v, R3v; Vcżył też każdego nad ięzikiem panować á zwłaſzcża przy bieſiadach aby żadnemu cżci nieuwłacżał BielŻyw 10, 17, 98; SeklKat M3v; Nyechayże yęzyká ſwego záwſcyąga od złośći LubPs I2, K4; GroicPorz pp3v; RejZwierz 153; Linguae temperamentum, Powściągánie yęziká. Mącz 443b; GórnDworz Mm4; Záchoway ſwóy ięzyk od wſzetecznéy mowy/ A nie myśl ináczéy/ niżli mówiſz ſłowy KochPs 47, 57, 58; SkarŻyw 16 [3 r.], 136; ArtKanc T6; Phil G [2 r.], G2, G3 [2 r.], I; KołakSzczęśl C; WujNT Iac I/26, 1.Petr 3/10, k. Zzzz; SarnStat 238; SkarKaz 311b.

»w języku swe sztuki pokazować« = wygłaszać piękne słowa (1): Azołnierzem tylko powiada stoią Rzeczyptey nietymi co doma lezą abowięzyku swe sztuki in Rep. pokazuią ActReg 132.

»przygryść językow swoich« (1): A mogłby to káżdy ſnádnie rozeznáć/ że iuż bárzo przygryźli tych ięzykow ſwoich RejAp 136v.

»językiem przymilać się« (1): ięzykiem ſwym przymiláią ſię [lingua sua blandiuntur]. BudBib Ps 5/9[11].

»język na szrot puszczać« = nie panować nad słowami (1): Ięzyk ma w poſłuſzeńſtwie ná ſzrot go nie puſzcża RejWiz 7v.

»język [na kogo] rozpuścić; [przeciw komu] zdradne języki puszczać; puścić się [na co] uszczypliwym językiem« = ganić, krytykować, atakować w mowie [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): OrzList d2v; NiemObr 68; FRASZKI tym xiążkom dźieią: kto ſye puśći ná nie Vſczypliwym ięzykiem/ za fráſzkę nie ſtánie. KochFr kt; PudłFr 41; Zdrádne/ przećiw mnie/ ięzyki puſzcżáli/ A/ iádow pełną mową/ zábijáli GrabowSet R2.

bibl. »rozwiązać (a. oswobodzić), rozwiązan, rozwiązał się język« = dać komuś możność, ułatwić mówienie [w tym: związek (a. związka) języka (3)] [szyk zmienny] (5: 7 : 2): We ſnie mu ſie Bog vkazał/ Trudny mu ięzyk rozwiązał BierEz A3; Leop Is 35/6; BibRadz Mar 7/35; Rozwiężyſz nędzny ięzyk náſz ku wyznawániu á wyſławiániu swiętego á wielmożnego Boſtwá twego. RejPos 207, 203v, 205v, 206 [2 r.], 207, 313 [2 r.]; GrabowSet N4v; wnet ſię otworzyły vſzy iego/ y rozwiązáłá ſię związká ięzyká iego [et solutum est viculum linguae eius] y wymawiał dobrze. WujNT Mar 7/35 [przekład tego samego tukstu BibRadz], Luc 1/64.

»ruszać [kogo] językiem« = krytykować, atakować, złorzeczyć (1): Swą wſzetecznośćią y niebá śięgáią/ Ięzykiem ſtanu káżdego ruſzáią KochPs 108.

»język stracić« = oniemieć (1): wkrotce pomſtę Bożą vznał: iſz ten ięzyk ktorym łáiáł świętymi/ ſtráćił: y gárdłową niemocą vmárł. SkarŻyw 414.

bibl. »strzec języka« [w tym: od czego (1)] = być powściągliwym w mówieniu złego; custodire linguam Vulg, PolAnt (8): RejPs 49v, 58v; Kto ſtrzeże vſt ſwoich y ięzyká ſwego/ ſtrzeże od záſmucenia duſze ſwoiey. [Vulg Prov 21/23] GroicPorz pp3v; Leop Prov 21/23; BibRadz Ps 34/14, Prov 21/23; RejPos 204; Vſzu teſz y ięzyká bárzo ſtrzegł: obmowek żadnych áni cżyniąc ani przyimuiąc. SkarŻyw 292.

»śmigać, trzepać, mieć, mowić prożno językiem« = blaterare Mącz, Calep; garrire, loquacire Calep [szyk zmienny] (2: 2 : 1 : 1): Blaterare sermone, Klektac/ albo/ yęzykiem prożno mowić. Mącz 25d; Ktory v nas Ięzykiem będźie lepiey ſzmigał. Ten wſzyſtkiego v práwá/ bes pochyby wygrał. BielSat E [idem] BielRozm 33; Calep 133a, 447b, 613a.

»język (u)krocić« = linguam domare Vulg (3): Leop Iac 3/8; Tym przykazániém Pan vſtá á ięzyk náſz króći/ á iárzmo ſwé ná nié kłádźie BiałKat 48v; WujNT Iac 3/8.

peryfr. »wieść język [jakimiś] słowy« = mowić, przemawiać jakimś językiem (1): Ieśli wiedźieſz ſwoy ięzyk łáćinſkiemi ſłowy/ Orſzak ludźi z pilnośćią ſłucha ćię gotowy. SapEpit B.

»język związać (a. zawięzować), zapieczętować« = uniemożliwić złe, grzeszne mówienie (2 : 1): Chćieyże naprzód iezyk móy zápieczętowáć/ A pod ſtrażą/ pánie/ vſtá moię chowáć KochPs 205; RejPos 206v; Bo kto kiedy ludźiom ięzyki związe [!]? LatHar 513.

Wyrażenia: »bez, nie mający języka« = niemy; elinguis Mącz; elinguatus Calep (1 : 1): Elinguis et hoc elingue Nie máyący yęzyká/ Głuch/ Niemy. Mącz 194c; Calep 356a.

peryfr. »bog języka« = Merkuriusz (1): powiádaſz [...] Merkuriuſza bogiem ięziká/ iż rad wiele mowił. HistAl K.

»język cielesny« (1): In diuerſitate linguarum carnis, est vna lingna cordis. W rożnicy ięzykow ćieleſnych/ ieſt iedność w ięzykách ſerdecżnjch. ReszPrz 15.

»język Demostenesow« (1): rádą á ięzykiem Demoſtheneſowym/ walkę onę byli Attykowie przećiwko Philipowi podnieśli OrzRozm Q3.

»dwojaki (a. dwoisty), oboj, rozdwojony [= obłudny, fałszywy] język« = utraque lingua Mącz; bilinguis, duplice lingua Vulg (2 : 1 : 1): A ſnadz náſwiećie rzadko náydzie wiernego á y miedzy przyiaciół znáydzie rozdwoiony ięzyk RejPs 17; ábowiem vrągánie y pohánbienie będzie dziedzicżył zły cżłowiek/ á káżdy grzeſſnik zazdrośćiwy y dwoiákiego ięzyká. Leop Eccli 6/1, 5/11; Mącz 509d.

»język fałszywy (a. fałeczny, a. fałeszny); fałeczność języka« [szyk 5 : 3; 1] (8; 1): Przećiwko fáłecznemu ięzykowi prorok nárzeka RejPs 17, 17v, 189, Ff6v; GórnDworz V8; Pan záwżdy widzi pokrytość á fáłecżność ięzyká tákiego RejPos 251, 251 [2 r.]; Gębá ná mię ſye tárga: ięzyk fałſzywy Ludźiom żywot móy hydźi/ da bóg/ vczćiwy. KochPs 167.

»język kłamliwy, łżywy« = lingua mendax Vulg, PolAnt [szyk 9 : 3] (11 : 1): RejPs 162v; Y coż wżdy tobye dobrego łżywy ięzyk ſpráwi LubPs cc2, cc2; Kthory zbiera ſkárby ięzykiem kłamliwym/ nicżemny á ſzalony ieſth Leop Prov 21/6, Prov 6/17; BibRadz Prov 21 /6, 26/28; BudBib Prov 26/28, k. 336v marg; Rozdźiél ná mowy rózné ięzyki kłamliwé. KochPs 81; SkarŻyw 372; CzahTr K3.

»ludzki język« = obmowa, oszczerstwo (2): Wſzák wiem ludzkie ięzyki/ ná co ſie vdáli. RejZwierz 6v; Me imię/ ludzkim ięzykiem/ zelżone. GrabowSet Q2.

»omylny język« (2): RejPs 189v; Omylny ięzyk naſzkodliwſzy ſobie/ Gdy go doznáią wnet ſie w łeb záſkrobie. RejZwierc 216.

»język przedajny; języki przedawać« (1; 1): wiodą ſtronę ſwoię ná przyſyęgę/ niemáiąc więcey ná ſwoim ięzyku przedaynym iedno to. GroicPorz z3v; Vt lingua primum coepit esse in quaestu, Iáko naprzód poczęli prokuratorowie náſtáwáć/ álbo ći którzi ſwoye yęzyky przedáwáyą. Mącz 336c.

»raz od języka« (1): Plagá álbo raz od bicżá cżyni śiność/ ale raz od ięzyká/ łamie kośći [plaga autem linguae comminuet ossa] Leop Eccli 28/21.

»język serdeczny« = wypowiedź płynąca z serca, intencja (1): ReszPrz 15 cf »język cielesny«.

»szkodliwy język« (1): tám będą poſtáwieni wprzybytkoch twoich/ gdzie będą beſpieczni od káżdey mocy/ y od káżdego ſzkodliwego ięzyka. RejPs 45.

»uszczypliwy język; być uszczypliwego języka; szczypać językiem« (1 : 1 : 1): tho był Kápłanik ná gorze Pellicárdi zwádliwy/ niepowśćiągliwego á vſzcżypliwego ięzyká/ y wielki przecherá WujJud 262; KochFr kt; To ieſt gdy ćię kto z kątá tárga ná pocżćiwem/ Scżypięcy ćię pokątnie ięzykiem kłamliwem. CzahTr K3.

»(swo)wolny [= odważny, zuchwały] język« (2): OrzList c3v; Gdy to on ſrogi á hárdy Sędzia ſłyſzał: nie mogąc ich wolnego ięzyká śćierpieć: kazał ich vſta kámieńmi bić/ y potym ie do ćiemney wieże wſadzić. SkarŻyw 207.

»język wszeteczny« [szyk 3 : 2] (5): OrzList c3v; Vaniloquus, Prożnomówny, Wſzetecznego jęziká/ láda co bredząći. Mącz 475b; RejZwierc 215v; Co ſwym kłamſtwem pożyſzczeſz/ ięzyku wſzeteczny/ Ieno ludzką nienawiść/ á gniéw boży wiecżny? KochPs 186, 43.

»język zdradliwy, zdradny; zdrada języka« = lingua dolosa Vulg [szyk 6 : 4] (6 :3; 1): LubPs Dv, P2 marg; Miłowałes wſſyſtkie słowá wywrocenia: zdrádliwym ięzyka. Leop Ps 51/6, Ps 108/3; Obróń mię od potwarzy ięzyká zdrádnego. KochPs 186, 75; To co ſłużyło ku zburzeniu kácerſtwá y obáleniu błędow ich/ pomniąc ná zdrády ięzyká ich/ to mu ſię w myś1 bárzo wpijáło SkarŻyw 372, 389; ArtKanc Q3, Q5v; GrabowSet R2.

»zły, złośliwy (a. złościwy) język« [szyk 12 : 2] (11 : 3): Ze złego ięzyká wiele grzechow pochodźi/ kthorym przećiwna ieſt mądrość niebieſka. Leop Iac 3 arg, Eccli 28 arg; bo tákowy złoſliwy ięzyk/ godzien bywa/ przykrſzego niż ſłowy karánia. GórnDworz P6v, Aa3v, Ee3v; RejPos 251; KuczbKat 335; Złé ięzyki go nie trwożą. Beſpieczen w nádźieię bożą KochPs 172; SkarŻyw 141, 171, 389; StryjKron A6; Niechże ty złe ięzyki milczą SkarKaz 549b; SkarKazSej 695a.

»żwawy język; (być) języka żwawego« [szyk 2 : 1] (3): Styſkuie ſobie prorok woſobie człowieczey wtem pſalmie ná niebeſpieczeńſtwo tego doczeſnego żywotá przed ludzmi fáłecznemi á ięzyká żwáwego RejPs 189, 189v, Ff6v.

Szeregi: »(ani) język i (ani) pioro (a. piorko)« [szyk 7 : 5] (12): Leop A3v; RejAp 124, 159, 176v, 178v, 189; RejZwierc 260v; iuſz będąc Arcydyákonem piorkiem y ięzykiem ſzcżwał wilká onego SkarŻyw 388; ábyſmy przy tey wierze/ ktorey oni przodki náſze ięzykiem y piorem náucżyli/ ſtátecżnie z łáſki twey/ trwáli LatHar 428, 64, 378. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»(więcej a. prędzej) język i (niżli) ręka« [szyk 5 : 1] (6): OrzList e3; RejPos 266v; zręki prędzey/ niżli zięzyka mądry będzie. SkarŻyw A3; był ięzyká y ręki do zwády prętkiey StryjKron 482; SkarKaz 313b, 314b.

»(ani) rozum i (ani, a) język« [szyk 10 : 5] (15): GliczKsiąż K7v; LubPs Lv; RejWiz 52v; BielKron 40v; Mącz 55c; RejAp 47v; GórnDworz Mm5; A iákie dziwy o nich piſmá powiádáią/ ták iż áni ięzyk áni rozum o nich pomyſlić nie może. RejPos 321v, 149, 204; CzechEp 338; rozum y ięzyk mam nieoſtrożnie záchowány. LatHar 206, 376, 595; SkarKaz 122a.

»język, (i, a) serce« [szyk 6 : 5] (11): nitz niemiál wolnégo/ iedno ſerce ku wierzeniu/ á ięzyk ku boga wyznáwaniu OpecŻyw 144v; LubPs D3; OrzRozm Q2; RejPos 206v; SkarŻyw 173; PaprUp C3; GrabowSet F3v; Vproś nam [...] nievſtáiącą w ięzyku y ſercu náſzym chwałę Syná twego/ Bogá náſzego. SkarKaz 581b, 311b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»usta, (i, a) język« [szyk 22 : 11] (23): WróbŻołt 49/19; SeklKat M3v; KromRozm III F7; GroicPorz pp3v [2 r.]; Leop Prov 21/23, Ps 49/19; Zátym ſię wnet otworzyły vſtá iego y ięzyk iego [os eius et lingua eius]/ y mowił błogoſłáwiąc Boga. BibRadz Luc 1/60 [64] [przekład tego samego tekstu RejPos 296], Iob 6/30, Ps 50/19, Prov 15/2, 21/23, 26/28, Sap 10/21; w iákiey pocżćiwosći á w iákiey ſławie mamy záchowywáć vſthá á ięzyki ſwoie RejPos 251v, 142 [2 r.], 296, 298 [3 r.], 299; BiałKat 48v; BudBib Ps 36/31 [30]; Vſtá wſzeteczné/ ich ięzyk hárdy/ Pełen bluźnierſtwá/ pełen y wzgárdy. KochPs 22, 205; CzechEp 126; ArtKanc Q3, Q5v; KołakSzczęśl C; WujNT Luc 1/64, 1.Petr 3/10. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»uszy, (a, i) język, język a ucho« (20 : 1) (21): á ſproſny cżárt zátkał ty vſzy ich á thy nędzne ięzyki ich RejPos 205, 203, 204v, 205, 207 [2 r.] (14); im ięzyk á mnie vcho kazano gotowe mieć SkarŻyw A5, 292. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

Personifikacja (1): Ich gárdło / grób otworzóny/ A ięzyk/ pochlebcá płóny. KochPs 8.

W przen (2):
Wyrażenie: »miecz języka« (2): Przez ten miecż ięzyká á przez ſkruchę ſerdecżną y przez vſtną ſpowiedź: możeſz zwyćiężyć diabłá HistRzym 53v, 53v.
Przen (12):
a) Jeniec schwytany dla zdobycia wiadomości (8):
Zwrot: »języka dosta(wa)ć, dostawanie« [szyk zmienny] (7 : 1): BielKron 309; poſłał tedy kilká mężow ktemu godnych przećiw woyſku nieprzyiaćielſkiemu/ áby pátrzyli iákich ſzlákow/ albo ięzyká doſtáli. BielSpr 37v, 7, 27v, 68; KochJez B3; KmitaSpit A4, B3v.
b) Obrońca przemawiający w czyimś imieniu (3): Krol Polſki/ mem zdániem/ nie inego nie ieſt/ iedno ſtroż Prywileiow Koronnych/ ięzyk Praw poſpolitych OrzRozm L4v, L4v; Przetoſz był Piotr przy Pánie iáko tłumácż wſzytkich y ięzyk inych towarzyſzow ſprawcá SkarŻyw 597.
c) Wyrażenie przyimkowe: »bez języka« = incognito (1): ten vznawſzy błędy ſwe przyſzedł do Rzymu iáko gość y bez ięzyká wſzedł do ſzpitalá ś. Troyce/ ſpowiedźiał ſię z płácżem ReszList 173.
2. jęz. Zespół wyrazów, zwrotów i form używanych w celu porozumiewania się, mowa; lingua, sermo Mącz, Cn; glossa Calep (1230): [senatorowie rzymscy] nie thelko w Rzymie ale też y w Grecijey/ y w Aſijey przez tłumacże po wſzem ſwiecie tymże ięzykiem panować chcieli y oſrkazowali. FalZioł I +2v; FalZiołUng V 119 [2 r.]; HistAl L3; MiechGlab 52; RejPs 27, 62v, 81v, 121v; RejJóz M8v; SeklKat M4v; MurzHist T3v; Słowo łaćińskié i greckié znaczy i ſamca i ſamicę iako zaś i wpolskięm ięzyku gdy mowięm gołębie lecą záras tam rozumięmy i gołębicę/ á tych włáſności wkaſzdem ięzyku ieſt dośyć. MurzNT 41 marg; KromRozm III Ev, F6, G8, H7; LubPs S4v, T2v; GroicPorz v4 [2 r.]; OrzList e4v; BibRadz I *3v, Ps 81/6; OrzRozm P2; W Angliey ſą trzy ięzyki/ pierwſzy ktorym poſpolićie mowią Szkoty y Angli/ Drugi ieſt Hibernicki/ ktorym mowi lud poſpolity w Szkociey, Trzeći ieſt w Wállij/ then ieſt Brytáńſki. BielKron 277v, 279v, 294, 294v, 299, 333v (16); Elementa loquendi, Pirwſze początki yęzyku. Mącz 101c, 146d, 148b, 231a. 400a [2 r.], 402b (10); MączKoch nlb 12; wiele w ięzyku tym zacznych pism wychodzi MączLub nlb 14; RejAp 53, 84v, 176, 189; S tego tedy narodu [słowańskiego] kiedy iedni tám/ drudzy ſam/ ſiedliſká ſwe przenieſli/ przyſzło y to/ iż z iednego ięzyká wyele ſie ich vrodziło roznych GórnDworz F4v, F2v, F4 [2 r.], F4v, F5, F6v (12); RejPos A6, A6v, 149v, 203; BiałKat 201; RejZwierc 210, 268v; Lecż przy Mſzey świętey y ná inſzych Godźinách/ ſłuſznie tylko tych ięzykow vżywamy/ ktore oſobliwie Pan Christus ná Tytule Krzyżá ſwego poświęćić/ y Kośćiołowi zálećić racżył WujJud 182, 118v, 132v [4 r.], 133, 182, Mm5v; WujJudConf 183; ták iż iuż v ſądow ziemſkich ná poły po Lacinie/ á v ſądow mieyſckich na poły po Niemiecku mowią. Co nie przeto mowię/ żebych ięzykom gánił/ ále żebyohmy ſwoim właſnym a przyrodzonym nie gárdzili. BudBib B4v, B2 [3 r.], B4, C, Cv, Prov 25/22; BiałKaz I3v; BudNT by, b2, b4v [2 r.], c3v, c4 [2 r.] (11); StryjWjaz A3v [2 r.]; CzechRozm 17, 127v [2 r.]; ModrzBaz 10v; SkarJedn 216, 360, 376; Aczkolwiek 72. ięzykow według wodzow y Xiążąt zmieniło ſię v Babel z iednego. StryjKron 95, 31 [2 r.], 94, 95 [2 r.], 642; NiemObr 160; KochFr 82; ReszPrz 109; Mſze śpiewáią/ ofiáry oddawáią/ kazánia rozmáitym ięzykiem miewáią ReszHoz 116; ArtKanc H5, H6; Calep 458b; GórnTroas 20; LatHar 78, 319 [2 r.], [412]v; Bo to nie nowiná w káżdym ięzyku/ iednym ſłowem názywáć kilká rzeczy/ iáko piłá/ kłodá/ broná/ nie iednę rzecz znáczy. WujNT przedm 22; Kazánie y nápominánie ma bywáć ięzykiem ktory wſzyścy rozumieią. WujNT 612 marg, przedm 5, 11, 19, s. 382, 282 marg (16); A im dálſzy który ięzyk od Láćińſkiégo iáko źrzódłá ſwégo, od którégo poſzedł, tym y grubſzy y róznieyſzy od niego bydź muśi JanNKar C3v, Cv, C3, C3v [2 r.], C4v, D (14); JanNKarGórn D4; SarnStat 1224; SkarKaz 421a; GosłCast 5 [2 r.]; SkarKazSej 672b, 694b.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym na oznaczenie mowy ojczystej, rodzimej danego narodu [w tym: ich (21), jego, jej; moj (2), nasz (64), swoj (77), wasz język] (169): OpecŻyw 118v, 175v [2 r.] 176; TarDuch E3; FalZioł +2v; FalZiołUng 119 [3 r.]; Ięzik też ich tak rozny od Tatarow iako Polſki od Cżecbow/ albo Hiſpanſki od Włochow. MiechGlab 65, 20, 28, 40, 53, [90]; WróbŻołt 58; WróbŻołtGlab A5v; RejKupSekl a2v; KromRozm I Av; MurzHist A2v [2 r.]; MurzOrt B3; Swyęty Máthuſz odchodząc do Mnrzyńſkyey źyemye/ napirwey nápiſał żydom ich yęzykyem Ewányelią ktorą im zá vpominek zoſtáwił. KromRozm II cv, n4v; KromRozm III A5; LubPs K2v, Q3, cc5v; GroicPorz A3v [2 r.], i3; RejWiz A4v; Leop A3v [2 r.], Ps 38/5, ZZ3v marg; A niechay narodowie wżdy poſtronni znáią/ Iż POLACY nie Gęśi/ iż ſwoy ięzyk máią. RejFig Ee4, Aa; RejZwierz A2b; BibRadz I *5, Gen 10/5, Act 1/19; II 120v marg; OrzRozm P4; BielKron 7v [2 r.], 54v, 248v, 315v, 334, 338 (23); Mącz 23b, 84c; OrzQuin O4v; SienLek 195; GórnDworz A2, F2v, F4v, F5, F6v, F8 {11); GrzepGeom B3v; RejPos A3v, A6 [2 r.], 205v, 287v; BiałKat 243v; RejZwierc A3 [2 r.], A4v, 210; BielSpr 50, 50v, 60; RejPosWstaw [1433]; BudBib B, B3, B3v, B4v, B4v marg, Cv (8); BudBib Kaw A3v; Strum A4v; BudNT przedm c2v, c6, cβv, dv; CzechRozm 16v, 125v, 127, 127v, 128, 197; ModrzBaz Bud ¶5, ¶5v [2 r.]; SkarJedn 154, 173, 361, 362, 364, 381; CIEplice ięzykiem naſzym przeto ſą názwáné/ iż z meatów źiemnych idąc/ párę ćiepłą z śiebie wypuſzczáią Oczko 1, A4v, 6, 13v, 23v; KochPs 36; SkarŻyw A2, 195, 310, 362, 509; StryjKron 46, 94; CzechEp 235, [414]; KlonŻal B4; GórnRozm B2 [2 r.]; GostGospSieb +2v; ták iż názwano onę rolą (marg) właſnym. G. (–) ich ięzykiem [lingua eorum]/ Háceldemá/ to ieſt/ rola krwie. WujNT Act 1/19, przedm 1, 11, 21, 27, s. 196 (9); JanNKar C2v, C3v, C4, C4v [2 r.], D (9); PowodPr 50; Bo Márchionów vrząd iest, pográniczną obronę dźierżeć: y ztąd ie Marchiones ięzykiem ſwym zową, co gránice ſtrzédz winni. SarnStat 131; VotSzl A4v; CiekPotr 3; CiekPotrŚredz )?(4v; Ieſt rybá trefna rzecżona Nautilus [...] A náſzym Polſkim możeſz ią ięzykiem/ Zwáć żeglarzykiem. KlonFlis E3v.

W połączeniu z nazwą języka [w tym: język angielski, arabski (6), bośnieński, bułgarski (3), chaldejski (kaldejski) (7), chaszdymski (kaszdymski) (2), chorwacki, czeski (6), duński, egip(t)ski (3), estoński, etiopski, francuski (3), gotski, grecki (112), (h)ewrejski (ebrejski, hywrejski) (18), hiszpański (5), indyjski (7), inflandzki, letonski, litewski (2), łacinski (136), macedoński, niemiecki (24), nordwejski, ormiański (2), perski, polski (104), racki, ruski (6), rzymski (4), saski (2), scyt(yj)ski (2), serbski, słowieński (słow(i)ański, sławeński, sławacki, sławański) (69), syryjski (6), szwedzki, tatarski (16), turecki (4), tuszkański (2), wałaski, węgierski (2), włoski (14), wołoski (2), żmodzki (3), żydowski (59)] (641): OpecŻyw 118v, 139v [3 r.]; Then lysth syązyku Arabskyego, yeſth przelozon. Na polsky MetrKor 38/321; FalZioł +2 [2 r.], I 37a, 38c, I46d, IV 11, 53a; Pocżąwſzy od pierwego koſcioła krzeſcijanſkiego: telko tym tho Słowieńſkim ięzykiem Mſza bywa dopuſzcżona FalZiołUng V 119; BielŻyw nlb 5; Ale matka iego była grecżka, przetoż y Greczkie y Scitſkie ięziki vmiał. BielŻyw 21 [2 r.], 91 [2 r.]; GlabGad A3; Ięzik Turecſki ieden z Tatarſkim. MiechGlab **v,**2v, **5v, 45, 51 (12); RejPs 175; RejJóz M2 [2 r.]; LibLeg 11/159; Iuż dzis ynaczey nauczaią/ Od pana Boga poczinaią. Ktori racził ſwoiey laſzki/ Otworzić nam ięzyk polſki. Ktorim kxiąſki wydawaią SeklKat A4, X4; RejKupSekl 5v [2 r.]; á pátrząc zá onę rzekę vyrzeli troie ludzi/ ktorich kazał Alexander pytáć Indiyskim ięzykiem ktorzyby byli. HistAl I4, H5, H7, I2v, L3, [3 r.] (10); MurzHist A2 [2 r.], A3, A3v; MurzNT kt [3 r.], k. 1 marg [3 r.], Matth 9 arg, 10/6, k. 86 marg; MurzNTSekl A2; MurzOrt B [2 r.]; KromRozm II k2v; GliczKsiąż A4v [2 r.], K3, L2v; LubPs 99v; GroicPorz A3, A3v [2 r.], A4, Bv, B4v (9); GroicPorzRej c3v; KrowObr 3v, 68 [2 r.], 15Iv [2 r.], 198 [3 r.], Rr2; RejWiz A4v, 66; I przemienił imię iego/ á názwał go ięzykiem Egiptſkim [lingua Aegyptiaca]/ Zbáwićielem ſwiátá. Leop Gen 41/45, kt, *A3v, 22/2; RejFig Aa; Mow prośimy do nas ſług twych ięzykiem Syriyſkim gdyż gi rozumiemy BibRadz Is 36/11, kt [4 r.], I *2 [2 r.], *4v, *5, 1 marg, Dan 1/4; BibRadzBaz ktv; OrzRozm P2; W they źiemi cżterzy ięzyki/ Ifláneki/ Eſtońſki/ Lettońſki/ Kuronow BielKron 291v, 7v, 128v, 150v, 199v, 201v (120); KwiatKsiąż kt, E4 [2 r.]; Semita, Scieſzka/ drożysko/ chodnik z czeskiego yęziká. Mącz 382a, 23b, 44d, 51d, 77b, 101b (37); MączKoch nlb 12; MączLub nlb 14; OrzQuin A2, O4v [3 r.], O4v marg [2 r.]; SarnUzn B3, B6v, C7v, D2v; Vdałem/ ſye był ná to/ żem w Polſkim ięzyku chćiał ták wiele źiół miánowáć/ ilé ich Niemcy ſąśiedzi náſzy w ięzyku Twym miánuią SienLek 195, 34v, 57, Vvv2v; LeovPrzep kt [3 r.]; RejAp AA4, 60, 74, 94, 121v; GórnDworz By, B2, B4v, B5, F2 (24); GrzepGeom Dv, D2, N2v; KROYNIKA/ álbo POSTILLA/ Poiſkim ięzykiem á proſtym wykłádem/ [...] krotko vcżyniona RejPos kt, A3, A6, 141, 205, 243; BiałKat 56, 288v [2 r.], 348v; KwiatOpis A2v; HistLan kt; KuczbKat 1 [2 r.]; RejZwierc A4v, 2v, 8, 13v [4 r.], 141 (12); BielSpr 28v, 51v; Tenże Kośćioł z Láćińlkiego ięzyká Swięty ieſt/ to ieſt mocny/ niezwyćiężony WujJud 133; BudBib 2.Par 36/10, Prov 14/1, k. 379 marg, 431v marg, Dan 1/4 (19); stąd to ſobie obiecuię/ iż ten początek móy piſánia w théy ſpráwie ięzykiem Polſkim nie będźie w. m. niewdźięcznym. Strum B, A4v; BialKaz I3v [4 r.]; BudNT przedm c [3 r.], cv, c2, c2v [2 r.], c3 (14); StryjWjaz C4; CzechRozm 127v, 129, 134, 157, 196v (24); KarnNap kt; ModrzBaz kt, 16v, 131v; ModrzBazBud ¶5, ¶5v, ¶6 [2 r.]; SkarJedn 173, 216 [4 r.], 283, 302, 357, 360 [3 r.] (28): KochOdpr A2; które to Ducie/ złáćinſkiégo/ álbo włoſkiégo ięzyká/ nic inſzego nie ieſt/ iedno ſtrumiéń do głowy przypráwióny Oczko 15v, A4v, 15v; SkarŻyw 46 [2 r.], 74, 142, 195, 583 (13); ktory [zamek] Fogelgeſang Niemieckim ięzykiem od ſpiewánia ptakow przezwáli StryjKron 295, 46, 95 [3 r.], 160, 295, 355 (28); Hebreyſkiego ięzyká Profeſſor w Páryżu. CzechEp 264, 226, 267, 306, 307 (12); NiemObr 160 [2 r.]; KlonŻal D2v; ReszPrz 69; GórnRozm B2 [2 r.J, B2v, F3; PaprUp Dv; GórnTroas 5 [7 r.]; LatHar 7 marg, 24, 37 marg, 78, 317 (12); Graecki y Zydowſki ięzyk wiele pomagáią do wyrozumienia właſnośći mow piſmá S. WujNT przedm 19, 5, s. 7 marg, Matth 19/11, s. 310, 616 [2 r.] (28); JanNKar A3v, B4v, C [2 r.], Cv, C2 [2 r.] (31); obiecádllem moim kázzdy na ſwiecie ięzyk wypiſáĉ ſie mozze i wymówiĉ̂. Bvlgárſki/ Sllowán̂ſki ięzyk/ Tvrecki/ Ormián̂ſki/ Niemiecki/ Lláĉin̂ſki/ i inſſe/ Tátárſki ná oſtátek wypiſáĉ/ i wymówiĉ dobŗe ſie mozze. JanNKarGórn D4, D4 [7 r.]; JanNKarKoch F2v, F4; JanNKarOrz F3; A Polakom ięzykiem Polſkim naprzyſtoyniéy ieſt w téy mierze philozophowáć. SarnStat *4, 58, 59, 751, 1224 [3 r.], 1272 (21); SkarKaz 81a; VotSzl A4v; GosłCast 5 [2 r.]; SkarKazSej 673b marg, 679b; KlonFlis E3v.

W charakterystycznych połączeniach: [jakimś] językiem chwalić (2), czytać (6), filozofować, lźyć, mianować (3), odpowiedzieć (3), odprawować (4), pisać (3), pozdrawiać (2), (s)pytać (3), śpiewać (2), upominać (3), wołać (3), wyrozumieć, żałować (2); [jakiegoś] języka rozmiłować się, używać (używanie) (9), zajrzeć; [w jakimś] języku mianować, wydać (4); [jakiś] język zmienić, (z)rozumieć (5); przedniejsze języki (2), rozliczne (6), rozmaite (12), rożne (8); rozmaitość językow (8), rożność, (2).

Zwroty: »(być) [jakiegoś] języka [w żym: jednego języka (11), różnych języków (3)]; jeden jezyk mieć« [szyk zmienny] (47 : 3): chocia zamek zepſowan ieſt telko mury ſtoią, wſzakoż we wſi ieſt Chłopſtwo ięzyka Słowienſkiego. MiechGlab 42, 76; SeklKat M4v; Leop Ez 3/5, 6; BibRadz Dan 3/29, 31, I 451 marg; BibRadzBaz ktv; Polacy námawiáli Cżechy áby Iágiełłá wźięli á niè Niemcá/ ponieważ nie ieſth náſzego ięzyká. BielKron 303v; [na wyspie Ameryka] iedzą bez miáry ták we dnie iáko y w nocy/ walcżą s ſobą s thymi co inego ięzyká/ z łukow ſtrzeláią ná ſię BielKron 461v, 195 [2 r.], 291, 304, 354, 438v (22); GrzegR6żn I3; Mącz 241c, 475b; MączLub nlb 41; OrzQuin O4v; BielSpr 60; ModrzBaz 114; SkarJedn 218, 224, 362, 377; SkarŻyw 545; A Iazigowiè álbo Iazwingowie/ icdnego z Litwą ięzyká/ iáko niktorzy Hiſtorikowie twierdzą StryjKron 205, 100, 115, 577 [2 r.]; CzechEp 264, [414]; Barbari – Grubi ludze, a obcego iezika. Calep 124a; KochCz B [2 r.].

»(być) w języku biegły; w językaeh biegłość« [szyk zmienny] (7 : 2): A iżby dobrze mowił/ á w yęzyku łáćińſkim byegłym był/ kilko lat áby thám zetrwał potrzebá tego. GliczKsiąż L2v; On cżłowiek wiecżney pámięći godny/ ſwięty/ á biegły w Greckim ięzyku/ wykłáda to Perſonaliter/ to ieſt względem perſony. SarnUzn B6v; BudBib Bv [2 r.]; Dziwuią ſie też náſzych w ięzykach biegłośći/ Y w Láćińſkiey wymowie wſzytkich beſpiecżnośći. StryjWjaz A4; StryjKron 682; WujNT przedm 5, s. 431; SarnStat B6v.

»być [jakiegoś] języka (nie) świadom(y) (a. [ktoś] językow świadomy)« (5): Ale mądry/ bywáły/ y ięzykow ſwiádomy/ ſam przes ſię temu ſnádny rozſądek dáć może StryjKron 95; CzechRozm 125v; BudNT Ii6; Bo iż ſłowem/ ábo rácżey mową/ názywa Ian onę obietnicę/ tedy ſię ten temu dźiwowáć nie może/ kto świádom ieſt ięzyká Hebreyſkiego CzechEp 306; WujNT przedm 20.

»(być) uczony w [jakimś] języku, [jakiegoś] języka« [szyk zmienny] (13 : 1): BielŻyw 91; ktorzyby [młodzieniaszki] ſię zgodźili ku ſłużbie ná krolewſkim dworze/ á iżby byli vczeni piſmá y ięzyká Káldeyſkiego [ut doceret eos litteras et linguam Chaldaeorum] BibRadz Dan 1/4; BielKron 143v, 150v, 167, 168,170 (7); Grammaticus, Grámmátyk/ to yeſt /miſtrs náuczićiel który dobrze vczony yeſt w którym yęziku/ ták yż może ynſze vczić Mącz 148b; BudBib C2; Bo był [Stanisław Murzynowski] młodzieniec nie ledáiáko więzyku Greckiem vcżony/ acż po polſku grubo mowił y piſáł BudNT przedm c2v; SkarJedn 323; CzechEp 157.

»języka [jakiegoś] się jąć« (2): Literas Graecas avide arripere, Chutliwie ſie Greckiego yęzyká yąć. Mącz 346b; JanNKar B4.

»(na)uczyć (się) języka« [szyk zmienny] (17): BielKron 388v, 441v; Ktory Laćinſkiego ięzyka w podſtarzałości/ á Greckiego zaprawdę iuz w ſtarośći naucżył ſię KwiatKsiąż E4; Imbuo literis Graeci, Uczę greckiego yęziku Mącz 165d, 119d, 311c, 423b; SarnUzn D2v; RejAp 82; RejPosWstaw [413]; BudBib Dan 1/4; BiałKaz 13v [3 r.]; Bo wſzkole y Filoſofiey y inſzych náuk trzebá vcżyć/ á napirwey ięzykow ModrzBaz 134v; SkarJedn 360; SkarŻyw 74, 142.

»nawyknąć [jakiegoś] języka« = przyswoić sobie obcą mowę [szyk zmienny] (3): gdźiem tám mieſzkåł [w Damaszku] kilko mieſięcy ábych ięzyká náwykł/ á obycżáie ludzkie obacżył. BielKron 455v, 446, 462.

»(na, -prze-) z(y)wać [jakimś] językiem; wedle (z) [jakiegoś] języka (na)zwać; [jakimś] językiem, [w jakimś] języku być (na)z(y)wan« = apellare lingua Vulg, PolAnt; vocare lingua Vulg [szyk zmienny] (34; 5; 3 : 1): Thakież Czarza ſwego zową ſwym Ięzykiem Irtli xi, iakoby wolnem panem MiechGlab 28, 45, 53, [90]; HistAl F, H7; MurzNT 86 marg; KromRozm II k2v; KromRozm III A5; KrowObr 3v; Mnieć ták zową Libertás w łáćińſkim ięzyku/ Gdyż ſobye wolno żywę w ſwiętym pokoiku. RejWiz 66; Leop Gen 41/45; BibRadz I 1 marg, Act 1/19; BielKron 267, 291v, 382; RejAp 74, 121v; GrzepGeom Dv; RejPos 141, 195v, 243, 287v; BiałKat 56; RejZwierc 2v, 141; BielSpr 60; CzechRozm 129; SkarJedn 154, 173, 216; Oczko 6; StryjKron 295; CzechEp 301; GórnRozm B2; LatHar 726 marg; WujNT Act 1/19; JanNKar B4v, D; SarnStat 131, 1273; A my náſzy in ięzykiem [pierwszy dzień po sobocie] Niedźielnym zowiemy go/ iż świeckiego dźiełá zá niechawſzy/ on wſzyſtek Bogu y pobożnośći oddawáć mamy. PowodPr 50; KlonFlis E3v.

»(od-, po-, roz-, s-)pis(yw)ać, (na-, o-, s-)pisan(y) (a. wpisowany) [jakimś] językiem; (być) (na-)pisan(y), pisanie w [jakimś] języku« [szyk zmienny] (37 : 24; 1 : 2): LibLeg 11/159; OpecŻyw 139v; TarDuch C5v; KromRozm I Av; MurzHist A2v; KromRozm II cv; [łatwiej jest sądzić] gdźie Práwo tym ięzykiem ieſt nápiſáne/ kthore y Sędźia y ſtrony práwuiące ſye rozumieią. GroicPorz B4, A3v, B4v, C2, bv, ev; KrowObr 68; RejFig Aa; BielKron 159v, 196v, 218v, 260 [2 r.], 337v; KwiatKsiąż kt; Soloecicmus, Pobłędna/ pochybna mowá álbo piſanie w ktorymkolwiek yęzyku Mącz 400a, 148b, 386d; OrzQuin A2; SarnUzn C7v; muśiałem dla Aptekárzá łáćinſkim ięzykiem tákowy recept piſáć SienLek 57, 34v; GórnDworz A2v, Bv, B3v, F7v [2 r.], G4; RejPos A3; RejZwierc A3, Aaa [2 r.]; BudBib Esth 3/12, I 379 marg; Strum A4v; A do tego mię ono ćiągnęło/ że Apoſtołowie wſzytcy (oprocż Máttheuſza) tym ięzykiem [greckim] piſali BudNT przedm c3v; CzechRozm 83, 126v; KarnNap kt; Do świętey pámięći Monárchÿ Zygmuntá Auguſtá Krolá Polſkiego rć. do Senatu [...] y w obec do wſzech ludźi Sármatſkich/ ięzykiem Láćinſkim nápiſáne ModrzBaz kt; Rzymiánie vśilnie prośili S. Márká: áby im to ſpiſał iężykiem [!] ich/ iáko drudzy mienią Láćinſkim SkarŻyw 362; StryjKron A3v, 288, 295; GórnRozm F3; GórnTroas 5 [2 r.]; WujNT przedm 41, s. 511; w ięzyku ſwym, ináczéy piſze, ináczéy czyta, y wymawia. JanNKar C4v, B4; SarnStat kt 754 [2 r.], 1004, 1005, 1039, 1213.

»język polerować; wypolerowanie języka« (3; 1): á on [Luter] wyłożył [Pismo św. z łaciny] z wielką ochędożnośćią ſłow/ y z wypolerowánim Niemieckiego ięzyká BielKron 225; PRzimćieſz [...] Ty piękne vpominki Ianá Mącżynſkiego Ktore wtyin młodym ſtanie wam do rąk podano Aby ięzyk Słowieńſki tym polerowano Mącz Lub nlb 14; RejAp [Ff5]; JanNKar C2v.

bibl. »po- (za-)mieszać języki; po-(za-)mieszanie językow« = confundere linguam PolAnt [szyk zmienny] (7; 6): Nuż tedy ſtąpmy/ á pomieſzaymy tám iężyki [!] ich/ áby ieden drugiego niezrozumiał. BibRadz Gen 11/7, Gen 11 arg, 11/9; Pomieſzánie ięzykow przy budowániu wieże Babel. GrzegRóżn Hv, A2v, Hv, H2; SarnUzn B; WujJud 4v; po zámieſzániu ięzykow v Babel Wieże/ napierwſzy był ięzyk Chaldeyſki y Hebreyſki álbo Zydowſki StryjKron 94, 91; CzechEp 261; KołakSzczęśl C3.

»(z (jednego, obcego itp.) języka) na (w) [jakiś] język przełożyć (a. wyłożyć, a. tłumaczyć, a. wykłada się, a. przekładanie itp.); [jakimś] językiem wykłada się (a. przełożon itp.)« = in aliam linguam vertere a. transferre akraducere, reddere, interpretari, vertere; interpretatio Mącz [szyk zmienny] (96; 5): MetrKor 38/321; LEw z gręczkiego ięzyka wykłada ſie iakoby krol albo kxiążę FalZioł IV 1b, I 37a, V 51v; RejKupSekl 6; MurzNT kt [2 r.]; LubPs ggv; KrowObr 68; Leop kt, *A3v; BibRadz kt, I *2, *4v [3 r.]; OrzRozm P4; BielKron kt, 128v, 147v, 168, 183, 199 (8); Interpretatio, Wykład/ tłumáczenie/ przełożenie z yednego yęziká ná drugi. Mącz 173a, 97a, 124c [2 r.], 140c, 172d, 486a (14); LeovPrzep kt; o Ianie Huſie powiedáli/ Czo ſie Polſkim ięzykiem Gęſią wykłáda/ iż mowił RejAp 94; GórnDworz F2v, F5; RejPos 33v; bo Chryſtus przetłumacza ſye ná náſz ięzyk pomázániec BiałKat 243v, 288v; Biblia. To ieſt/ káięgi ſtárego y nowego przymierza/ z nowu z ięzyká Ebreyſkiego/ GrecIkiego y Laćińſkiego/ ná Polſki przełożone. BudBib kt B4v [3 r], C2v; BudBibKaw A2 [2 r.]; KuczbKat 1; RejZwierc 8; BielSpr 28v; WSżytcy poſpolićie zdawná Autorowie/ ktorzi álbo co znowu piſzą/ álbo z ięzyká na drugi ięzyk przekłádáią/ zwykli prace ſwe [...] wytokich ſtanow Pánom/ á zwłaſzcżá dobrodzieiom ſwym/ ábo wżdv przyiaćielom offiárowáć BudNT przedm, a2, a2, b5, b6v, c [2 r.], c6 (10); CzechRozm 125v [3 r.], 127v [2 r.]; Prace iego/ to ielt kśięgi/ ná ſwe ięzyki tłumácżą ModrzBazBud ¶5; Ale áby to káżdy rozumiał/ zchęćią to ná náſz ięzyk włalnie przełożę ModrzBazBud ¶5v, ¶6; SkarJedn 172, 360, 381; vdałem lie ná wyłożenie żywotow świętych Bożych w ięzyk nálz Polſki. SkarŻyw A2, kt, 47, 119, 257, 457; StryjKron 288; CzechEp 226; ReszPrz 69; GórnRozm B2v; LatHar +4v, 178 marg; od kilkunaśćie lat pilnie nas o to prośili [...] ábyſmy wſzytkę Biblią znowu ná nálz ięzyk Pollki przełożyli. WujNT przedm 1, 2, 3 [2 r.], 9, 21, 27 (9); SarnStat 57, 59, 863.

bibl. »rozdzielić języki; rozdział, rozdzielenie języków; rozdzielone są języki« (2; 2 : 1; 1): TarDuch A4v; LubPs O; O wieży Babel á rozdzyeleniu ięzykow. BielKron 7, 7v marg, L1112v; WujJud 132v.

»[kogoś] na rozliczne języki rozdzielić« = wprowadzić różnice poglądów, rozłam (1): ták téż ninieyſzé Kácérze/ ná rozliczné ięzyki rozdźielił/ y ná rozmáité ſekty roſpróſzył OrzQuin 14.

»umieć język; w języku umiejętny; (nie)umiejętność ięzyka, umiejący język« [szyk zmienny] (41, 4; 4 : 1): OpecŻyw 28; BielŻyw 21; MiechGlab 87; LibMal 1548/ 144v; MurzHist A3; GroicPorz A4; BibRadz *4v, *5v; [cesarz Zygmunt] Był cżłowiek vcżony/ vrodziwy/ ięzykow wiele vmiał BielKron 188, 27, 46v, 159v, 162v, 183 (15); Pentaglottus latine quincus linquis, Pięć yęzików vmieyący. Mącz 290a, 23b, 25a, 194b, 194c, 270d (10); RejZwierc 274v; Iędrzey Opálinſki cżłowiek cnotliwy/ mądry/ y w ięzykách vmieiętny BiałKaz I4, I3, I3v; BudNT przedm a4v, c2; CzechRozm 51; A co więcey/ iż ſię Ceſárzem Rzymſkim pilzelz/ á Rzymlkiego ięzyká nieumieſz. SkarJedn 216, 361, 362; Oczko 11v; iam Grecżyn/ mnieyſząć pomoc prze nieumieiętność ięzjká dáć mogę SkarŻyw 353; CzechEp 267; WujNT 504; KmitaSpit A4; PowodPr 8.

»języka używać, używanie« (1 : 1): Wſzákże ći wſzytcy ſwego ięzyká przyrodzonego/ miedzy obcym narodem będąc/ vżywáią. BielKron 338; WujJud 182.

»(wy-)mowić (a. mawiać, a. rzec, a. powiedzieć), mowiący [jakimś] językiem; mowić w [jakimś] języku; mowienie [jakiegoś] języka, [jakimś] językiem; [jakimś] iezykiem dać mowę« [szyk zmienny] (95 : 12; 1; 1 : 1; 1): OpecŻyw 173, 175v [2 r.], 176; PatKaz III 147v; O adonay/ mowiłem w ięzyku moim [Locutus sum in lingua mea Vulg Ps 38/5] wiadomy vcżiń mi panie koniec moy. TarDuch E3; RejRozpr P; był tám ná morzu ieden wyſep w kthorym ſlyſzeli ludzi mowiącze Greckim ięzykiem HistAl M4v, N3v; LubPs Q3; GroicPorz i2v [2 r.], 13v [2 r.]; KrowObr 82, 198; Leop Ps 38/5, Is 28/11, Act 22/2 1.Cor 14/39, k. ZZ3v; BibRadz Gen 11/6, Is 36/11, Neh 13/24; OrzRozm P2; Ludzie w Medyey/ Perlyey/ Wárryey/ Báktryey iednym práwie ięzykiem mowią/ to ielt Tureckim. BielKron 268, 7v, 139, 192v, 231v, 291v (21); Mącz 84o; ábowiem náſz Polak/ by iedno kęs z domu wyiechał/ wnet niechce inácżey mowić iedno tym ięzikiem gdzie troſzkę zmieſzkał/ ieſli był we Włoſzech/ tho zá káżdym ſłowem Signor GórnDworz F2, F2; Iż ieſt viętſzy pożytek powiedzieć pięć ſlow tym iężykiem ktoremuby ludzie zrozumieli/ niżli pięć tyſięcy ktoremuby nie zrozumieli. RejPos A6v, A6v, 140, 140v, 205v; BielSpr 51v; Niemogą tego wymowić y wyſłowić Angelſkie y ludzkie ięzyki WujJudConf 243; RejPosWstaw [1433] [2 r.]; BudBib 2.Mach 7/8; BiałKaz I3v; BudNT 1.Cor 12/30, 13/2, 14/39; CzechRozm 16v, 127, 127v, 182v [2 r.], 186, 189v; ModrzBazBud ¶5v; Ieden Doktor Kátolicki ná wſchod ſłońcá/ drugi ná zachod: á obádwá też mowią roznemi ięzyki/ nigdy ſię nie znawſzy áni zmowiwſzy, SkarJedn 18, A4, 362; Oczko 23v; SkarŻyw 310; StryjKron 105, 160; y tákli do ludu ládá co trzy po trzy obcym ięzykiem mowili? CzechEp 362; Trilinguis ‒ Trzemi iezikami mowiąci. Calep 1086b; KochCz B; W imię moię czárty będą wyrzucáć: nowemi ięzykámi będą mowić [linguis loquentur novis] WujNT Mar 16/17 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 173, KrowObr 82, CzechRozm 189, SkarKaz 240], Act 2/4, 6, s. 68, 399, 1.Cor 12/30 (27); Bo kiedy ięzykámi róznémi mowili/ Inſzy to rozumieli/ iżby ſię popili. SiebRozmyśl K3, L; SkarKaz 240.

»(wy)sławi(a)ć językami, języki« [szyk 2 : 1] (2 : 1): SkarŻyw 583; Wyſławiáli rozlicżnemi ięzykámi Apoſtołowie/ Alleluia. LatHar 366; PaxLiz A3.

»zwać wedle [jakiegoś] języka; języki zwali« (1 : 1): CzechEp 301; A nákoniec wſzytki ięzyki y piſmá zwáli ie miáſtem ſwiętym/ miáſtem vwielbionym RejPos 195v.

Wyrażenia: »język anjelski« = lingua angelica Vulg [szyk 5 : 2] (7): PatKaz II 25v; PatKaz III 147v; By kto yęzyki człowyeczymi/ y też Anyelſkimi mowił [...] nic mu to nye pomoże. KromRozm I O4; WujJudConf 243; BudNT 1.Cor 13/2[1]; WujNT 1.Cor 13/1; ſtan nieſzcżęſny cżłowieká grzeſznego ieſt ták bárzo mizerny/ [...] że go żaden ięzyk áni Angelſki wyſłowić nie może WysKaz 22.

»cudzy (a. nieznajomy, a. niezrozumiały, a. obcy itp.) język« = alia a. ignota lingua Vulg [szyk 29 : 3] (32): FalZiołUng V 119v; MurzHist A3; GroicPorz i2v [3 r.], I3v [2 r.]; Leop Ez 3/5, 6; Zadnego ná świecie ięzyká między ludźmi niemáſz/ ktoryby foremnośći ſwey przyrodzoney vtráćić niemuśiał w cudzym ięzyku OrzRozm P2; Niema ſie co podobáć/ kiedy kto máiąc ſwe włoſne Polſkie ſłowo/ zárzućiwſzy ono/ pożycża ná iego mieyſce s cudzego ięzyká GórnDworz F2v; WujJud 182; WujJudConf 182; CzechRozm 125v [3 r.], 127v, 182v; CzechEp 362; Calep 124a; Ale w kośćiele wolę pięć ſłow według wyrozumienia niego powiedźieć ábych y drugie náuczył: niżeli dźiesięć tyśięcy ſłow obcym ięzykiem. WujNT 1.Cor 14/19, 1.Cor 14/11, 21, s. 614, 615 [3 r.] (11); SkarKaz 517a.

»ćwiczenie języka; w języku ćwiczony« [szyk 2 : 1] (2 : 1); RejFig Aa; ktorzyby [...] miſtrzom ſzkolnym/ ábo náucżániem/ ábo dyſputowániem/ ábo ięzyká y piſmá Láćińſkiego ćwicżeniem/ pomagáli [vel stylum formando iuvarent] ModrzBaz 131v; SkarJedn 381.

bibl. »dar językow« (3): Pokázuie iż dar ięzykow/ ieſt podleyſzy niżli dar proroctwá/ to ieſt wykłádánia piſmá y náuki. WujNT 611, 615 [2 r.].

peryfr. »język krześcijański« = chrześcijanin (1): á wſzelky ięzik krzeſciańſki wyznawa páná Ieſu Chriſta być odkupićiela y zbawyćiela naſzego SeklKat E4.

»lekarski [= kojący] język« (1): Lecż Pan Bog vſt onych złotych y lekarſkiego ięzyká/ ktory wiele ran ludzkich vzdrowić miał/ zamknąć niechćiał. SkarŻyw 371.

»język ludzki, człowieczy« = lingua hominum PolAnt [szyk 11 : 6] (12 : 5): PatKaz III 147v; KromRozm I 04; KromRozm II g4v; I ktoż wżdy wyſłáwić może tu Páńſkie możnośći/ Ięzyk ludzki nie może być thakiey obfitośći LubPs Y2, Rv marg; Leop Wv; BibRadz I *3; RejPos 298; HistLan F6; chociaż wyſoka ieſt źiemiá y niebo wyſokie/ iednák ſłyſzy Pan Bog ięzyk cżłowiecży. KuczbKat 356; RejZwierc 215; WujJudConf 243; BudNT 1.Cor 13/1; Phil G3; GrabowSet Kv; WujNT 1.Dor 13/1; SkarKaz 122a.

»język pospolity« = język ogółu; lingua trivialis Mącz [szyk 7 : 2] (9): ſtądże maſz iż Wandali Szwabi/ Burgundi poſzli z kroleſthwa ziemie polſkiey, [...] ieden ięzik polſki poſpolty [!] maiącz. MiechGlab 49; Mącz 466a; WujJudConf 183; SkarŻyw 257; przetoż Páweł każe áby ták rozmowy/ iáko y te nowe pieśni przy rozmowách/ bywáły ięzykiem poſpolitym ktoremuby ludzie rozumieli WujNT 615, przedm 3, s. 614 marg, 616, Zzzzz2.

»język przyrodzony« = mowa ojczysta; vox patria Vulg [szyk 11 : 5] (16): GroicPorz A3v; BibRadz I *4v [3 r.], *5; BielKron 338; Mącz 485b; A ieſli mu rzecżeſz/ żeby ſwym ięzykiem mowił/ to powieda/ iż zápomniał/ ábo że mu ſie przyrodzony ięzyk prawdziwie gruby widzi GórnDworz F2; RejPos 3; RejPosWstaw [1433]; [Marcin Luter] ięzyk ſwoy przyrodzony (pewnie wynáydowaniem niezwycżaynych ſłow) wielce rozſzyrzył. BudBib B4v, 2.Mach 7/8, 21; JanNKar B3, C, C2v.

»język społeczny« (1): iáko to ieſt wdzyęcżna modlitwá v Páná tego/ gdy zbor iego [...] ſpołecżnemi y iednoſtáynemi ięzyki wołáią do Páná ſwoiego RejPos 213.

»śmiertelny język« (1): Y ktoż może to twoie poćiechy wyſłowić/ A śmiertelnym ięzykiem kiedy o tym mówić? SiebRozmyśl L.

»własność języka« idioma, linguarum species Mącz (19): Graecismus, Właſność yęzyku greckiego. Mącz 148b, 84c, 164c; Bom naprzod rzadko właſnośći ięzyká Ebreyſkiego y Greckiego (co vcżeni Ebraiſmámi á Helleniſmámi zową) zoſtáwował BudNT przedm d; CzechRozm 15, 16v [2 r.] 17, 50v, 62v (12); CzechEp 300; ták téż zátym máią pewne litery dwoie, álbo znáki, którémi wyrażáią onę właſność przyrodzoną ięzyká ſwoiégo. JanNKar C3v; SkarKaz 81b.

»własny język« = mowa ojczysta, rodzinna; materna a. vernacula lingua, patrius sermo Mącz; lingua sua Vulg [szyk 14 : 7] (21): FalZioł + 2v; Przeto gdźie godny Piſarz być niemoże/ lepiey ieſt áby wſzytki ſpráwy Sądowe y zapiſy/ wyrozumnym właſnym Ięzykiem piſáne były GroicPorz ev, A3v, B3v; KrowObr 198; BibRadz Act 1/19; BielKron 294, 448v; Mącz 211a, 283d, 485b; WujJud 182v; wſzákże poſpolite Modlitwy we Zborzech Swiętych ięzykiem właſnym á poſpolitym máią być cżynione/ żeby od wſzech były wyrozumiáne WujJudConf 183; ModrzBazBud ¶ 6v; Oczko 11 v; GórnRozm F 3; WujNT Act 2/6; JanNKar D, D2v, D3; VotSzl A4v.

»wniesiony, wsobiony język« (1 : 1): Insiticius et inductus sermo, cui patrius opponitur, Wſobiony/ Wnieśiony yęzyk. Mącz 387b.

»(nie)rozumny (a. (nie)wyrozumny), rozumiany język; (z)rozumieć język« [szyk 9 : 7] (8 : 1; 7): ten Sąd wielki/ iáko y inne Sądy/ ſchyliwſzy ſye wſzyſcy zá Stołem/ poſzeptem gáią/ iż żaden tego nieſłyſzy. A ná niektorych też mieyſcách/ ácz głoſem/ ále nie wyrozumnem Ięzykiem GroicPorz i2v, i2v, i3, kv, 13v [3 r.]; theż y S. Páweł piſał do Korintow/ iáki kto ięzyk rozumie tákim mu ma być ſłowo Boże powiádano. BielKron 343, 345v; GrzegRóżn Hv; OrzQuin O4v; GórnDworz G5v; RejPos A3v, 149v; BudNT przedm b3; Bo rozmowy/ exhortácye ábo nápominánia/ iáko y kazánia/ máią być rozumnym ięzykiem cżynione/ áby od wſzytkich były rozumiáne. WujNT 615.

Szeregi: »język, (i, abo, też) mowa« = lingua, sermo Mącz [szyk 7 : 6] (13): Drugie możem bacżyć, iż ieden ieſt ięzik y mowa tich Iuhrow ktorzy ſą w ziemi Wuherſkiey, iako y onych ktorzy zoſtali w Iuhrze. MiechGlab 60; Leop VVv; CZáſu onego ieden był iężyk [!] y iednáka mowá [unum labium et verba] po wſzytkiey źiemi. BibRadz Gen 11/1; BielKron 434; GrzegRóżn H; Mącz 194b [2 r.], 386c; Wpráwuiąc ſie wtę mowę y w tęn ięzyk sławny MączLub nlb 14; SkarŻyw 206, 317; SkarKaz 118a.

»narod, (i, a(l)bo, takież, jako i) język« = gens et lingua Vulg, PolAnt [szyk 32 : 16] (48): LibMal 1548/144v; KromRozm I D3v; KromRozm III D8v, Q3; KrowObr 48v; RejWiz A5; Leop Apoc 13/7, 17/15; BibRadz Iud 3/11; iż thák ten lud wielce zebrány/ niemogł być iednego narodu álbo ięzyká/ iáko Niemcy piſzą BielKron 337, 336, 336v [2 r.], 337; RejAp 87v [2 r.], 92v, 119v, 146; był pirwey ieden ięzyk/ iáko y narod ieden Słowáńſki GórnDworz F4v, F4v; RejPos A3 [2 r.]; WujJudConf 118; BudNT Apoc 10/11, 13/7, 17/15; CzechRozm 175; ModrzBaz 114; y tym ſobie gorne myſli cżynili [Grekowie]: chcąc Rzymſką y Laćinſką ſławę/ ktorey nie bárzo ſprzyiáli/ záćmić: á ſwego ięzyká y národu ſławę podnieść. SkarJedn 173, 10, 18, 25 [2 r.], 203, 224 (9); wyrzucáiąc im [Czechom] ná oczy zdrádę/ iż przeciw Polakom ktorzy ſą z nimi iednego ięzyká y narodu zá Niemcámi walcżyli. StryjKron 577; CzechEp 299; ReszPrz 16; WujNT 392, 515, Apoc 10/11, 13/7, 17/15; SkarKazSej 672b, 673b.

»(ani) język i (ani) pismo« = lingua et littera Vulg, PolAnt [szyk 14 : 5] (19): PatKaz II 25v; [Król] rozeſlał liſty po wſſyſtkich powiećiech kroleſtwá ſwego/ iáko kthory narod ſlucháć ábo cżythác mógł/ roznymi ięzyki/ y piſmy Leop Est 1/22; BibRadz Dan 1/4; á toć też roſkazał/ ábyś yádąc do domu nieporuſzał nikogo/ áni kazáł/ áni ięzykiem/ áni piſmem. BielKron 197; RejPos 4v, 84v, 162v, 168, 292 (12); BudBib Dan 1/4; ModrzBaz 131v; WujNT 431.

»[nie] słowem albo (a, ani) językiem« = [non] verbo neque linguα Vulg [szyk 6 : 1] (7): KrowObr 62v; Synacżkowie moi nie miłuymy ſlowem thylko albo ięzykiem/ ále ſkutkiem y prawdziwie. Leop 1.Ioann 3/18 [przekład tego samego tekstu KrowObr 62v, RejPosWstaw [1434], ReszHoz 117]; Discepto, Disputo, Diſputuyę/ Rzecz yáką rozbieram/ Rozkládam/ wywodzę yęzykiém á słowy. Mącz 90a; RejPos 66v; RejPosWstaw [1434]; ReszHoz 117; WujNT 1.Ioann 3/18.

Przen: Naród (36): A to yeſt wthory znák koſcyołá tego/ ktorego ſſukamy/ iż ma być y yeſt nye w yednym myeſcye/ áni powyećye/ áni w yedney álbo kilku źyeḿ/ áni w yednym yęzyku/ áni yednego wyeku KromRozm III D8v, N7v; Pánnonia też wſzytká oſiadłá byłá ná ten cżás Słowieńſkim ięzykiem/ ále pothym przez pokoy zlenieli/ gdy ią dáli pod ſobą Tátárom poſieść BielKron 338v; Z kądes ty/ co zá rodzaiu albo yęzyká. Respondendum, Polonus, Polak. Germanus, Niemiec. Gallus, Fráncus. Mącz 71a; RejPos A6v; Przed tym rozmáite ięzyki iednę wiárę w iedności wyznawáły WujJud 133; Dobry tedy przez śię ſam rozum ieſt/ y dobre ſą náuki: á w którym ięzyku oné ſą/ tám y cnoty bydź muſzą GórnTroas 4; KochCz B2v; [Luter łacińskich, na których] wſzyſtkié mowy ięzyków wſzyſtkich [...] záſádzoné ſą, niémáſz więcéy iedno dwádźieśćiá y trzy JanNKar B3.

W połączeniach szeregowych (24): BibRadz Gen 10/5, 20, 31; Oświeconemu pokoleniu Słowieńſkiemu á ięzyku ich/ miłość/ pokoy/ záchowánie y pozdrowienie od nas BielKron 337v; RejAp 65v, 91v, 92v, 107v, 108v (7); RejPos 136; BudBib Dan 7/14; Cćią y chwałą vkoronował/ y ná práwicy ſwey ná niebieſiech poſádził [...] áby go wſzytkie ięzyki/ pokolenia y narody ććiły y iemu ſie kłániáły CzechRozm 12, 124, 143v, 192, 200; CzechEp 239; ReszPrz 16; Y widziałem drugiego ániołá lecącego przez pośrzodek niebá/ máiącego Ewángelią wieczną/ áby ią opowiedał śiedzącym ná źiemi/ y wſzelkiemu narodowi/ y pokoleniu/ y ięzykowi/ y ludowi [sedetibus super terram et super omnem gentem et tribum et linguam et populum] WujNT Apoc 14/6, Apoc 5/9, 7/9, 11/9.

Szereg: »narod i język« (3): opánowáli [Rzymianie] wiele národow y ięzykow tego ſwiátá. RejAp 108v; y wiele narodow y ięzykow bez piſmá wiárę miáły y máią/ żadnego piſmá niecżytáiąc. SkarŻyw 364; CzechEp 167. [Ponadto w połączeniach szeregowych 19 r.].
a. Charakterystyczny dla danych osób sposób wysławiania, wyrażania się; styl; lingua Vulg (42): Mam ći [...] ięzyk prętki/ Pośleſzli mię gdzie w poſelſtwie/ Spráwięć wſzytko bárzo cżerſtwie BierEz 03; A iż chciał obiáwić wniem ſpráwy ſwoie przydał dziwną wymowę ięzykowi iego ták iż ſie dziwowáli ktorzy byli ſtrożmi iego RejPs 154v; Aby ćie strzegły od niewiásthy złey/ y od łágodnego ięzyká [a blanda lingua] cudzey. Leop Prov 6/24, Prov 28/23; w ięzyku ſzcżebietliwym y wychełznánym więcey niebeſpiecżeńſtwá vkázuie ſie. Phil G2; Boże day w mym życiu/ bym miał cżás tákowy/ Przytym dowcip / y ięzyk łágodney wymowy. SapEpit [B2]v.

W charakterystycznych połączeniach: język gotowy, łagodny (łagodnej wymowy) (3), prędki (prędkośc języka) (3), nierychły, szczebietliwy, wychełznany.

Zwroty: »być języka dworskiego« (1): Był tho Magiſter artium ięzyká dworſkiego/ Vmiał pięknie wyćwicżyć cżłowieká młodego. PaprPan A4.

»mieć gruby (a. niewygarbowany) język; grubość języka, w języku; język grubo słowa wymawiający« [szyk zmienny] (2; 1 : 1; 1): GlabGad O3; Sonare pingnae et peregrinum dicuntur rudes Poëtae, Grubo brzmieć/ nie wygárbowány yęzyk mieć. Mącz 402a, 265b; GórnDworz F2, F4v.

Wyrażenia: »język ćwiczony, uczony; język wyćwiczywać« [szyk 2 : 1] (1 : 1; 1): abowiem oſtrzi rozum gadanie/ iezyk wycżwicżywa/ y pamięć potwierdza KwiatKsiąż L2v; OrzQuin Gv; Pan Iehowá dał mi ięzyk ćwicżony [linguam eruditam] ábych vmiał cżáſu przyſtoynego (marg) wł: Sprácowánego álbo vprágnionego. (‒) (mowić) słowo BudBib Is 50/4.

»(nie)przestrony język« = (nie)poradny, (nie)wyćwiczony (2): Inexplanatus ‒ Nie przeſtronego nie wiprawnego ięzika. Calep 531a; naprzód ná wſzyſtek ſtan duchowny/ Biſkupy/ kápłany/ obroćił przeſtróny ięzyk ſwoy BiałKat 338v.

»ochotność języka« (1): Volubilitas linguae, Prętkość/ toczność/ ochotność yęzyká. Mącz 506d.

»słodki, nad cukier słodszy język« [szyk 4 : 2] (5 : 1): Zá nim idźie TRZYćieſki w lećiech dobrze mlodſzy/ A wżdy ięzyk v niego y nád Cukier ſłodſzy. Prot E; [Leo] cżynił onym ſłodkim ięzykiem rzecż do Attile SkarŻyw 317, 47, 88, 309, 484.

»śmiałość języka« (2): Znáczny zdaleká kthory mocen śmiálośćią ięzika [lingua audaci]/ á mądry vmi ſie wywinąć od niego. Leop Eccli 21/8, Eccli 21 arg.

»toczność języka« (1): Mącz 506d cf »ochotność języka«.

»własność języka« (2): Dicendi modus, Obyczáy mowienia/ záchowánie á właſność którego yęśika [!]. Alias stylus Mącz 298c; WujJudConf 33v.

»wolny [= wymowny] język« [szyk 2 : 2] (4): SkarŻyw 87, 88; Też ieſliby kto do ſądu przyſzedſzy rzeczy ſwéy ſłuſznie rozpowiedźieć nieumiał/ álbo ięzyká nie miał wolnégo [in lingua impeditus fuerit JanStat 518] [...] tedy Sąd [...] temu proſzącému Prokuratorá godnégo powinien náznáczyć. SarnStat 912, 569.

»(wy)mowny język« [szyk 4 : 2] (6): Ale gdyby oyczyzná mowny ięzyk miałá/ Tákby ſię ná ty ſwoie ſyny vſkarżáłá. Prot Dv; Choćiaſz był ięzyká wymownego bárzo/ á ſłowá mu iáko z rzeki wodá zuſt iego płynęły. SkarŻyw 117, 46, 372, 490, 536.

Szereg: »język i (albo) wymowa« (5): BierEz O3; RejWiz A4v; Są teſz y drudzy acż dowćipu prętkiego/ awſzakoſz ięzyka y wymowy nierychłego KwiatKsiąż Kv; rozſądek miał zdrowy/ [...] ięzyk bárzo gotowy/ y iáſną wymowę SkarŻyw 317, 87.

Iron (1): Bo nie tylko Kośćioł Konſtántynopolſki/ ále świát wſzytek ná onym ſłodkim ięzyku ſzkoduie SkarJedn 131.

3. Niewielki mięsień zwisający w tyle podniebienia miękkiego; języczek (7): Wino w ktorim vwarzyſz ſtoraczęm calamitam/ wyſurza wilkoſci w wule/ to ieſt ięzyka ktory bywa w podniebieniu. FalZioł III 29a, V 39.
Wyrażenie: lek. »język spadały [= niedowładny] (a] upadły); języka spadnienie (a. spadanie)« [szyk 3 : 2. (3; 2): Ięzyka ſpadanie lecży FalZioł ‡5c; też boleſć zębow vſmierza długo thrzymany w vſciech/ y też ięzyk vpadły podnoſi. FalZioł I 47c, I 33d, II 9b, V 8v.
4. Przedmiot przypominający kształtem język (16):
a. O płomykach ognia jako znaku zesłania Ducha Świętego (15): Także Ducha ś. máluią w gołębicy/ álbo w ięzykach w ktorych ſie pokázáć racżył WujJud 44v; SkarKaz 275a.
Wyrażenie: »języki ogniste; języki (a. językowie) jako- (by) ogień (a. ognia); język ogniowy« [szyk 8 : 5] (9; 3; 1): Y vkázali ſie ijm rozliicżnij ięzykowie iako ogień [linguae tanquarm ignis Vulg Act 2/3]/ Bo duch ſwięty pádl na wſſytki OpecŻyw 175v, 175v; TarDuch C8v; WróbŻołt 28; OrzRozm Q3; OrzQuin G; RejPos 140v, 142, 150v; GórnDworz Mm6; SkarŻyw 363; Duch S. vkazał ſię w oſobie gołębice y w ogniſtych ięzykách WujNT 471, Act 2/3.
b. O zatoce morskiej (1):
Wyrażenie: bibł. »język morza nasłońszego« = Morze Martwe (1): y ſtępuie [granica] ná rownie/ y przemija ku pułnocy Betháglá A wychodzenie iey ku Iężykowi [!] morzá nasłońſſego [linquam maris salsisimi]/ od pułnocy ná końcu Iordaná ná południe: ktory ieſt gránicą iego od wſchodu. Leop Ios 18/19.
5. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (143):
»gęsi język« = Cichorium Intybus L. (Rost: cicorea, podróżnik); cykoria, podróżnik; endivia Mymer1 (1): Endivia. Gensetzung. Gęśi iężyk. Mymer1 18.

»jeleni język« = Phyllitis scolopendrium (L.) Newm.; Scolopendrium officinarum Sw. (Rost); języcznik zwyczajny z rodziny paprotkowatych; scolopendria Mymer1, Mącz; scolopendrium calcifraga Mącz (62): Scolopendria, Hirſchenczunge. Ieleni iązik. Mymer1 18v; Ieleni ięzyk ziele ſlezionę naprawia. FalZioł [*8]; vcżiń piłuły panie aptekarzu s ſiropem ielenich ięzikow wlidzbie dziewięć FalZioł I 7b, I 9a, 16c, 28d, II 6c, 16c (59); Mącz 154c, 373c.

»koński język« = Rumex L. (Rost); szczaw z rodziny rdestowatych; hippoglossa Mącz, Calep (2): Hippogloſſa herba, Koński yęzyk álbo ſzczaw Mącz 156c; Calep 483b.

»owczy język« = Pulmonana officinalis L. (Rost); (1): Buglossa [...] Altera sylvestris Wołowy yęzyk/ álbo owczi yęzyk/ yáko zową niektorzi. Mącz 27d.

»psi język« = Anchusa officinalis L. (Rost); farbownik lekarski z rodziny szorstkolistnych; cinoglossa Murm, Mymer1; cynoglossos Calep (23): Murm 113; Mymer1 17v; ſok tego pſiego ięzyku z ocztem zmieſzany/ goij roſpadliny y kroſty vſt y warg. FalZioł I 25a; Naprzod wezmi wodki z pſiego ięzyka ziela/ omocż w niey chuſthkę á przykładay na ranę FalZioł V 101, +3b, I 25a [6 r.], c [2 r.], II 16a, V 75 (17); SienLek 125v, 153v, 162; Calep 284a.

»psi język« = Plantago lanceolota L. (Rost); babka lancetowata z rodziny babkowatych; arnoglossum Calep (1): Arnoglossum ‒ Pſzy iezyk, ięziczki. Calep 97a.

»wołowy język« = Pulmonaria officinalis L. (Rost); miodunka plamista z rodziny szorstkolistnych; buglossa Murm, Mymer1, Mącz; buglossum Calep; buglossa sylvestris Mącz; euphrosynum Mącz, Calep; arida, echium, anchusa, alcibiadon Calep (50): Murm 113; Mymer1 17v; Warz Koſmacżek z biedrzeńczem [...] z zielem co ie zową wołowy ięzyk FalZioł I 113d; Na zimniczę czwartego dnia. WOdka Babcżana/ [...] Lamikamieniowa/ Wołowego ięzyku/ Dębowa. FalZioł II 14d, I 17d, 18b [3 r.], 60c, II 14b, V 69 (38); Mącz 27d [2 r.], I09c; SienLek 213; Euphroſynum – wołowi ięzik, albo wielką miodunka. Calep 378b, 50a, 68b, 94b, 141b, 348a.

»biały wołowy język« = Pulmonaria officinalis L. (Rost) [szyk 1 : 1] (2): Biały wołowy ięzyk: Echium SienLek 207v, Xxx4.

»wołowy język czerwony« = Pulmonaria officinalis L. (Rost) (1): Wołowy ięzyk czérwony SienLek Xxx4.

Synonimy: 2. mowa; 3. czopek; 5. »wołowy język«: »wielka miodunka«.

JW