1.
Urzędnik stojący na czełe kancelarii; biegły w sztuce pisania i redagowania dokumentów; pisarz;
cancellarius Murm, Mącz, Calep, Cn; archigrammateus Murm, Mącz, Cn; magister scriniorum, princeps scribsrum Mącz, Cn; librarius Mącz; chartularius, scriniarius, scriniorum princeps Cn (56):
Ab epistolis eyn kentzler Kánclyerz Cancellarius idem Archigrammateus idem Murm 176;
Kanczlerzom j nauczonem ludziem ſie: przylączay FalZioł V 53;
Mącz 14d,
33a,
148c;
Calep 156b.
Szereg: »pisarz a (a(l)bo) kanclerz« [szyk 3 : 1] (4): FalZioł V 54; A libellis et magister scriniorum, Piſarz álbo Kánclerz/ którzy tákowe liſty odbieráyą y chowáyą. Mącz 191d, 191d; Doktorowie záſię/ po Láćinie Scribse, po Zydowſku Sopharim, [...] po Grecku γραμματει̃ς to ieſt piſárze iáwni/ ábo kánclerze. WujNT 8.
a.
Wysoki urzędnik dworski, dostojnik państwowy, sekretarz osobisty króla lub kogoś z dworu, kierownik kancelarii dworskiej, biskupiej lub innej;
cognitor causarum ad regem devolutarum, scriba regis Cn [w tym: o stosunkach niepolskich (44), polskich okresu dzielnicowego (3)] (47):
A Ioáb ſyn Sárwiey był v niego Hethmánem/ á Ioſaffát ſyn Ahilud Kánclerzem Leop 1.Par 18/15;
BibRadz 2.Reg 8/16;
OrzRozm Q4;
Y ſpoſobił ſobie Dawid vrzędniki rozmáite/ niektore nád woyſkiem/ to ieſt Ioábá/ Iozáphát był Kánclerzem/ piſał rozmáite ſpráwy y dzyeie Rycerſkie BielKron 70v;
gdy ſie tego Krol dowiedział/ od poſłá ſwego ktory w Rzymie był/ rozgniewał ſie ná Eboráceńſkiego Biſkupá/ ktory też był y Kánclerzem v niego/ á tho tám ieſt nawyſſſzy vrząd BielKron 212,
106,
225,
306v [2 r.],
307;
BielSpr 50v;
A gdy [Scewola] Kánclerzá zábił dobrze vbránego/ Wnetże go przywiedzyono przed Krolá ſámego. PaprPan Gg2.kanclerz czyj (2): Látá 1218. Iwo z Końskiego ſyn Saulow Kánonik Krákowſki á Kanclerz Leſtká białłego z domu Odrowąż/ po Wincenciuſie zoſtał biſkupem Krákowſkim. BielKron 359v. Cf »kanclerz krola«.
W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem [imię i (lub) nazwisko + kanclerz (8), kanclerz + nazwisko (1)] (9): Leop Is 36/3; Tedy Eliákim ſyn Helkiaſzow y Sobná Kánćlerz [!] [...] wroćili ſię do Ezechiaſzá BibRadz Is 36/22, *2v, 4.Reg 18/18, Is 37/2; Ná ten Syem do Spiry poſłał też Krol Fráncuſki poſłá ſwego Fránćiſzká Oliueriuſá Kánclerzá BielKron 220, 212v, 229v; StryjWjaz A4.
W połączenia z przymiotnikiem od nazwy kraju [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (3); kanclerz + przymiotnik] (6): Poſłał do nich Kánclerzá Cżeſkiego Płáwenſkiego Márgrábię BielKron 237, 237v, 360, 413v; LatHar +7; A ten paćiérz dał mi ręką ſwą nápiſány w Wárſzáwie ná Séymie Pan Gołofiet, álbo Kánclérz Wołoſki. SarnStat 1224.
Wyrażenie: »kanclerz krola« (1): IAn XXII Portueńſki Biſkup/ Kánclerz krolá Fráncuſkiego [...] od XXIII Kárdynałow wybran w Lugdunie w klaſztorze Dominikow ná Papieſtwo BielKron 186.
Zestawienie: »kanclerz koronny« (1): [Panowie węgierskiej ziemie] Piotr Pereni/ ſtároſtá Temezwárſki Steffan Broderyk Kánclerz Koronny. Olexi Turzo podſkárbi wielki. BielKron 305v.
W przen (2): A ktożby mogł tákiego nágánić prawdziwie/ Ktoryby żył w ták zacnych zwycżaioch pocżćiwie. Chybáby ſie nie wſtydał ni ludzi ni Bogá/ By też zroſł y v bydlá álbo był páſterzem/ Przedſię go v ſwey cnoty może zwáć kánclerzem. RejWiz 7v, 183v.
Przen: Apostołowie, ewangeliści, księża, jako ci, ktorzy spisywali i rozpowszechniali naukę Chrystusa (14):
[pan do księdza] Hárdzie tu ſtrząſaſz porożym A zowieſz ſie poſlem bożym Prawdá żeá iego páſtyrzem A w wielu ſpráwach kánclerzem. RejRozpr A4;
gdyż to ieſt nam ſrogo roſkazano iedno co ieſth nam oddano y poſtánowiono z dawná przez Proroki / á potym przez Apoſtoły y Ewányeliſty á wierne Kánclerze Páńſkie RejPos 161,
A4v,
76,
157,
240v,
255v.
kanclerz czego (5): RejAp 2v, 16v, 123v; PIękny pocżątek/ ále ſrogie dokońcżenie tey przypowieśći Páná náſzego/ ktorą nam thu ná piſmie zoſtáwić racżył przez Ewányeliſtę ſwoiego/ á prawdziwego Kánclerzá tháiemnic Boſthwá ſwego RejPos 246v, 221v.
Szeregi: »kanclerz a sekretarz« (
2):
Pátrzayże iż ieſzcże wnet po w niebo wſtąpieniu ſwoim oto zoſtáwił Apoſtoły ſwoie Kánclerze á Sekretarze táiemnic ſwoich/ iż tego nędzniká vcżyli/ vpomináli RejAp 2v;
RejPos 278v.
»sprawca i kanclerz« (1): Y thámże ſprawce y Kánclerze ſwoie zoſtáwić racżył/ y tám im poſłał Duchá ſwego ſwiętego. RejPos 195v.
2.
Najwyższy urzędnik Królestwa Polskiego i osobno Wielkiego Księstwa Litewskiego kierujący kancelarią królewską i archiwum (262):
tam naprzod pan Kanclerz nomine regio expostulował na posły Diar 64,
28,
39,
41 [3 r.],
43,
49 (
17);
UstPraw A4v;
OrzRozm Q4 [2 r.];
OrzQuin K;
GórnDworz B6;
Potym Kánclerz z Podſkárbim cni Senatorowie/ Koronni/ w ſwey śiwiznie vcżćiwi pánowie/ Zá pocżty ſwymi ſwietno łſnącymi iecháli StryjWjaz B3;
StryjKron 622;
atam czekali aKrol zawarł się zedwiema Kanclerzoma y Podskarbim wzP. Podlaskim. ActReg 11,
4,
4v,
5v,
6 '[3 r.],
11 (
109);
JanNKarGórn D4;
SarnStat *5,
104,
143,
259,
319 [2 r.] (
13);
Y do twoich Romule murow ſławá iego Záſzłá; gdźie Tyber bieży Kánclerzá możnego. SapEpit [B2],
A2v,
B.
W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem (często wyrażonym nazwą miejscową z przyimkiem „z” lub przymiotnikiem od nazwy miejscowej) [imię i (lub) nazwisko + kanclerz (19), kanclerz + (imię i) nazwisko (6), imię + kanclerz + nazwisko (2)] (27): Diar 22; wyłupił [gospody] [...] Ianá Kánclerzá s Koniecpolá/ y Ianá Głowacżá z Oleſznice BielKron 388; Kánclerz Laſki s ſwego vrzędu widząc krolá nápoły vmarłego/ kázał lekárzá poimáć á wſádźić BielKron 403, 359, 381v, 391, 401v marg, 403 [2 r.] (14); StryjKron 587, 622 marg; Pan Kánclérz Oćieſki [...] vczynił do Królá od nich przemowę. SarnStat 1266, 905, 915, 958, 996, 1016 (10).
W charakterystycznym połączeniu: pan kanclerz (110).
Zestawienia: »kanclerz koronny, Korony Polskiej« [
w tym:
dodatkowo z imieniem własnym (
22)] =
cancellarius regni JanStat (
32 :
1):
Diar 39;
RejZwierz aa3,
58v;
Iáko ią powiádáć zwykł Pan Ian Oćieſki Kánclerz Koronny/ hnet my wyrwiemy też propoſicyą ſwą/ od propoſicyey Krolewſkiey bárzo rozną OrzRozm C3,
Q4;
Ale tákie dánie było ſkázono przez pány/ zwłaſzcżá przes Biſkupá Krákowſkiego Kánclerzá Korony Polſkiey. BielKron 385v;
GórnDworz B6v;
StryjKron 707,
717,
787;
CzechEpPOrz *2,
*3 żp;
PaprUp B4v,
C;
zIasnie Wielmoznym Ianem Zamoiskim, Kanclerzem y Hetmanem Koronnym, masię wdrodze widziec, doktorego choć zdrogy wstąpic ma ActReg 120,
75,
125;
KochAp 6,
8,
13;
JanNKar D3v;
Dániná wieczna Kánclérzowi y Hetmánowi Koronnému. SarnStat 1051,
38,
103,
319,
321,
421 (
11);
CzahTr A2.
»kanclerz krakowski« [z imieniem własnym] (2): PIérwſzy Pan Floryan/ Biſkup Krákowſki: potym Pan Wilk Kánclérz Krákowſki [Cancellarius Crac. JanStat 35] SarnStat 371, 1213.
»Krolestwa (Polskiego), krolewski kanclerz« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (12)] = Regni Poloniae cancellarius JanStat [szyk 11 : 5] (14 : 2): MetrKor 37/1; BielKron 402; Bibrák Kánclerz Krolewſki zácżął ſwoię mowę. StryjWjaz B4; Dan przez ręce Wielmożnych/ Ianá z Koniecpolá króleſtwá Polſkiégo Kánclérzá/ y Piotrá z Czekoćiná/ tegóż Króleſtwá Podkánclerzégo/ nam ſczérze miłych. SarnStat 381, 380, 383, 384, 889, 896 (13).
»na(j)wyższy kanclerz« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (2)] = cancellarius supremus JanStat [szyk 4 : 2] (6): MetrKor 37/1; ActReg 75; SarnStat 889, 958, 992; EPITHALAMIVM NA WESELE Iáśnie Wielmożnego Pána/ Páná Leoná Sápiehi Kánclerzá naywyżſzego W.X. Lith. SapEpit kt.
»polski kanclerz« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (2)] [szyk 2 : 1] (3): Thegoż cżáſu Krzeſław s Kurozwąk Biſkup Kuiáwſki Kánclérz Polſki/ vmarł. BielKron 401v; SarnStat 322, 996.
»kanclerz wielki« [szyk 4 : 1] (5): SarnStat 421, 1048; y od Bogá daná Wielkiemu Kánclerzowi/ możnego Hetmáná Corká SapEpit A3, A2v, B3.
»kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, litewski« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (8)] [szyk 10 : 1] (8 : 3): KwiatOpis B2v; BudBib A2; StryjKron 86, 762; Mikołay Rádźiwiłowicz Woiewodá Wileńſki/ y Wielkiégo X. Litewſkiégo Kánclérz [Magni Ducatus Cancellarius JanStat 755] SarnStat 997, 38, 322, 444, 1040, 1307; SapEpit kt.
Szereg:»kanclerz, (i) podkanclerzy; kanclerz z podkanclerzym« = cancellarius et vicecancellarius JanStat (22; 1): Kánclerz y Podkánclerzy ma być ieden duchowny á drugi świecki UstPraw A4v; Kánclerz z Podkánclerzym liſtow ſobie przećiwnych z Káncelláryey wydáwáć niemáią. UstPraw A4v; SarnStat 103, 316, 318 [2 r.], 319, 321 (21).
W przen (1): A odwiernym miey ſławę/ á primás niech będzie nád wſzyſtkiemi rozum/ á boiaźń Boża Kánclerzem RejZwierc 146v.
a.
Ze względu na pełnioną przez niego funkcję zwierzchnika uczelni (2):
SarnStat 204 cf Wyrażenie.
Wyrażenie: »kanclerz kolleijacki« (1): KANCLERZA KOLLEIACkiégo moc. TEż poſtánawamy [!]: iż ilekroć którzy Studenći w ktoréykolwiek profeſsiiéy przez Doktory álbo Miſtrze ná examen wedle zwyczáiu będą przypuſczeni tedy Kánclérz náſz [Cancellarius noster JanStat 221] ná ten czás będący/ iáko zwiérzchnieyſzy/ ono examen ápprobowáć będźie miał wſzelką moc. SarnStat 204.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}