[zaloguj się]
[pdf]

KANCLERZ (318) sb m

k- (280), c- (19).

a jasne (w tym 6 r. błędne znakowanie); -é- (72), -e- Mącz (5).

Fleksja
sg pl du
N kanclérz kanclérze
G kanclérza kanclérzów
D kanclérzowi kanclérz(o)m
A kanclérza kanclérze
I kanclérz(e)m kanclérzmi kanclérz(o)ma
L kanclérzu kanclérzåch
V kanclérzu

sg N kanclérz (145). ◊ G kanclérza (60). ◊ D kanclérzowi (16). ◊ A kanclérza (44). ◊ I kanclérz(e)m (24). ◊ L kanclérzu (9). ◊ V kanclérzu (2). ◊ pl N kanclérze (7). ◊ G kanclérzów (1). ◊ D kanclérz(o)m (1). ◊ A kanclérze (6). ◊ I kanclérzmi (1). ◊ L kanclérzåch (1). ◊ du I (cum nm) kanclérz(o)ma (1) ActReg 11.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Urzędnik stojący na czełe kancelarii; biegły w sztuce pisania i redagowania dokumentów; pisarz; cancellarius Murm, Mącz, Calep, Cn; archigrammateus Murm, Mącz, Cn; magister scriniorum, princeps scribsrum Mącz, Cn; librarius Mącz; chartularius, scriniarius, scriniorum princeps Cn (56): Ab epistolis eyn kentzler Kánclyerz Cancellarius idem Archigrammateus idem Murm 176; Kanczlerzom j nauczonem ludziem ſie: przylączay FalZioł V 53; Mącz 14d, 33a, 148c; Calep 156b.
Szereg: »pisarz a (a(l)bo) kanclerz« [szyk 3 : 1] (4): FalZioł V 54; A libellis et magister scriniorum, Piſarz álbo Kánclerz/ którzy tákowe liſty odbieráyą y chowáyą. Mącz 191d, 191d; Doktorowie záſię/ po Láćinie Scribse, po Zydowſku Sopharim, [...] po Grecku γραμματει̃ς to ieſt piſárze iáwni/ ábo kánclerze. WujNT 8.
a. Wysoki urzędnik dworski, dostojnik państwowy, sekretarz osobisty króla lub kogoś z dworu, kierownik kancelarii dworskiej, biskupiej lub innej; cognitor causarum ad regem devolutarum, scriba regis Cn [w tym: o stosunkach niepolskich (44), polskich okresu dzielnicowego (3)] (47): A Ioáb ſyn Sárwiey był v niego Hethmánem/ á Ioſaffát ſyn Ahilud Kánclerzem Leop 1.Par 18/15; BibRadz 2.Reg 8/16; OrzRozm Q4; Y ſpoſobił ſobie Dawid vrzędniki rozmáite/ niektore nád woyſkiem/ to ieſt Ioábá/ Iozáphát był Kánclerzem/ piſał rozmáite ſpráwy y dzyeie Rycerſkie BielKron 70v; gdy ſie tego Krol dowiedział/ od poſłá ſwego ktory w Rzymie był/ rozgniewał ſie ná Eboráceńſkiego Biſkupá/ ktory też był y Kánclerzem v niego/ á tho tám ieſt nawyſſſzy vrząd BielKron 212, 106, 225, 306v [2 r.], 307; BielSpr 50v; A gdy [Scewola] Kánclerzá zábił dobrze vbránego/ Wnetże go przywiedzyono przed Krolá ſámego. PaprPan Gg2.

kanclerz czyj (2): Látá 1218. Iwo z Końskiego ſyn Saulow Kánonik Krákowſki á Kanclerz Leſtká białłego z domu Odrowąż/ po Wincenciuſie zoſtał biſkupem Krákowſkim. BielKron 359v. Cf »kanclerz krola«.

W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem [imię i (lub) nazwisko + kanclerz (8), kanclerz + nazwisko (1)] (9): Leop Is 36/3; Tedy Eliákim ſyn Helkiaſzow y Sobná Kánćlerz [!] [...] wroćili ſię do Ezechiaſzá BibRadz Is 36/22, *2v, 4.Reg 18/18, Is 37/2; Ná ten Syem do Spiry poſłał też Krol Fráncuſki poſłá ſwego Fránćiſzká Oliueriuſá Kánclerzá BielKron 220, 212v, 229v; StryjWjaz A4.

W połączenia z przymiotnikiem od nazwy kraju [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (3); kanclerz + przymiotnik] (6): Poſłał do nich Kánclerzá Cżeſkiego Płáwenſkiego Márgrábię BielKron 237, 237v, 360, 413v; LatHar +7; A ten paćiérz dał mi ręką ſwą nápiſány w Wárſzáwie ná Séymie Pan Gołofiet, álbo Kánclérz Wołoſki. SarnStat 1224.

Wyrażenie: »kanclerz krola« (1): IAn XXII Portueńſki Biſkup/ Kánclerz krolá Fráncuſkiego [...] od XXIII Kárdynałow wybran w Lugdunie w klaſztorze Dominikow ná Papieſtwo BielKron 186.
Zestawienie: »kanclerz koronny« (1): [Panowie węgierskiej ziemie] Piotr Pereni/ ſtároſtá Temezwárſki Steffan Broderyk Kánclerz Koronny. Olexi Turzo podſkárbi wielki. BielKron 305v.
W przen (2): A ktożby mogł tákiego nágánić prawdziwie/ Ktoryby żył w ták zacnych zwycżaioch pocżćiwie. Chybáby ſie nie wſtydał ni ludzi ni Bogá/ By też zroſł y v bydlá álbo był páſterzem/ Przedſię go v ſwey cnoty może zwáć kánclerzem. RejWiz 7v, 183v.
Przen: Apostołowie, ewangeliści, księża, jako ci, ktorzy spisywali i rozpowszechniali naukę Chrystusa (14): [pan do księdza] Hárdzie tu ſtrząſaſz porożym A zowieſz ſie poſlem bożym Prawdá żeá iego páſtyrzem A w wielu ſpráwach kánclerzem. RejRozpr A4; gdyż to ieſt nam ſrogo roſkazano iedno co ieſth nam oddano y poſtánowiono z dawná przez Proroki / á potym przez Apoſtoły y Ewányeliſty á wierne Kánclerze Páńſkie RejPos 161, A4v, 76, 157, 240v, 255v.

kanclerz czego (5): RejAp 2v, 16v, 123v; PIękny pocżątek/ ále ſrogie dokońcżenie tey przypowieśći Páná náſzego/ ktorą nam thu ná piſmie zoſtáwić racżył przez Ewányeliſtę ſwoiego/ á prawdziwego Kánclerzá tháiemnic Boſthwá ſwego RejPos 246v, 221v.

Szeregi: »kanclerz a sekretarz« (2): Pátrzayże iż ieſzcże wnet po w niebo wſtąpieniu ſwoim oto zoſtáwił Apoſtoły ſwoie Kánclerze á Sekretarze táiemnic ſwoich/ iż tego nędzniká vcżyli/ vpomináli RejAp 2v; RejPos 278v.

»sprawca i kanclerz« (1): Y thámże ſprawce y Kánclerze ſwoie zoſtáwić racżył/ y tám im poſłał Duchá ſwego ſwiętego. RejPos 195v.

2. Najwyższy urzędnik Królestwa Polskiego i osobno Wielkiego Księstwa Litewskiego kierujący kancelarią królewską i archiwum (262): tam naprzod pan Kanclerz nomine regio expostulował na posły Diar 64, 28, 39, 41 [3 r.], 43, 49 (17); UstPraw A4v; OrzRozm Q4 [2 r.]; OrzQuin K; GórnDworz B6; Potym Kánclerz z Podſkárbim cni Senatorowie/ Koronni/ w ſwey śiwiznie vcżćiwi pánowie/ Zá pocżty ſwymi ſwietno łſnącymi iecháli StryjWjaz B3; StryjKron 622; atam czekali aKrol zawarł się zedwiema Kanclerzoma y Podskarbim wzP. Podlaskim. ActReg 11, 4, 4v, 5v, 6 '[3 r.], 11 (109); JanNKarGórn D4; SarnStat *5, 104, 143, 259, 319 [2 r.] (13); Y do twoich Romule murow ſławá iego Záſzłá; gdźie Tyber bieży Kánclerzá możnego. SapEpit [B2], A2v, B.

W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem (często wyrażonym nazwą miejscową z przyimkiem „z” lub przymiotnikiem od nazwy miejscowej) [imię i (lub) nazwisko + kanclerz (19), kanclerz + (imię i) nazwisko (6), imię + kanclerz + nazwisko (2)] (27): Diar 22; wyłupił [gospody] [...] Ianá Kánclerzá s Koniecpolá/ y Ianá Głowacżá z Oleſznice BielKron 388; Kánclerz Laſki s ſwego vrzędu widząc krolá nápoły vmarłego/ kázał lekárzá poimáć á wſádźić BielKron 403, 359, 381v, 391, 401v marg, 403 [2 r.] (14); StryjKron 587, 622 marg; Pan Kánclérz Oćieſki [...] vczynił do Królá od nich przemowę. SarnStat 1266, 905, 915, 958, 996, 1016 (10).

W charakterystycznym połączeniu: pan kanclerz (110).

Zestawienia: »kanclerz koronny, Korony Polskiej« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (22)] = cancellarius regni JanStat (32 : 1): Diar 39; RejZwierz aa3, 58v; Iáko ią powiádáć zwykł Pan Ian Oćieſki Kánclerz Koronny/ hnet my wyrwiemy też propoſicyą ſwą/ od propoſicyey Krolewſkiey bárzo rozną OrzRozm C3, Q4; Ale tákie dánie było ſkázono przez pány/ zwłaſzcżá przes Biſkupá Krákowſkiego Kánclerzá Korony Polſkiey. BielKron 385v; GórnDworz B6v; StryjKron 707, 717, 787; CzechEpPOrz *2, *3 żp; PaprUp B4v, C; zIasnie Wielmoznym Ianem Zamoiskim, Kanclerzem y Hetmanem Koronnym, masię wdrodze widziec, doktorego choć zdrogy wstąpic ma ActReg 120, 75, 125; KochAp 6, 8, 13; JanNKar D3v; Dániná wieczna Kánclérzowi y Hetmánowi Koronnému. SarnStat 1051, 38, 103, 319, 321, 421 (11); CzahTr A2.

»kanclerz krakowski« [z imieniem własnym] (2): PIérwſzy Pan Floryan/ Biſkup Krákowſki: potym Pan Wilk Kánclérz Krákowſki [Cancellarius Crac. JanStat 35] SarnStat 371, 1213.

»Krolestwa (Polskiego), krolewski kanclerz« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (12)] = Regni Poloniae cancellarius JanStat [szyk 11 : 5] (14 : 2): MetrKor 37/1; BielKron 402; Bibrák Kánclerz Krolewſki zácżął ſwoię mowę. StryjWjaz B4; Dan przez ręce Wielmożnych/ Ianá z Koniecpolá króleſtwá Polſkiégo Kánclérzá/ y Piotrá z Czekoćiná/ tegóż Króleſtwá Podkánclerzégo/ nam ſczérze miłych. SarnStat 381, 380, 383, 384, 889, 896 (13).

»na(j)wyższy kanclerz« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (2)] = cancellarius supremus JanStat [szyk 4 : 2] (6): MetrKor 37/1; ActReg 75; SarnStat 889, 958, 992; EPITHALAMIVM NA WESELE Iáśnie Wielmożnego Pána/ Páná Leoná Sápiehi Kánclerzá naywyżſzego W.X. Lith. SapEpit kt.

»polski kanclerz« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (2)] [szyk 2 : 1] (3): Thegoż cżáſu Krzeſław s Kurozwąk Biſkup Kuiáwſki Kánclérz Polſki/ vmarł. BielKron 401v; SarnStat 322, 996.

»kanclerz wielki« [szyk 4 : 1] (5): SarnStat 421, 1048; y od Bogá daná Wielkiemu Kánclerzowi/ możnego Hetmáná Corká SapEpit A3, A2v, B3.

»kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, litewski« [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (8)] [szyk 10 : 1] (8 : 3): KwiatOpis B2v; BudBib A2; StryjKron 86, 762; Mikołay Rádźiwiłowicz Woiewodá Wileńſki/ y Wielkiégo X. Litewſkiégo Kánclérz [Magni Ducatus Cancellarius JanStat 755] SarnStat 997, 38, 322, 444, 1040, 1307; SapEpit kt.

Szereg:»kanclerz, (i) podkanclerzy; kanclerz z podkanclerzym« = cancellarius et vicecancellarius JanStat (22; 1): Kánclerz y Podkánclerzy ma być ieden duchowny á drugi świecki UstPraw A4v; Kánclerz z Podkánclerzym liſtow ſobie przećiwnych z Káncelláryey wydáwáć niemáią. UstPraw A4v; SarnStat 103, 316, 318 [2 r.], 319, 321 (21).
W przen (1): A odwiernym miey ſławę/ á primás niech będzie nád wſzyſtkiemi rozum/ á boiaźń Boża Kánclerzem RejZwierc 146v.
a. Ze względu na pełnioną przez niego funkcję zwierzchnika uczelni (2): SarnStat 204 cf Wyrażenie.
Wyrażenie: »kanclerz kolleijacki« (1): KANCLERZA KOLLEIACkiégo moc. TEż poſtánawamy [!]: iż ilekroć którzy Studenći w ktoréykolwiek profeſsiiéy przez Doktory álbo Miſtrze ná examen wedle zwyczáiu będą przypuſczeni tedy Kánclérz náſz [Cancellarius noster JanStat 221] ná ten czás będący/ iáko zwiérzchnieyſzy/ ono examen ápprobowáć będźie miał wſzelką moc. SarnStat 204.

Synonimy: 1. pisarz; a. sekretarz.

Cf KANCLERZY

AL