[zaloguj się]
[pdf]

KARDYNAŁ (313) sb m

k- (301), c- (12); -dy- (281), -di- (32).

kar- (280), kår- (17); kår- CzechEp, SkarŻyw, SarnStat; kar-: kår- KrowObr (30 : 2), BielKron (156 : 6), StryjKron (2 : 5), NiemObr (5 : 1). ◊ -åł. ◊ -åł- (209), -ał- (6); -åł- : -ał- KrowObr (27 : 1), BielKron (114 : 2), SkarŻyw (6 : 1), NiemObr (5 : 1), ReszPrz (1 : 1).

Fleksja
sg pl
N kardynåł kardynåłowie, kardynåli
G kardynåła kardynåł(o)w
D kardynåłowi kardynåłóm
A kardynåła kardynåły
I kardynåł(e)m kardynåły, kardynåłami, kardynåłmi
L kardynåle kardynål(e)ch
inne pl G a. A - kardynåł(o)w; pl A a. I - kardynåły; du D cum nm - kardynåłoma; du A cum nm - kardynåłu

sg N kardynåł (92). ◊ G kardynåła (18). ◊ D kardynåłowi (15). ◊ A kardynåła (28). ◊ I kardynåł(e)m (21). ◊ L kardynåle (2). ◊ pl N kardynåłowie (20), kardynåli (19); -owie ReszList (4), ModrzBaz (2), NiemObr (2), StryjKron; -i RejKup, RejWiz, RejFig, SkarŻyw; -owie : -i KrowObr (1 : 6), BielKron (9 : 5), WujJud (1 : 2). ◊ G kardynåł(o)w (26). ◊ D kardynåłóm (11); -óm (2), -(o)m (9). ◊ A kardynåły (27). ◊ G a. A kardynåł(o)w (3). ◊ I kardynåły (16), kardynåłami (4), kardynåłmi (1); -ami CzechEp, StryjKron, ReszHoz; -ami : -mi SkarŻyw (1 : 1); ~ -ami (2) StryjKron, ReszHoz, -åmi (2) SkarŻyw, CzechEp. ◊ A a. I kardynåły (2). ◊ L kardynål(e)ch (5). ◊ du D (cum nm) kardynåłoma (1) BielKron 212. ◊ A (cum nm) kardynåłu (2) BielKron 174, 186.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Tytuł w Kościele rzymskokatolickim określający członka papieskiego kolegium doradczego, mającego także prawo wyboru papieża; cardinalis Murm, Mącz, Cn; pater purpuratus Murm, Cn; cardinalis antistes, cardinarius Cn (311): Murm 171; iákoby około ſiebie iákie woiewody/ poſádził/ ktore Rárdynáły [!] názwał. KrowObr 35, 26, 31v, 35 [3 r.], 35v [7 r.], 36 żp (20); Są też iácyś práłaći w bireciech cżyrwonych/ Co ie tám Kárdynały zwano w kráioch onych. RejWiz 161, 161 marg; RejFig Bb7 [2 r.], Cc3 [3 r.], Cc7v [2 r.]; Widząc Kárdynałowie iego zbytki á niegodność/ poſłáli do Othoná Niemieckiego krolá BielKron 174; Bacżąc to Ian Papież/ poimał dwu Kárdynału/ iednemu nos vrznął á drugiemu rękę dał vciąć. BielKron 174; Papież thę rzecż porucżył dwiemá Kárdynałomá Kámpegiuſowi/ á Eboráceńſkiemu BielKron 212, 159v, 175, 175v [2 r.], 176v, 177v (80); Mącz 38c; GórnDworz Q3v, R6; WujJud 141v, Mm3; StryjWjaz A4v; ModrzBaz 139, 139v; SkarJedn 323; Kárdynali niezgodni/ iedni obráli zá Papieżá Piotrá Leoná/ ktory ſię názwał Anákletem SkarŻyw 164, 472, 473 [2 r.]; StryjKron 617; NiemObr 37, 66 [3 r.], 160; Są też miedzy Kárdynałámi tákowi/ ktorzy w opiece ſwey ſzpitale [...] zákładáią. ReszHoz 133, 133; ReszList 169, 170 [3 r.], 187; BielRozm 34; ActReg 10, 23, 86; KochAp 9; Iże teraz mieyſce Kárdynałóm dáią, iáko Kárdynałóm w Senaćie SarnStat 172, 171 [2 r.].

W połączeniu z imieniem i (lub) nazwiskiem [imię i (lub) nazwisko + kardynał (41), kardynał + imię i (lub) nazwisko (23), imię + kardynał + nazwisko (1)] (65): KrowObr 225v; OrzList ev, e2 [2 r.], e3; OrzRozm P3v; Ten to Papież rozgrzeſzył był Włádziſłáwá Polſkiego y Węgierſkiego krolá przez Kárdynałá Iulianá od przyſięgi przećiw Turkom BielKron 188v, 193v, 195v [2 r.], 200 [2 r.], 200v, 217v (37); OrzQuin D4v; SkarJedn 321; SkarŻyw 580; StryjKron 607, 687; NiemObr 64; ReszPrz 12 [2 r.], 26 [2 r.], 99 [2 r.]; ReszHoz 114; ReszList 144; PudłFr 78; PaprUp Dv; ActReg 60; OrzJan 118; JanNKar A3; IASNIE OSWIECONEmv KSIĄZĘCIV, Iego M. X. Ierzemu, Kardynałowi, RADZIWIŁOWI, BISKVPOWI KRAKOWSKIEMV, KSIĄZĘCIV NA OLYCE Y NIESWIEZV, etc. etc. SarnStat 168, 171, 1140.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub z nazwą miejscową [w tym: dodatkowo z imieniem własnym (19); z + G sb (1), ai (34); kardynał + przydawka (27), przydawka + kardynał (8)] (35):thám go Oſtyeńſki Kárdynał koronował ná mieyſcu Papieſkim będąc. BielKron 186v; Poſłał też Ceſarz prętko Kárdynałá Trydeńſkiego do Papieżá/ áby lud gotował według ſmowy BielKron 225v; Przyiechał też ná koronácyą iey/ Kárdynał s Plácencyey rzecżony Brandá BielKron 386, 195v, 212, 226, 230v, 234v (21); KarnNap C2v; SkarJedn 321; SkarŻyw 470, 584; StryjKron 472, 587 marg; ReszHoz 114; PaprUp B4v, Ov; JanNKar A3, SarnStat 171, 380, 382, 939.

W połączeniu z nazwą kościoła [w tym dodatkowo z imieniem własnym (3); tytułu... (3), świętego rzymskiego kościoła kardynał (2)] (7): then był Kárdynałem tytułu ſwiętego krzyżá BielKron 181; GRzegorz dwánaſty rodem z Wenecyey/ Kornáryus przed tym rzecżony/ Kardynał ſwiętego Márká/ był Papieżem dwie lecie y ſiedḿ mieſięcy. BielKron 187v, 412v; SarnStat 380, 382, 939, 1120.

W połączeniach szeregowych (15): KrowObr 36, 226v; Kárdynali/ Biſkupi/ Mniſzy RejWiz Cc6v; áby thák wolno mowić vbogim iako bogátim/ to ieſt/ ták Plebanom/ Wikáriom/ Kánonikom/ iáko Papieżowi/ Kárdynałom/ Arcybiſkupom/ Biſkupom/ Infułatom/ Opátom/ y innym przełożonym. BielKron 235, 189v, 283; WujJud 141v; WujJudConf 141v; dwá Krolowie/ Sycyliyſki y Węgierſki/ przyiácháli: ktorzy go z Kárdynáłmi/ y zwielą inych kśiążąt y pánow/ ná Papieſtwo prowádzili. SkarŻyw 472; NiemObr 48; ReszHoz 118; ReszList 145, 159 [2 r.]; SarnStat 170.

Zwroty: »naznaczyć kardynały; kardynałow naznaczenie« (1; 1): Od tego cżáſu napirwey náznácżono Kardynały/ ktorzyby mieli wybierać Papieżá. BielKron 176v, 176v marg.

»kardynały postanowić« [szyk zmienny] (2): A przeſto s Stárſzych Plebanow Rzymſkiego kośćiołá Kardynały ſobie vtzynił y poſtánowił KrowObr 35, 36.

»uczynić kardynałem, poczynieni kardynałami« [szyk zmienny] (4 : 1): á on zá to vcżynił go Kárdynałem ex latere zyemie Niemieckiey BielKron 189, 212v, 388; SkarŻyw 414; StryjKron 587.

»wybrać kardynały (a. nawybierać kardynałow); wybran za kardynała, miedzy kardynały« [szyk zmienny] (6; 1 : 1): Ten iey miłoſnik był wybran zá Kárdynałá dla iego oſobliwey náuki BielKron 171v; HOnoryus wtory [...] náwybierawſzy Kárdynałow godnych/ był ná ſtolcu lat V y mieſięcy V. BielKron 180v, 156, 187v, 198v, 211v, 215v, 223.

Wyrażenia: »kardynał papieski« [szyk 1 : 1] (2): KrowObr 225v; Był przy they zgodzie Iulian Kárdynał Papieſki kthory milcżał wſzytko zwiefiwſzy głowę. BielKron 304.

»kardynał rzymski« [szyk 2 : 1] (3): KrowObr Ss; Ci Krolowie ſą naprzednieyſzy w kroleſtwie Antykryſtowym/ á nawięcey to ſię ſćiąga ku Rzymſkim Kárdynałom y im podobnym. BibRadz II 141a marg; ReszList 145.

»od kardynałow wybran(y)« (2): ALexender trzeći rodem s Seny/ od XXII Kárdynałow wybrány BielKron 182, 186.

Zestawienia: »kardynał (i) (arcy)biskup« [w tym: w połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (22), z imieniem lub nazwiskiem (18)] [szyk 22 : 5] (27): OrzRozm P3; á ná ten cżás dał młot Kárdynałowi Auſzpurſkiemu Biſkupowi/ áby im Luteryany potłukł BielKron 234v, 195v, 362v, 379v, 390, 391 (12); KarnNap C2v; SkarJedn 321; SkarŻyw 584; StryjKron 472; ReszHoz 114; PaprUp B4v, Dv; JanNKar A3; Tochmy téż vſtáwili y poſtánowili: iż przerzeczonégo Zbigniewá Kárdynałá y Biſkupá Krákowſkiégo [Cardinalem et Episcopum Cracoviensem JanStat 192]/ wſzyſcy [...] zá prawdźiwégo y niewątpliwégo Kárdynałá będą trzymáć y rozumieć SarnStat 171, 168, 380, 382, 939.

»ksiądz, kapłan kardynał« [w tym: jego miłość ksiądz kardynał (10)] (15 : 1): Naydą też Plebani wykład obrzędow [...] y w Konfeſſyey/ ktorą zá Piotrkowſkiego Synodu vchwałą Iego M. Kſiądz Kárdynał y Biſkup Heilſperſki wydał. KarnNap C2; ReszHoz 114; ReszList 174 [2 r.], 187, 188, 191; ActReg 10, 64, 102, 171; JanNKar A3; SarnStat 168, 939, 1140 [2 r.].

Szeregi: »kardynał i arcybiskup« (1):Dármo teſz ony krzyże ſrebrne/ kthore noſzą przed Kárdynały y Artzybiſkupy? KrowObr 239.

»kardynał, (i) biskup; kardynał z biskupy« [szyk 7 : 1] (7; 1): PowUrb +; KromRozm I D3, Pv; Niechay będą przy Kárdynalech y Biſkupiech Cynedy? KrowObr 236; po práwey mu ſtronie ſiedźiał Krol Włádźiſław/ potym Kárdynał z inymi Biſkupy BielKron 386, 177, 412v; PaprUp Dv.

»kardynali z krolmi« (1): thám przyiecháli Kárdynali s przerzecżonymi krolmi BielKron 185v.

»kardynałowie i księża« (1): Ale też y z Kardynałami ſwoimi y z inſzą kśiężą dziwy stroił. CzechEp 419.

»papież i (albo, a, takież) kardynałowie; papież z kardynały« [szyk 11 : 1] (10; 2): RejKup 12; Obatzyſz teſz ieſztze/ iáko ćię thám záſtąpi Papieſz z Kárdynały KrowObr 241, 21v; Był w ten cżás roſtyrk w Rzymie miedzy Kárdinały á Papieżem Leonem BielKron 198v, 193, 196, 204v, 230v, 257, 257v, 370v; ReszList 167.

»poseł (a. legat), (i) kardynał« [szyk 3 : 2] (5): Gdy Kámpeius Kárdinał y Legat przyiechał do Norymbergu/ tedy iuż był precż wyiechał Kſiążę Frydrych BielKron 200; Tám też donich przyiechał Papieſki poſeł Kárdynał Fárnezyus. BielKron 217v, 200, 200v, 220v.

»kardynałowie i senat rzymski« (1): Wezwawſzy Papież do ſiebie wſzytkich Kárdinałow y wſzego Senatu Rzymſkiego z vcżonymi ludźmi/ vcżynili dekret ktory zową Bułá przećiw Luterowi BielKron 196.

»kardynał i wicereks« (1): Iuż ia ią tám obróćić niż gdźie indźiéy wolim/ Práwie zacnému Pánu: bo Gránwellanowi Kárdynałowi/ ktemu y Vicerexowi Króleſtwá w Neápolim PudłFr 78.

»kardynał to jest wojewoda« (1): Papieſz Kárdynały wymyſlił to ieſt woiewody. KrowObr 35 marg.

2. n-pers (2):
Zestawienie (2): poſłáli tedy do krolá Władźiſłáwá z Liſty/ Fránćiſzek Kárdynał przełożony Papieſki nád okręty [...] tákież Konſtántynopolſki Ceſarz BielKron 389v; Franciſcus Cardinał Weneckiey Armaty Hetman [...] ſam práwie ich [Turków] przewiozł w ſwoichże okrętách StryjKron 602 marg.

Synonim: szarłatnik.

RS