[zaloguj się]
[pdf]

KĄKOL (180) sb m

-ól (6), -ol (1); -ól SienLek (2); -ól : -ol Mącz (4 : 1). ◊ -ol-.

Fleksja
sg pl
N kąkol kąkole
G kąkolu kąkol(o)w
D kąkolowi, kąkoli
A kąkól kąkole
I kąkol(e)m
L kąkolu
V kąkolu

sg N kąkol (51). ◊ G kąkolu (41). ◊ D kąkolowi (5), kąkoli (1) RejAp [! prawdopodobnie błąd]. ◊ A kąkól (46). ◊ I kąkol(e)m (21). ◊ L kąkolu (7). ◊ V kąkolu (3). ◊ pl N kąkole (2). ◊ G kąkol(o)w (1). ◊ A kąkole (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

bot. Agrostemma githago L.; kąkol polny, chwast zbożowy z rodziny goździkowatych (Caryophyllaueae); także jego nasienie; lolium Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; zizania Mącz, Calep; aera Mącz, Cn; miliaria, zizanium Mącz [źródła szesnastowieczne mieszają rośliny: kąkol, kąkolicę (Agrostemma githago L. (Rost)), czarnuszkę (Nigella sativa L. (Rost)) i trawę życicę roczną (Lolium temulentum L.)] [często w funkcji coll.] (180): Lolium Rattenkraut kąkoł Murm 119; Mymer1 17; KAkol ieſt legumen ktory roſcie miedzy zbożem FalZioł I 61b, [+3], I 61b, c [4 r.], V 98v; MurzNT 63v marg; Przechadza ſie z laſecżką po ſádu po polu/ Pátrzy ieſli w pſzenicy nie będzye kąkolu. RejWiz 54v; Wypraw á wyłoż nam onę przepowieść o kąkolu ná roli. Leop Matth 13/36, 13/25, 26, 27; BibRadz Matth 13/25, 26, 27, 36, 40; AEra dissyllabum, herba et vitium frumenti, Latine, Lolium, Kąkól. Mącz 4d, 197a [2 r.], 221c, 512d; SienLek 215v, X2; RejPos 52 [3 r.], 54v; RejPosWiecz2 92; A miałby ſobie ony poważne ſłowká wygrzebáć po iednemu/ iáko kokoſzká po ziarnku pſzeniczę wygrzeba s kąkolu. RejZwierc 91 v, 164; BudNT C7v marg; StryjKron 160; Chrizozto. wykład kąkolu. CzechEp 38 marg, 34, 38, 39, 40; NiemObr 17; Calep 612a, 1152a; WujNT przedm 35, Matth 13 arg, 25, 26, 27 (8); SkarKaz 80a.

W przeciwstawieniach: »kąkol ... pszenica (21), dobre nasienie (4), trawa pszeniczna (1)« (26): A dobre náſienie: toć ſą ſynowie kroleſtwá. Kąkolem: ſą źli ſynowie. Leop Matth 13/38, Matth 13/29, 30; BibRadz Matth 13/29, 30, 38; RejAp 126; RejPos 5v, 52 [2 r.], 53; RejPosWiecz2 92; gdźie Pan Chriſtus Kroleſtwo niebieſkie powiáda być podobne [...] roley/ ná ktorey nietylko pſzenicę/ ále y kąkol śiano WujJud 130v; áby ſnadź weſpołek z kąkolem/ trawy pſzenicżney nie wyrwáli. CzechEp 38, 34 [3 r.], 35 [2 r.], 38, 40 [2 r.]; ále oboygu/ [...] to ieſt/ pſzenicy/ y kąkolowi/ dopuśćił rość áż do żniwá NiemObr 18; WujNT Matth 13/29, 30, 38.

W porównaniach (2): Cżárt záſię ſprzećiwnik narodu ludzkiego y s thymi pomocniki ſwemi/ ktorych on tu iáko kąkolu náſiał ná zyemi/ burzy á rozmnaża miedzy tym ſwiętym Páńſkim naſieniem RejPos 54; ták złe obyczáie, Iáko kąkol pſzenicę podroſły ſzkodliwie. CiekPotr 4.

W charakterystycznych połączeniach: kąkol podeptać, siać, wyb(ie)rać (3), wyplewi(a)ć (2), wyr(y)wać (3), zebrać (zbierać) (7), żąć; nasiać kąkolu (3), plewienie; posiać kąkolem (2); kąkol przysiany; ewanjelija o kąkolu, podobienstwo (4), przypowieść (2); podobienstwo kąkolu (5), wykład.

Przysłowie: W káżdey pſzenicy kąkol znaydzie. RejZwierc 142v marg [idem] Bbb3; Ale ieſli ſą źli niektorzy/ iákoſz muśi być kąkol miedzy pſzenicą/ tedyć nie wſzyſcy takowi. WujJud 242, 7v, 133. [Ogółem 5 r.].
Przen (93):
a) Niewierni, złe uczynki, błędna nauka (w nawiązaniu do przypowieści biblijnej) (87): SeklKat Q2; KromRozm I N4; KromRozm III O3v; KrowObr 216v; RejWiz 77v, 157v; BibRadz *2v; Ale co ſye maſz tłuc po peregrynácyey/ ponieważ tego kąkolu inimicus homo pan Dyabeł miedźi pſzenicą doſyć náśiał/ y w Wielkiey Polſzce. LeovPrzep G2; A chociayby ſie też tám y wierny kthory zámieſzał miedzy tym kąkolem/ tedy to iuż wieſz s piſmá ſwiętego nieomylnie/ iż rozna ſmierć tego od tego RejAp 59v; Y dziwnie kąkol ſwoy rozſiewa fáłeſznych náucżycielow y nauki ich RejPos 51 v; Kąkol fałecżne náuki. RejPos 54 marg; O nędzny kąkolu á nędzny vpadły cżłowiecże/ ktoryś s ſiebie dał vcżynić tho ſproſne naſienie ſprzećiwnikowi ſwoiemu RejPos 54v, 51v, 52v [9 r.], 53 [4 r.], 54 [7 r.], 54v [4 r.] (32); Bo pocżąwſzy od Lutrá/ ktory náśiał tego kąkolu/ áż do tego cżáſu co dźień więtſze błędy roſtą KuczbKat a2; tákże tego ieſt potrzebá/ kto w ſobie ten nieſláchetny kąkol obacży/ trzebá gi roſtropnie pięć á gáśić gi w ſobie rozumem á roſtropnym káżdey rzecży vważeniem. RejZwierc 142v, 130v; CzechRozm 184v [2 r.]; SkarŻyw 374; Gdyż y Páweł/ y on rozboynik/ ktory z Christuſem záwieſzony był mielić przedtym w ſobie kąkole/ niż vwierzyli CzechEp 39; A Potym col. 366. tego dokłáda. Iż máią być znoſzone nie tylko kąkole/ áż do żniwá/ ktore rozśiewcá błędow ſzátan wprowádźił/ ále też y plewy/ áż do wywiania. CzechEp 40, 39 [3 r.], 40; á potym nieprzyiaćiel Dyabeł náśiał kąkolu kłamſtwá y kácerſtwá: nie Pan Chriſtus WujNT 57; SkarKaz Ooooc [2 r.].

W przeciwstawieniach: »kąkol ... pszenic(zk)a (20), (wierne) nasienie (2), wdzięczne ziarnko, zboże, nauka Chrystusowa« (25): Pſzenicę ſchowáć á kąkol zárzućić/ wedle rády Páńſkiey. RejWiz A4, A4, 157; RejZwierz 108; OrzList f2 [2 r.], f2v; iż roley nie orzą/ naśieniá nie śieią/ kąkolu niepelą/ w tey że winie oſtawáią dla niedbáłośći ſwey. BielKron 224v, 80; á pewnie ſie łámáć y kąkoli [!] y pſzenicy. RejAp 126, 59v, 126; á cżáſu żniwá iego/ tho ieſt/ cżáſu ſądu ſtráſznego iego/ ſſthánieſz ſie wdzięcżnym zyarnkiem iego/ gdy będzye ſrodze palon ten nieſláchethny kąkol iego. RejPos 55, 5v, 51v marg, 357v; RejZwierc 100v, 131, 142v; WujJud 130; WujJudConf 119; CzechRozm 184v; Pierwſza/ áby wiary S. y iey wyznániá y náuki niebieſkiey był opoką [...] vkázuiąc co wiará/ á co niewiárá: co náuká Chryſtuſowá/ á co kąkol Herytecki. SkarJedn 122; CzechEp 42; NiemObr 18.

W charakterystycznych połączeniach: kąkol dziwny, fałeczny (fałszywy) (2), gęsty, heretycki (3), luterski, marny (4), mocny, nędzny (2), nieslachetny (4), nieszczęsny, nieużyteczny, przemierzły, rozmnożony, sprosny (3), srogi, szkodliwy (2), śmierdzący, zdradliwy, złościwy (4), zły; kąkol plęć (wyplewi(a)ć) (7), rozmnożyć, siać (rozsiewać) (5), wybrać, wyniszczyć, wyplenić, wyrwać, zarzucić; kąkolu namnożyć, nasiać (przysiać) (6); kąkolem posiewać, rozciąć, rozszyrzać się; rozsiewacz kąkolu.

Przysłowie: Bo tęn kąkol muśi rość poſpołu s pſzenicą/ A wierny koſcioł Páńſki záwżdy być z bożnicą. RejPos 357v; WujJud 130.
Wyrażenie: »kąkol czarny« (1): Lecż wierz mi iż pocżekaſz/ áż do dniá ſądnego/ Niż Pan zgárnie pſzenicę/ s kąkolu cżarnego. RejZwierz 108.
Szeregi: »kąkol, a (niewdzięczne a. złe) nasienie« [szyk 2 : 1] (3): Y dla tego tu ſą ty ſłowá ná pocżątku záłożone/ abyſmy ſie przeſtrzegáli á nie dáli cżynić s ſiebie kąkolu á niewdzięcżnego naſienia Pánu ſwemu RejPos 52, 52v, 54.

»pokrzywa i z kąkolem« (1); Bo kiedy ſie narody ludzkie záplugáwią/ Iże ſie w nich pokrzywy y s kąkolem zyáwią/ Nie może nigdy ſnádniey Pan wypleć pſzenice RejWiz 70.

»kąkol, ziarno« (1): O nieſzcżęſny kąkolu/ o żałoſne zyárno/ To ſie w niwecż obroćić iuż tám muśiſz márno. RejWiz 157.

b) Mało wartościowy człowiek; ujemna cecha charakteru; zły uczynek, źli ludzie (6): Bom widzyał iedno kſiążę tu pod zamkiem w polu/ Ano ſie zá nim włocży dziwnego kąkolu. RejWiz 75v; á ieſt w drugich iákaś złość przyrodzoná/ iż chocia znáią iáwnie/ że to ieſt dobre/ czo widzą: iednák ſádzą ſie gwałtem ná to/ áby w tym tám kąkol nálezli/ ábo czo podobnego do kąkolu. GórnDworz 15; CzahTr F2.

W przéciwstawieniu: »ziarno dobre ... kąkol« (1): Pátrzę z pilnością po świećie ſzerokiem: Co godno chwały/ á co ſie nie godźi: Gdźie źiárno dobre/ gdźie ſie kąkol rodźi. GrochKal 3.

Szereg: »kąkol z łobodą« (1): A też więc iáko ſieie thákże mu też wſchodzi/ Nędzny Kąkol s Lobodą ledwe ſie ſtąd rodzi. RejWiz 104v.

Cf KĄKOLICA, KĄKOLNICA

MM