Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KIERYŚNIK

Następne hasło: KIERZEK »

KIERZ (71) sb m

-rz (70), -rs (1).

e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	kierz
G	krza	krzów
A	kierz
I	krz(e)m
L	krzu
V	krzu

sg N kierz (11). ◊ G krza (12). ◊ A kierz (11). ◊ I krz(e)m (8). ◊ L krzu (25). ◊ V krzu (1). ◊ pl G krzów (3); -ów (1), -(o)w (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Krzak (71)

Krzak; rubus Mącz; herba vel planta copiose fruticans Cn (71): PatKaz II 55v; Ten tak ſie ſlońca chroni, iż też dzieci ſwoie z gniazdem około krza z a cieniem obnoſi albo obwłocży FalZioł IV 25d; Wlazwſſy w kierz więc tarnki zbiera RejRozpr H2; Záiącżkowie s Kroliki s krzow ſie wyrywáią RejWiz 24v, 23v [2 r.], 28v, 34v, 55, 103v, 126; Leop Ex 3/2 [2 r.], 3, 4; RejZwierz 118v; Gdy im tedy nie z ſtáło wody w fláſzi/ porzućiłá dźiećię pod iednem krzem [subter unam arborum]. BibRadz Gen 21/15; BielKron 28v, 85; Rubus, Kiers/ álbo krzewiná czernie álbo głóg ná którym yágody czerwone roſtą yeżiny. Mącz 359b; SienLek 99; RejPos 149; GrzegŚm 4; POtym trzećie^go dniá gdym ſiedział pod dębem oto mowił głos ku mnie ze krzá/ wołáiąc námię BudBib 4.Esdr 14/1, I 31b marg, 4.Esdr 14/3; CzechRozm 49, 49v [2 r.]; CzechEp 261, 279, 282 [2 r]; Nie ták kwieli ſłowicżek we krzu roznogłoſy. KlonŻal B2; GrabowSet G2v; WujNT 71, Mar 12/26, Luc 20/37, Act 7/35; SkarKaz 278a; GosłCast 22.

W połączeniu z określeniem gatunku [w tym: ai (4), G sb (1); kierz + określenie (4), określenie + kierz (1)] (5): Miyáiąc kierz Cypryſu vderzył ſie w nogę. RejWiz 107v; Iemiołá wodna/ w brzegách ieźiernych [...] rośćie/ około krzów rokitowych SienLek Y; Ieżynowy kierz wetuiąc ſwey ſtráty/ Hámuie ludźi chwyta ich zá ſzáty KlonFlis E2, Ev, E2.

W charakterystycznych połączeniach: kierz gore (3); w krzu siedzieć, ukazać (pokaz(ow)ać, okazanie) się (10); ze krza wyr(y)wać się (2); wleźć w kierz; kierz biały, czyrwony, zielony (2).

Wyrażenia: bibl. »kierz gorający, ognisty, ogniem pałający, ognia płomienistego, niespalony, zapalony« (5 : 2 : 1 : 1 : 1 : 1): PatKaz II 56; przeſz ogyen boſtwo ſyą znamyonuye przeſz kyerz nyeſpalony mocz panyenſtwa PatKaz III 101, 101; GroicPorz h3; Moyzeſſowi [,..] Bog ſye we krzu goráiącym vkazał Leop Ex 3 arg; GórnDworz Mm5v; RejPos 294; CzechRozm 8, 49; CzechEp 263; vkazał ſię mu ná puſzczy gory Syná ánioł Pánski we krzu ogniá płomieniſtego [in igne flammae rubi]. WujNT Act 7/30.

peryfr. »Przebywający we krzu« = Jahwe (1): z przyiáźni ábo łáſki przebywáiącego we krzu/ to błogoſłáwieńſtwo przyidzie ná głowę Iozefowę. CzechRozm 50v.

Przen: O Matce Boskiej (2): Ten ieſt kierz/ ktory gorzál a nieſpálon. OpecŻyw 184v.

Wyrażenie: »kierz Mojżeszow niespalony« (1): O Márya krzu Moyzeſzow nieſpalony/ modl ſię zá námi LatHar 504.

a. Jako kryjówka, zasadzka (11): od zaranku aſch do godziny wnocz ſtrzegl nanye wekrzu. LibMal 1551/163; Iedzye w drogę w káżdy kierz z dáleká zágląda/ Máca worká á trzoſá w zánádrá pociąga. RejWiz 13, 13, 29, 33v; RejZwierz 11v; Bo chociay rozboinik ſtoi zá krzem cáły dźień/ á nic mu ſie nie trefi cżymby ſie mogł obłowić RejZwierc 98, 151v; StryjKron 597; Y lepiey tobie lichtowáć ná ſuſzy/ Záſzedſzy zá kierz/ beśpiecżniey ták duſzy. KlonFlis F2; KlonWor 49.

b. [Pułapka na ptaki z gałązek na rozciągniętych sieciach: Kierz iáko maſz mieć/ ná śiećiach. Miey roſzcżki brzozowe y choinowe podeſchłe/ á ta^m vcżyń kierz ná iedney śieći CygMyśl G3v, G2v [3 r.].]

Cf KRZAK