Dem. od „kmieć” ‘poddany chłop, wieśniak’; zwykle z neutralizacją funkcji deminutywnej (171): Kmiotek iął ták ſobie myſłić BierEz D2v, D2v [2 r.], Sv; ZapWar 1529 nr 2430; RejRozpr G, Iv; RejWiz 126, 172v; O ćiążániu kmiotká. Cazimirus folio 39. UstPraw G, D2v, Fv, F3; RejZwierz 103, 129v [2 r.], bb4v; BielKron 464v; GórnDworz R7v; BielSat L4; Każą nędznemu kmiotkowi ná iáką robothę/ á on wołku ábo koniká náleść nie może/ płácże ſzukáiąc go RejZwierc 80v, 51v, 65, 78, 185, Aaav; ModrzBaz 34v [2 r.], 124v; BielSjem 27; BielRozm 7, 8, 11 [3 r.], 17; Gdy gość wielki/ Vrzędnik nie ma proſtą ſtrażą odpráwowáć ſtrażey/ ále przebránemi Kmiotki GostGosp 26; Kmiotká łotrá ták nápráwić y wſpomoc nałácwiey GostGosp 36; Kmiotkiem ſprzężáiem/ w Ieśieni á Zimie ma Pan álbo Vrzędnik nawięcey robić GostGosp 38, 6 [2 r.], 8 [3 r.], 10, 14, 20 [3 r.] (52); KochPij C4v; OrzJan 50; SZláchćicy w kárczmách nie máią bywáć/ gdy im powoli vmyślnégo obcowánia miéwáć/ áni z kmiotkámi wrząd śiedźieć/ y piwá pić przyſtoi. SarnStat 622, 622 [5 r.], 623, 1172, 1173 [7 r.]; PowodPr 68; GosłCast 9; Zle opátrzeni kmiotkowie w tey koronie. SkarKazSej 704a marg; KlonFlis C4v, F3v; KlonWor 79 [2 r.]; RybWit C2.

kmiotek czyj [w tym: G sb i pron (13), pron poss (13), ai poss (3); dodatkowo z imieniem własnym (12)] (29): yakom ya nyesbyl robothnego yana Cmyothka slachathney anny sokolowskiey ZapWar 1528 nr 2462, 1528 nr 2419, 1532 nr 2439, 2440, 1533 nr 2485, 2527 (22); Diar 76; Kátechizmu żadnego/ áni ia/ áni żoná/ áni dźieći/ áni kmiotkowie moi/ nigdy od niego nieſłycháli OrzRozm H2v; ModrzBaz 34v; OrzJan 54; SarnStat 1170; CiekPotr 35; ſámi widźim/ nie tylo źiemiáńſkich ále y krolewſkich kmiotkow wielkie oppreſſye SkarKazSej 704a.

W połączeniach szeregowych (4): RejZwierc 35v [2 r.]; Ták kmiotek dodawánim żywnośći/ ták żołnierz ſzáblą/ ták kápłan náuką Rzeczypoſpolitéy ſłużyli. OrzJan 50, 50.

W przeciwstawieniu: »kmiotek ... pan« (2): O wyſtępek páńſki kmiotek nie ma być ćiążan/ ále pan ma być przyćiśnion. UstPraw G; KlonKr B3.

W porównaniach (5): RejWiz 20v; ZAiącżek iáko kmiotek/ iż ma kąſek mięſá/ Więc go goni kto potka/ choć nie krzyw ni kęſá. RejZwierz 129v; RejZwierc 141, 183; Iáko źiárná pod młyńſkim kámieniem/ ták ći kmiotkowie pod pány ſwemi. SkarKazSej 704a.

W charakterystycznych połączeniach: kmiotek ciążan, cny, dobry (2), krolewski (3), mądry, nędzny (3), (nie)dostateczny (3), nierobotny, (nie)rządny (2), prosty, przebrany (2), ubogi (8), ziemiański; ciążanie kmiotka, robota; na kmiotku łupiestwo; kmiotek łotrzy się, orze (wyorywa) (3), przedaje, rolą przyjmuje, rolą puszcza, rąbie, robi (2), uboży się (ubożeje) (2), zasieje, źle żyje; kmiotka dębić, gnąbić, gubić, karać, kląć, męczyć, naprawić, odprawić, postanowić, przywitać, rozrządzić, szarpać, targać, widzieć, wspomoc, wyciągać, wyssać, wyżymać, zabić (zabicie) (4), zbić (6); od kmiotka wybierać; u kmiotka uczyć się (2); kmiotkowi dać, folgować (2), kazać (2), łupić, przedawać, zadać ranę, zastąpić drogę (2); kmiotkiem robić.