Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOLET

Następne hasło: KOLĘDKA »

KOLĘDA (47) sb f

k- (45), c- (2).

-ę- (34), -en- (10), -e- (3).

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	kolęda
G	kolędy
A	kolędę	kolędy
I	kolędą
L	kolędzie

sg N kolęda (19). ◊ G kolędy (5). ◊ A kolędę (7). ◊ I kolędą (4). ◊ L kolędzie (13). ◊ pl A kolędy (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Podarek z okazji Bożego Narodzenia lub Nowego Roku (19)
2. Datek lub danina kościelna składana w okresie Nowego Roku (9)
3. Wizyta duszpasterska składana parafianom w okresie Nowego Roku (6)
- a. [Okres kościelny składania wizyt duszpasterskich]
4. Zwyczaj ludowy chodzenia z szopką i z przebierańcami (6)
5. Pieśn związana tematycznie z okresem Bożego Narodzenia (7)
- a. O tematyce świeckiej, adresowana do przyjmującego gospodarza (4)
- b. O tematyce religijnej, dotyczącej narodzenia Syna Bożego (3)

1. Podarek z okazji Bożego Narodzenia lub Nowego Roku; strena Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; natalitium munus Murm, BartBydg; apophoretum Mącz, Calep; lautia, xenium Mącz; calendaliae, stips Cn (19): Strena, Das ſo man eim tzum guten iar ſchenckt, Kolendá, Natalitium munus, idem. Murm 11; Mymer¹ 8v; BartBydg 151; Strena, Kolędá/ dar á vpominek nowego látá. Mącz 420c, 512b; StryjKron 161; HEy Kolędá Pánowie: Widzę/ do káléty Zaden ſye nie pomyka: wierę przez monéty Mnie ztąd [...] wywędrowáć przydźie PudłFr 7, 7; Calep 82a, 1010a.

Szeregi: »kolęda, (albo) nowe lato« [szyk 1 : 1] (2): BartBydg 151; Apophoretum, ᾽αποφόpητον, Dar który bywał dawan w ſwiętá Sáturnuſowe/ Xiężycá Grudniá/ Nowe lato/ álbo kolędá. Strena, idem. Mącz 12d.

»kolęda i upominek« (1): Gdy iey rodzice ſłáli kolędy/ y vpominki/ złoto ábo ſrebro: ręką ſię ſwoią nigdy niedotykáłá SkarŻyw 161.

Wyrażenia przyimkowe: »za kolędę« (4): OrzQuin kt, A3v, A4; W tę nádźieię czym mogę tu ſię popiſuię/ Y tobie zá Kolędę Odmieńcá dáruię. Prot Av.

»po kolędzie« (1): Ktora [książka] ieſzcże przed pulrokiem zgotowána/ po Kolędźie Mśćjwey Oſobie twey chętliwą ofiárą páść miáłá RybGęśli A2.

W przen (1):

Szereg: »kolęda i nowe lato« (1): Toć ieſt twoiá Ewángelia y dobra nowiná/ Kolędá/ y Nowe láto twoie/ Narodzie nieſzcżeſnego Iádámá SkarŻyw 1.

2. Datek lub danina kościelna składana w okresie Nowego Roku; columbatio Cn (9): A damli dobrą kolendę Ze z nogámi wniebie będę. RejRozpr A3, B2, E2v marg; SeklWyzn d2v; kxiąć ſię ieſcze groſſa koledy vpomyna SeklKat Z2v; RejKup 14; miáſto miłoſiernych obietnic Páná ſwoiego/ łáią/ klną [...]/ ty nędzne owiecżki iego. Aby ieſzcże o iákie wyſtępki ſumnienia grzeſznego/ ále o ſwe podátki/ o dzyeſięćiny/ o kolędy/ o ſwiętopietrza/ y o ine wymyſły ſwe. RejPos 338v.

Szereg: »stołowe albo kolęda« (2): NAd to roſkázuiemy/ żeby Stołowégo álbo Kolędy [columbatio JanStat 189] Rektorowie kośćielni niewyćiągáli nápotym od ſwych Párochianów poniewolnie. SarnStat 191, 191.

3. Wizyta duszpasterska składana parafianom w okresie Nowego Roku (6): Y tegoć obyczaiu ſtarego nieganym/ chodzić ras wrok wdom paſterzowy [lege: pasterzowi] wſzelkiego parafiana ſwego/ y ſluchać á pytać każdego w domu/ [...] ieſly to vmieią czo kuzbawieniu należy [...]. Iten czi zwycżay koledy ieſcze w papyeſtwie trzimaią SeklKat Z2.

Zwrot: »chodzić, bieżeć, jeździć (jako) po kolędzie« (2 : 1 : 1): Potym bieży po kolendzie W káżdym kąćie dzwonić będzie RejRozpr E2v; RejWiz 59v, 68v, 181.

W przen (1):

Zwrot: »po kolędzie chodzić« (4): Wiedząc że ia [niemoc] po kolędzye chodzę/ Mięſo ſtrawię y kośći ogłodzę BielKom C7v.

a. [Okres kościelny składania wizyt duszpasterskich: do tey Kolędy napilniey/ dla rozmyſlánia Kolędy z niebá nam zeſłaney [...] Kośćioł nas przez ſwą Kolędę wiedzie; y przeto ią poczyna/ od ſamego Národzenia Páńſkiego: á kończy/ w dźień Oczyſcienia Panny Máryey. HerbNauka N5v, N5v.]

4. Zwyczaj ludowy chodzenia z szopką i z przebierańcami (6):

W porównaniach (3): RejWiz 16v, 60; tho niechay będzye nawiętſze kochánie twoie/ co nacżęſciey ſiádáć w domku ſwoim/ á nie włocżyć ſie po terminoch iáko z wilkiem po kolędzye. RejPos 306.

Fraza: peryfr. »nogi chodzą po kolędzie« = zataczają się (1): Tho też nieborak on dzbanarz [...] Obudziwſzy ſie więc ſie tu oſkuba/ ſukmánę vbłoconą zá rękaw zá ſobą wlecże/ nogi mu chodzą po kolędzie RejZwierc 61.

Zwroty: peryfr. »biegać po kolędzie« = zajmować się plotkami (1): Nie dáyże iey prożnowáć/ niechay ſzyie/ przędzye/ Lepyey niż po vlicach byega po kolędzye. RejWiz 60v.

»po kolędzie chodzić, biegając« [szyk zmienny] (1 : 1): Będzye go ieſzcże pełno po vlicach wſzędzye/ Włocży ſie iáko z wilkiem chodząc po kolędzye. RejWiz 16v, 60.

peryfr. »nosić po kolędzie« = obgadywać (1): Bo będzieć ſie zdáło iż cie wnet wſzyſczy chwalić y miłowáć bedą/ miedzy ſię cie pociągáć będą/ áno wierz mi iż cie thák będą nośić po kolędzie/ iż ſie długo nie obacżyſz czo ſie s tobą dzieie. RejZwierc 25.

5. Pieśn związana tematycznie z okresem Bożego Narodzenia (7):

a. O tematyce świeckiej, adresowana do przyjmującego gospodarza (4): Zopytanie przed tą kolędą/ Ma byc wedle ſtarego obycżaia. LudWieś A2; (nagł) Goſpodyniey Kolenda. (‒) A ta pani ſlicżnie chodzi Noſi ſukienkę od zieleni LudWieś A3v, A2, A2v.

b. O tematyce religijnej, dotyczącej narodzenia Syna Bożego (3): (nagł) Kolędá. (–) DZiećię ſię vrodźiło/ y Syn nam ieſt dány GrabowSet K, F3; KochFrag 29.

Synonimy: 1. »nowe lato«; 2. kolumbacyja, stołowe.