[zaloguj się]
[pdf]

KOMPAS (10) sb m

k- (7), c- (3).

-o- (2) Mącz, KochFr, -ó- (1) KochPieś; a jasne.

Fleksja
sg pl
N kompas
G kompasu, kompasa
A kompasy
I kompas(e)m
L kompasi(e)ch

sg N kompas (1). ◊ G kompasu (2) GórnDworz, RejZwierc, kompasa (1) KochFr. ◊ I kompas(e)m (1). ◊ pl A kompasy (1). ◊ L kompasi(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Busola; horologium magneticum, pyxis nautica, scaphe, scaphium Cn (8): Potym ćiągnęliſmy do Mechy máiąc wodzá s kompáſem/ nie inácey iáko ná wodźie/ ábowiem przez piaſki wielkie iecháć muśi BielKron 456v, 444v; Co COMPAS każe? Drogi Morſkié/ Gwiazdy niebieſkié/ wiátry ſłuſzné/ Porty pewné/ ná thym burliwym Morzu/ vkázuie Polſkiéy Koronie. OrzQuin A4, A4.
Wyrażenie: »zegarek kompas« (1): Wodz ktory przez tho morze piaſecżne lud wiedzie ma zegárki kompáſy tákie iáko ći máią ktorzy ná morzu żegluią. BielKron 263v.
Szeregi: »rudel abo kompas« (1): Abowiem y márynarz ſtáry á bywáły/ co v rudlá ábo v kompáſu ſpokoiem ſtoi á rády drugim dodawa/ dáleko ieſth potrzebnieyſzy niżli owi co po powroziech biegáią RejZwierc 163v.

»ani styr, ani kompas« (1): [okręt] puśći ſie ná fortunę/ nie vżywáiąc iuż áni Styru/ áni Compáſu/ áni żadney iney rády/ áby z niebeſpiecżeńſtwá onego wyſzedł. GórnDworz Ff4v.

W przen (1): Cnotá móy kómpás/ który nie wpółnocy/ Ale w pół zbytków bije KochPieś 49.
2. Zegar słoneczny; hemisphaerium, horoscopum vas Cn (2): Gnomon, Wſzeláka rzecz którą co bywa miárkowano. [...] Latine regula vel norma peculiariter accipitur, Miáſto żelázá álbo laski/ która ná zegárze słonecznym cień dáyąc vkázuye o którey godźinie yeſt/ Kompás. Mącz 147b; STań ku słońcu/ á rozdźiéw gębę/ pánie Sláſá/ A iuż niebędźiem ſzukáć inſzégo kompáſá: Bo ten nos/ coć to gęby iuż ledwe nie minie/ Na zębách nam okaże/ o któréy godźinie. KochFr 37.

Synonim: 2. gnomon.

ZZa