Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KORZĄCY SIĘ

Następne hasło: [KORZECZEK] »

KORZEC (121) sb m

-ec (51), -eć (1).

o oraz e jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	korzec	korce	korca
G	korca	korcy
A	korzec	korce
I	korcem	korcy
L	korcu	korcach
inne	sg N a. A - korzec; du N a. A - korca

sg N korzec (27). ◊ G korca (9). ◊ A korzec (24). ◊ N a. A korzec (1). ◊ I korcem (19); -em (1), -(e)m (18). ◊ L korcu (3). ◊ pl N korce (9). ◊ G korcy (18). ◊ A korce (7). ◊ I korcy (1). ◊ L korcach (1). ◊ du N (cum nm) korca (1) Leop 4.Reg 7/18. ◊ N a. A (cum nm) korca (1) SarnStat 475.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

Naczynie stanowiące miarę ciał głównie sypkich, o różnej pojemności (zależnie od okolicy, od 54 do ok. 280 litrów); też odpowiednik hebrajskich miar „corus”, „batum”, „ephi” oraz rzymskiej „modius” (121)
- W przen (7)
  - a) W nawiązaniu do zwrotów biblijnych (2)

Naczynie stanowiące miarę ciał głównie sypkich, o różnej pojemności (zależnie od okolicy, od 54 do ok. 280 litrów); też odpowiednik hebrajskich miar „corus”, „batum”, „ephi” oraz rzymskiej „modius”; modius Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; chorus, coretum BartBydg; coretus, corus, medimnum, medimnus, vas medimnum capiens Cn (121): Murm 194; Mymer¹ 16v; Chorus, coretum, korzecz BartBydg 27b, 92; KłosAlg F3v [2 r.]; á tem rázem kilká ich przybyeżawſſy práwie ręce wnich pogrążywſſy/ onych [jabłek] ná korzec y więcey nábrali. GliczKsiąż Iv; GroicPorz b4; Leop Deut 25/14; Będzye mu proficiat/ daſzli mu go [owsa] korzec RejZwierz 107v; Modius, Miárá żitna/ Korzec/ Cwiertnia álbo też maldr. Mącz 228d, 228d; OrzQuin G3v marg; HistRzym 11; RejZwierc 234v, 235v; dzieśiąta cżęść korcá (ieſt) bat [decimum bati de coro] dzieśięć batow (ieſt) chomer BudBib Ez 45/14, Prov 20/10 [2 r.]; Calep 667a; GDy ſie gumno młoći do Gdańſká/ álbo w miáſtecżkach ná korce przedawa GostGosp 46, 32, 150, 152 [2 r.], 156, 167; WujNT 139; Korzec/ tenby też ſłuſznie po wſzyſtkiéy Koronie iednáki bydź miał. SarnStat 279; á ták vſtáwiamy/ áby w ratuſzach korce były ſpráwiedliwéy miáry SarnStat 282, 230, 280, 281 [2 r.], 281 żp, 1309; Mierzyłeś [...] Sżcżupłą kwartą/ złą wagą: Przedawałeś máłym Korcem KlonWor 67.

korzec czego (41): ZapWar 1516 nr 2138, 1534 nr 2545; BierEz N2v; KłosAlg; LudWieś A3; LibMal 1545/102, 1548/140; Otho mi dał [człowiek] ſześć korcy ięcżmieniá Leop Ruth 3/17, 4.Reg 7/16, 7/18 [2 r.], Matth 13/33; UstPraw D2v; BibRadz 1.Esdr 7/22; Krol vczćiwſzy y obdárowawſzy inne Dworzány ſwe wedle godnośći: temu iednemu zá dźielność iego kazał mu dáć máku korzeć. OrzRozm Rv; BielKron 76v, 77, 147, 388; w ten cżás korzec pſzenice po ośmi złotych kupowano HistRzym 10v; RejPos 191, 193; BudBib 1.Esdr 7/22; Strum K4v; ták iż gdźie ieſt iedná grzywná cżyńſzu ná rok / ábo miáſto cżyńſzu przychodzą zroley dwánaśćie korcy żytá/ áby to ſzácowano ná dźieśięć grzywien náſzych. ModrzBaz 120v, 141v, 142; SkarŻyw 252; Pułkorcá owſá z śieczką/ śiáná wiązań ktemu/ Nie ćięży ſwé boroczno koniowi żadnému. WyprPl C2v; SarnStat 303, 374, 376, 377, 695, 901, 903; KmitaSpit B2, C6v. Cf Przysłowia.

korzec do czego (2): Korzec do śiewu/ do żywnośći wſzelákich/ do obroku/ do ſłodow/ ma bydź v káżdego Páná iednáki w káżdym folwárku GostGosp 156, 56.

W połączeniu z liczebnikiem [w tym: czego (24); zawsze: liczcbnik + korzec] (30): ZapWar 1516 nr 2139, 1534 nr 2545; 16 2/3. Korczy żyta za 4 1/2. zło. KłosAlg F3v, F3v; LibMal 1545/102; Dwa korcá [duo modii] ięcżmieniá będą zá ieden Státer Leop 4.Reg 7/18, Ruth 3/15, 17, Matth 13/33; BibRadz 1.Esdr 7/22; dam robotnikom ktorzy ie [drzewo] wyrąbią ná ſtráwę pſzenice dwádzyeściá tyſiąc korcy BielKron 77, 76v [2 r.], 388; Mącz 228d, 390a; GrzepGeom Lv; RejPos 191, 193; BudBib 1.Esdr 7/22; Strum K4v; ModrzBaz 120v; SkarŻyw 252; Sesquimodius – Połtora korcza. Calep 975a; WyprPl C2v; SarnStat 283, 376, 475, 695; KmitaSpit C6v.

W połączeniach szeregowych (4): ComCrac 12; Leop Lev 19/36; RejZwierc 97v; Pod kupiectwem ſię zámyka [...] przedawánie tych wſzytkich rzecży/ ktore ſię licżbą/ korcem/ wagą/ łokćiem/ kwartą y wielkośćią mierzą. KlonFlis A4.

W porównaniu (1): Bo ná owy choboty czo ſie w nich poſládek iáko korzec widzi/ co iedno od roboty wynidzie/ vbrałby ſie był zá to dobrze pirwey pocżćiwy ſláchćic y s cżeládzią. RejZwierc 58.

W charakterystycznych połączeniach: korzec pożyczać, przedawać, umniejszyć; na korzec nabrać; na korce przedawać; korcem dawać, dosypować (2), odbierać, zaprzedawać.

Przysłowia: á nákoniec niewiem/ ieſliby ſie korcem máku (iż ták mam rzec) dolicżyć kto vmiał potomſtwá Iudźinego/ á zoſobná domu Dawidowego CzechRozm 166v.

że ieden drugiemu nie ma ſie do otworzyſtey przyiáźni podawáć/ áni ſercá ſwego otwieráć/ áż z nim korzec ſoli zie. Phil H2.

że w niéy [konstytucyi] iednéy rzeċzy iáko perły w korcu máku przychodźi ſzukáć. SarnStat *7.

Zwroty: bibl. »kłaść, stawiać, włożony pod korzec« = chować w ukryciu tylko dla siebie (tu: zasady nauki Chrystusa); ponere sub modio PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4 : 3 : 1): Nigd świece zapáliwſzy ią wćień nieſtawiá ani pod korzec/ ale na świecznik MurzNT Luc 11/33, Mar 4/21; Nie może ſie miáſto ſkryć ktore ná gorze leży/ áni też zápaláią ſwiece/ á potym ią pod korzec kłádą Leop Matth 5/15; BibRadz Mar 4/21; OrzQuin G3v; WujNT Matth 5/[15]16, Mar 4/21, 11/33.

»korcem mierzyć (a. zmierzyć), korzec namierzyć (a. korce pomierzyć, a. pomierzać)« = modio mensurare JanStat [szyk zmienny] (6 : 3): [Boos] námierzył ſześć korcy (mensus est sex modios] ięcżmieniá Leop Ruth 3/15; RejZwierz 102; RejZwierc 97v, 234v; pierwey niż ią [cebulę] w wieńce wiązáć/ korcem mierzyć. GostGosp 68, 32, 68; SarnStat 282; KlonFlis A4.

»korca umniejszać, podwyższyć« = stosować różną miarę dla osiągnięcia większego zysku [szyk zmienny] (1 : 1): Niewiecie iż nam z grodu korcá vmnieyſzyli/ Ledweć go połowicá/ zoſtánie pochwili. RejZwierz 102; Pátrzay iákie łupieſtwá drogośći náſtáły/ [...] Wieźieſzli co do tárgu/ podwyżſzono Korcá BielRozm 10.

Wyrażenie: bibl. »świeca pod korcem« (2): Bo nie ieſt iáko świecá pod korcem/ ále ná lichtarzu. WujNT 21, Luc 11 arg.

Zestawienia: »korzec gdański« (1): Korce Gdańſkie máią bydź domá/ dla proby wymierzenia we Gdańſku. GostGosp 92.

»korzec krakowski« = medimnum, medimnus Cn (3): GrzepGeom Lv; WerGośc 242; A czwiértniá Paryſka [...] cztérzy korce Krákowſkié vczyni SarnStat 283 [idem GrzepGeom].

»korzec lubelski« = decimodia, mensura Lublinensis Cn (1): że kto włókę trzyma, dźieśięć ſolanek może ná oźiminę wyśiać, iákoby dwá korcá Lubelſkié SarnStat 475.

W przen (7):

Zwroty: »korcem dosypować« = wiele dawać (2): áno mu oboie vſługuią/ oboie wdzięcżną ochotę vkázuią/ thák iż ná rowney rzecży przy oney ochocie woli tám káżdy zoſtáć/ niżli ondzie gdzieby mu y korcem záſępiwſzy nos doſypowano. RejZwierc 32 [idem] WerKaz 305.

»[co] korcem mierzyć« [o obfitości czegoś] (2): PAtrząc ná tę oſobę/ w tym mi możeſz wierzyć/ Ze tu cnotę/ vprzeymość/ może korcem mierzyć. RejZwierz 53v; Lżowie by prawdę chcieli korcem mierzyć/ Gdy przed thym łgáli nie będą im wierzyć. RejZwierc 216v.

»korcem odbierać« = odbierać słuszną nagrodę za dobrą pracę (1): TV pátrz iáką ſowitą/ lichwę s tego mamy/ Garſcią kęs rozrzućiwſzy/ korcem odbieramy. A to znák Bożey łáſki/ á cnego żywotá/ Ktory żyw ſwą robotą/ wiernie bez kłopotá. RejZwierz 138v.

a) W nawiązaniu do zwrotów biblijnych (2): Tego dáru Bożégo/ zákazał Pan Kryſtus kłáść pod korzec [...]: korzec ieſt pożytek/ bo im mierzą OrzQuin G3v, G3v.

AŻ