Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŚNY

Następne hasło: 2. KOT »

1. KOT (178) sb m

o jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	kot	kotowie, koci, koty
G	kota	kot(o)w
D	kotowi, kotu
A	kota	koty	kotu
I	kotem	koty
L	kocie	kotach
V	kocie

sg N kot (73). ◊ G kota (16). ◊ D kotowi (2), kotu (1); -owi KochFr; -owi : -u RejRozm (1 : 1). ◊ A kota (47). ◊ I kotem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ L kocie (2). ◊ V kocie (6). ◊ pl N kotowie (7) GlabGad, RejRozm, PaprPan (3), BielRozm, CiekPotr, koci (2) KmitaSpit, RybWit, koty (2) RejKup, RejWiz. ◊ G kot(o)w (2). ◊ A koty (6). ◊ I koty (2). ◊ L kotach (1). ◊ A du (cum nm) kotu (1) KochAp 6.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. zool. Felis catus L.; kot, zwierzę domowe (139)
- Przen (3)
  - a) Gra polegająca na przeciąganiu kota przez wodę (2)
  - b) Człowiek ośmieszony (1)
2. zool. Felis silvestris Schreb.; żbik; drapieżnik z rodziny kotów (Felidae), przypomina kota, jednak większy z krótszym ogonem (7)
3. zool. Cercopithecus sp. (Rost); koczkodan; małpa zwierzokształtna z podrzędu wąskonosych (Catarrhini) (13)
- α. W funkcji przezwiska (2)
- a. Futerko małpie (3)
- b. Herb
4. O człowieku (6)
- a. Łobuz; może głupiec (5)
- b. Przebiegły, przewrotny (1)
5. Prawdopodobnie: Kruczek, wybieg (1)
6. [Prawdopodobnie: Pieniądze]
7. n-pers Przydomek od nazwy herbu; przezwisko (11)
*** Dubium (1)

1. zool. Felis catus L.; kot, zwierzę domowe; aelurus, catus, feles, felis Mącz, Cn; murilegus Mymer¹; cata, musio Cn (139): Kot niegdy kurá vłápił BierEz H3v, G2v [4 r.], 114, K [5 r.], Ov, P3 [2 r.] (15); Mymer¹ 27; Wezmi kota tłuſtego á odrzy gi FalZioł V 112, +6v, IV 7a [2 r.]; Przecziągną powroz przes wodę A pewnie komu na ſſkodę Prziwiązą kota v koncza Zdrugą ſtronę drugi goncza Daway daway zawolaią Za powroz wſſitczi chwitaią RejRozm 398, 391 [2 r.], 392 did, 396 did, 397, 398 (9); RejWiz 55; Catus, Adiect. Mądry/ Chytry. Catus substantivum, Kot. Mącz 41c, 4b, 120c, 352c; SienLek 31, 70; GórnDworz O 6 [3 r.]; CzechRozm 68; KochFr 46, 94, 117 [2 r.]; KochSob 59, 60; Koty narychley ſzcżurki wygubi GostGosp 18; CiekPotr 31; CzahTr G4v, K3v, K4 [3 r.], K4v, L [3 r.], Lv.

W porównaniach (10): KromRozm I [H3]; Mus Alpinus, Zwierzątko [...] ták wielkie yáko dobry kot Mącz 238b, 164a, 370c; ow iáko kot s kąthá wygląda á náſłuchawa co o nim ludzie mowią RejZwierc 268, 239v; ták pokornie iák Kotowie chodzą. PaprPan Z2; KochBr 152; ieſli ſię dobrymi vcżynkámi wyſmuknieſz/ iáko koth/ kiedy ſię liże/ áby ćię Pan Bog przyiął ReszPrz 57; Przyzwala ná małżeńſtwo/ y hoyny/ y śmiáły: Pan młody bez bacżenia/ iák kot zágorzały. KlonWor 68.

Tytuł (2): RejRozm 391; Piſał też dla dobrych towárzyſzow diálogi rozlicżne Koſterę s pijánicą/ Wárwáſá z Dikáſem/ Lwá s Kotem RejZwierc Aaav.

W charakterystycznych połączeniach: kot biały, bury (3), czarny (2), głodny, tłusty.

Przysłowia: gdźie ſłowo álbo wyrozumienie wątpliwe vłápić [prokuratorowie] mogą/ á ná nie iáko Kot ná Myſz dybią GroicPorz ev; RejWiz 67, 136; RejZwierc 222v, 229v; RybWit B3v. [Ogołem 6 r.].

Bo bys mie tu prawie zawiodl Iako kota wſgrzebiach vplotl. RejKup m3; RejWiz 48, 124, 193v; RejPos 192v; Niedobrego znáć y źimie y lecie/ Bo záwżdy by kot w grzebiach ſie vplecie. RejZwierc 222. [Ogółem 6 r.].

A kotá kto v mleká wyernego widuye. March¹ A3; Nierad bywa wierny kot vmleká. March³ Vv.

RejKup g4; Dwu kotu w ieden wór zle ſadzác. KochAp 6.

Stym kot rad mieſſka wezgodźie/ kto muſie da lizáć pobrodźie. March¹ A4.

Skacżąc iáko głodny kot po puſtey komorze. RejWiz 2v.

Wierz mi że kot zá vchem nie iednemu wrzaśnie/ Myſląc o tym RejWiz 82.

iáko Kot ze dzwonkiem/ ſkacżąc RejZwierz 53v.

Pewnie iż Kotá w worze drudzy tárguiecie HistLan F; [Spem praecio non emo. Yáko mowią przy dworze/ Nie kupuią kotá w worze. TerentMatKęt R8, K4].

Nic nie ieſt rozum kto ſie im nie zdobi/ Iákoby kotá chował w puſtey krobi. RejZwierc 214; [Lecż drugi pan Chám/ ták ſie chełpą zdobi/ Z bogactw iák pſtry kot/ á zákryty w krobi StryjGoniec E2v (Linde).] [Cf kur pstry RejZwierc 219.]

im kot ſtárſzy/ Tym/ poſpolićie mówią/ ogon iego twárſzy [!] KochFr 132.

Wyrażenie: »kot łowny« (1): igry ſthroiſz/ iákoby myſz w domu gdzie kotow łownych ábo łápek nie máſz [ubi catulae vel museipulae non sunf] HistAl C3v.

Zestawienie: »kot egipski« = Felis lybica Forster; kot nubijski; przodek kota domowego, w Egipcie czczony jako zwierzę święte (1): Mus Indicus, Nieyákie zwierzę ták wielkie yáko kot Aegypski. Mącz 238b.

W przen (40): kot bury [...] doſtał iegomośći [pijanego skowronka] [...] TRzebá ſię záwſze wárowáć nam kota/ Nie vpijáć ſię áni leść do błotá. CzahTr Lv.

Fraza: »kot we łbie przemieszkiwa, zalągnie się; [komu] we łbie grzebą koty« [o głupim, niespełna rozumu] (1 : 1; 1): RejJóz D3; iákie kłopoty Miewa/ komu iuż we łbie grzebą więc ty koty. RejWiz 42; KochSob 59.

Zwroty: »kota ciągnąć« = narazić się na karę cielesną (1): chceſzli mię [łyżkę] wziąć/ Muśiſz kotá ćiągnąć. Kto mię ſtąd wynieſie/ Káżdego dąb wznieſie. RejZwierc 239.

»ciągnąć kota [z kim]« = klócić się, wojować (3): BielKom F6; Przyrodzenie z nim [sumnieniem] záwżdy ciągnie kotá. RejZwierc 223, 226.

»ciągnąć (a. pociągnąć) kota« = ośmieszać się, wygłupiać się; być oszukanym, być w błędzie [szyk zmienny] (14): RejJóz D5v; RejZwierz 68v; prawda iż ſie potym nikcżemność ich odkryłá/ wſzákżeſmy my przedſię przez długi cżás ciągnęli kothá GórnDworz D4, S6; BielSat D3; Drapye pochlebcá ieſzcże zá żywotá/ A kto mu wierzy bárzo ciągnie kotá. RejZwierc 217, 215, 222, 269; Strum R3; BielSjem 4; BielRozm 28:; KochFrag 23; ſczęśliwy/ cziy ſtirnik ieſt cnotá/ Iuż nie poćiągnie zá głupimi kotá. GosłCast 55.

»ciągnąć (a. przeciągnąć) kota, kota ciągnienie« = brać udział w grze polegającej rzekomo na przeciąganiu kota na sznurze przez rzekę w celu wciągnięcia do wody upatrzonego delikwenta [szyk zmienny] (13 : 1): RejRozm 401; RejFig Bb7 [2 r.]; dobra to wdy byłá wodá/ przez ktorąś w. m. kotá ciągnął. GórnDworz Qv, Qv [2 r.]; RejZwierc 224, 227v, 230v; MIkoſz kotá przećiągnął/ Ian ſię rzezał w koſzu KochFr 94, 10, 46, 94; KochSob 59.

»koty drzeć« [z kim (2), miedzy sobą (1)] = kłócić się [szyk 2 : 1] (3): z drugimiby też koty drzeć/ ábo iáką nienawiść wieść muśiał [cum aliis etiam simultatem vel inimicitias exerceat] ModrzBaz 44v; PowodPr 34; żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty/ Co ledá zá przycżynką z kośćiołem drą koty KlonWor 47.

»puścić koty z głowy« = prawdopodobnie dać upust szalenstwu (1): w tey bitwie gdy Mars puśćił koty z głowy/ Rowne były Zołnierzom gory/ rowne rowy. StryjKron 255.

Przen (3):

a) Gra polegająca na przeciąganiu kota przez wodę (2): ſkoro ſie kot odpráwi/ to powrozy hnet rozwieſzáć/ wyſuſzyć/ y ſchowáć ná drugi raz każę GórnDworz Qv; KochFr 10.

b) Człowiek ośmieszony (1) : Bo on czo harczowal wbloczie Y dzis go wolaią koczie RejRozm 404.

2. zool. Felis silvestris Schreb.; żbik; drapieżnik z rodziny kotów (Felidae), przypomina kota, jednak większy z krótszym ogonem (7): IEden co Kotá ciągnął/ ſiedząc ſie zámyſli/ Drugi rzecże/ że nam źwirz tá źimá wyniſzcży. Ryſiom Zdbiom á Wiewiorkam/ to tym nic nie będzie [...] A ten ſzepce [...] iákoć záławia/ by wſpomionął Kotá. RejFig Bb7.

Zestawienia: »dziki kot« = żbik; melis Mącz, Cn; taxo Cn (3): Tłuc ſie iáko dziki kot álbo w leſie záiąc. RejWiz 60v, 12v; Melis [...] Zbik álbo dźiki kot. Mącz 214c.

»leśny kot« = żbik (3): FalZioł IV 7a; Zdeb/ álbo leśny koth: [...] Cattus ſylueſtris [...] Wildekatz. SienLek 244v; BielRozm 2.

Szereg: »zbik (a. zdeb) albo dziki (a. leśny) kot« (1 : 1): Mącz 214c cf »dziki kot«; SienLek 244v cf »leśny kot«.

3. zool. Cercopithecus sp. (Rost); koczkodan; małpa zwierzokształtna z podrzędu wąskonosych (Catarrhini) (13): Wſzakoż też małpy y kotowie maią ręce. GlabGad D3; Witay dobry pácholiku/ A nápoły niewolniku/ Co by kotá ná łáńcuſzku/ Chowáią cie w tym kożuſzku. RejZwierc 232.

Zestawienie: »morski kot« = cercopithecus Mącz, Calep, Cn; simia caudata Mącz, Cn; celphus, cepus Cn [szyk 5: 2] (7): Przychodźili do nas Nigrythe Gámbre Kroleſthwá [...] przynośili Koty morſkie/ tákież Małpy/ Dáktyły y Pálmowe owoce BielKron 451v, 264; Mącz 48b, 393c; Cercopithecus [...] German. Ein Meerkatz [...] Morski kot. [...] quasi simia caudata, quam marmonem vulgo dicimus Plin. lib. 8. Cercopitheci nigris capitibus, pilo asinino et dissimiles caeteris voce sunt. Calep 182b.

α. W funkcji przezwiska (2):

Szereg: »koczkodan i morski kot« (2): mnie Kocżkodanem y morſkim kotem Marćinkiem [...] po dźiećińſku/ názywáć niewiem ieſli przyſtało CzechEp 82; beſtyą/ świnią dziką/ kocżkodanem/ morſkim kotem/ niemotą/ mięſzáńcem Szląſkim/ Cżeſkim/ Cygáńſkim [...] przezywa. CzechEpPOrz *3v.

a. Futerko małpie (3): Kotá ná nim poklwáli/ ſowę wypierzyli/ A z káftaná báwełnę wſzyftkę zwywłocżyli. KmitaSpit C2, B, C5.

b. Herb: [O kleynocie dawnym w Polſzcże Koth/ ktorego zdawná Przodkowie vżywáli Szárego w żołtym przepáſániu ná Cżerwonym Polu śiedzącego. Piſze o nim Długoſz/ że ma być Catus Marinus PaprHerby 575.]

Zestawienie: »Kot Morski« (1): [przyjęli] Szláchtá Herbu [...] Kot Morſki [Cattus Marinus JanStat 748]/ Woyſznárá Wilkolewiczá SarnStat 991.

4. O człowieku (6):

a. Łobuz; może głupiec (5): Y nas kazdego zufalcza [...] Ktori iedno ſplochą glową To kazdego kotem zową RejRozm 394, 393, 395 [2 r.]; gdy ſie zá ktorym chłopow wlecże rotá/ To iuż máią w powadze nawiętſzego kotá. RejWiz 97.

b. Przebiegły, przewrotny (1): Astusus [...] Versutus oautus [...] Chitry, kot. Calep 108a.

5. Prawdopodobnie: Kruczek, wybieg (1): A ktoby chciał wypiſáć koty w náſzym práwie/ Mogłby ie właſnie názwáć páięcża ſieć práwie. RejZwierc 244.

6. [Prawdopodobnie: Pieniądze:

Wyrażenie: »kot z workiem« = trzos z pieniądzmi (z niem. Geldkatze): [złodziej] chustki po skrzynce przewraca, A z workiem kota co napilniej maca. Którego skoro do kalety wegnał, Swojego księżyka tak milczkiem pożegnał. OtwinErot 89.]

7. n-pers Przydomek od nazwy herbu; przezwisko (11): LibLeg 11/100; zeznal yſz na walyſchewye v yakyegoſz kotha vkradl sziekyerke krawczikowy kthorego nyeznal LibMal 1551/161v; RejZwierz 68v; PaprPan Z2 [2 r.].

Zestawienia (6): apellaciyey ktorha ssya wyodla o zabyczie slyachatnego nyegdi andrzeya kotha sokolowskiego ZapWar 1546 nr 2612; RejZwierz 68v, bb3; Choćimirſcy Kotowie. PaprPan Z2; SarnStat 992, 1084.

*** Dubium (1): Powietrze im nie ſłuży [...] Biliby ſię/ ále im trupy ſzpetne ſzkodzą. Pożyły ich [...] Zginęło tám ták wiele Pigmeow [...] Iáko kiedy Hiſzpani Granátenſow/ ſrogich [...] pożyli/ że ſię nie doſtáli Miecżom/ ále ná ćierniu y kotách zoſtáli. KmitaSpit Cv.

Synonimy: 2. żbik, zdeb; 3. koczkodan, 4. a. zuchwalec.

Cf KOTEK, 1. KOTKA