[zaloguj się]

1. KOT (178) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl du
N kot kotowie, koci, koty
G kota kot(o)w
D kotowi, kotu
A kota koty kotu
I kotem koty
L kocie kotach
V kocie

sg N kot (73).G kota (16).D kotowi (2), kotu (1); -owi KochFr; -owi : -u RejRozm (1 : 1).A kota (47).I kotem (8); -em (1), -(e)m (7).L kocie (2).V kocie (6).pl N kotowie (7) GlabGad, RejRozm, PaprPan (3), BielRozm, CiekPotr, koci (2) KmitaSpit, RybWit, koty (2) RejKup, RejWiz.G kot(o)w (2).A koty (6).I koty (2).L kotach (1).A du (cum nm) kotu (1) KochAp 6.

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. zool. Felis catus L.; kot, zwierzę domowe; aelurus, catus, feles, felis Mącz, Cn; murilegus Mymer1; cata, musio Cn (139): Kot niegdy kurá vłápił BierEz H3v, G2v [4 r.], 114, K [5 r.], Ov, P3 [2 r.] (15); Mymer1 27; Wezmi kota tłuſtego á odrzy gi FalZioł V 112, +6v, IV 7a [2 r.]; Przecziągną powroz przes wodę A pewnie komu na ſſkodę Prziwiązą kota v koncza Zdrugą ſtronę drugi goncza Daway daway zawolaią Za powroz wſſitczi chwitaią RejRozm 398, 391 [2 r.], 392 did, 396 did, 397, 398 (9); RejWiz 55; Catus, Adiect. Mądry/ Chytry. Catus substantivum, Kot. Mącz 41c, 4b, 120c, 352c; SienLek 31, 70; GórnDworz O 6 [3 r.]; CzechRozm 68; KochFr 46, 94, 117 [2 r.]; KochSob 59, 60; Koty narychley ſzcżurki wygubi GostGosp 18; CiekPotr 31; CzahTr G4v, K3v, K4 [3 r.], K4v, L [3 r.], Lv.

W porównaniach (10): KromRozm I [H3]; Mus Alpinus, Zwierzątko [...] ták wielkie yáko dobry kot Mącz 238b, 164a, 370c; ow iáko kot s kąthá wygląda á náſłuchawa co o nim ludzie mowią RejZwierc 268, 239v; ták pokornie iák Kotowie chodzą. PaprPan Z2; KochBr 152; ieſli ſię dobrymi vcżynkámi wyſmuknieſz/ iáko koth/ kiedy ſię liże/ áby ćię Pan Bog przyiął ReszPrz 57; Przyzwala ná małżeńſtwo/ y hoyny/ y śmiáły: Pan młody bez bacżenia/ iák kot zágorzały. KlonWor 68.

Tytuł (2): RejRozm 391; Piſał też dla dobrych towárzyſzow diálogi rozlicżne Koſterę s pijánicą/ Wárwáſá z Dikáſem/ Lwá s Kotem RejZwierc Aaav.

W charakterystycznych połączeniach: kot biały, bury (3), czarny (2), głodny, tłusty.

Przysłowia: gdźie ſłowo álbo wyrozumienie wątpliwe vłápić [prokuratorowie] mogą/ á ná nie iáko Kot ná Myſz dybią GroicPorz ev; RejWiz 67, 136; RejZwierc 222v, 229v; RybWit B3v. [Ogołem 6 r.].

Bo bys mie tu prawie zawiodl Iako kota wſgrzebiach vplotl. RejKup m3; RejWiz 48, 124, 193v; RejPos 192v; Niedobrego znáć y źimie y lecie/ Bo záwżdy by kot w grzebiach ſie vplecie. RejZwierc 222. [Ogółem 6 r.].

A kotá kto v mleká wyernego widuye. March1 A3; Nierad bywa wierny kot vmleká. March3 Vv.

RejKup g4; Dwu kotu w ieden wór zle ſadzác. KochAp 6.

Stym kot rad mieſſka wezgodźie/ kto muſie da lizáć pobrodźie. March1 A4.

Skacżąc iáko głodny kot po puſtey komorze. RejWiz 2v.

Wierz mi że kot zá vchem nie iednemu wrzaśnie/ Myſląc o tym RejWiz 82.

iáko Kot ze dzwonkiem/ ſkacżąc RejZwierz 53v.

Pewnie iż Kotá w worze drudzy tárguiecie HistLan F; [Spem praecio non emo. Yáko mowią przy dworze/ Nie kupuią kotá w worze. TerentMatKęt R8, K4].

Nic nie ieſt rozum kto ſie im nie zdobi/ Iákoby kotá chował w puſtey krobi. RejZwierc 214; [Lecż drugi pan Chám/ ták ſie chełpą zdobi/ Z bogactw iák pſtry kot/ á zákryty w krobi StryjGoniec E2v (Linde).] [Cf kur pstry RejZwierc 219.]

im kot ſtárſzy/ Tym/ poſpolićie mówią/ ogon iego twárſzy [!] KochFr 132.

Wyrażenie: »kot łowny« (1): igry ſthroiſz/ iákoby myſz w domu gdzie kotow łownych ábo łápek nie máſz [ubi catulae vel museipulae non sunf] HistAl C3v.
Zestawienie: »kot egipski« = Felis lybica Forster; kot nubijski; przodek kota domowego, w Egipcie czczony jako zwierzę święte (1): Mus Indicus, Nieyákie zwierzę ták wielkie yáko kot Aegypski. Mącz 238b.
W przen (40): kot bury [...] doſtał iegomośći [pijanego skowronka] [...] TRzebá ſię záwſze wárowáć nam kota/ Nie vpijáć ſię áni leść do błotá. CzahTr Lv.
Fraza: »kot we łbie przemieszkiwa, zalągnie się; [komu] we łbie grzebą koty« [o głupim, niespełna rozumu] (1 : 1; 1): RejJóz D3; iákie kłopoty Miewa/ komu iuż we łbie grzebą więc ty koty. RejWiz 42; KochSob 59.
Zwroty: »kota ciągnąć« = narazić się na karę cielesną (1): chceſzli mię [łyżkę] wziąć/ Muśiſz kotá ćiągnąć. Kto mię ſtąd wynieſie/ Káżdego dąb wznieſie. RejZwierc 239.

»ciągnąć kota [z kim]« = klócić się, wojować (3): BielKom F6; Przyrodzenie z nim [sumnieniem] záwżdy ciągnie kotá. RejZwierc 223, 226.

»ciągnąć (a. pociągnąć) kota« = ośmieszać się, wygłupiać się; być oszukanym, być w błędzie [szyk zmienny] (14): RejJóz D5v; RejZwierz 68v; prawda iż ſie potym nikcżemność ich odkryłá/ wſzákżeſmy my przedſię przez długi cżás ciągnęli kothá GórnDworz D4, S6; BielSat D3; Drapye pochlebcá ieſzcże zá żywotá/ A kto mu wierzy bárzo ciągnie kotá. RejZwierc 217, 215, 222, 269; Strum R3; BielSjem 4; BielRozm 28:; KochFrag 23; ſczęśliwy/ cziy ſtirnik ieſt cnotá/ Iuż nie poćiągnie zá głupimi kotá. GosłCast 55.

»ciągnąć (a. przeciągnąć) kota, kota ciągnienie« = brać udział w grze polegającej rzekomo na przeciąganiu kota na sznurze przez rzekę w celu wciągnięcia do wody upatrzonego delikwenta [szyk zmienny] (13 : 1): RejRozm 401; RejFig Bb7 [2 r.]; dobra to wdy byłá wodá/ przez ktorąś w. m. kotá ciągnął. GórnDworz Qv, Qv [2 r.]; RejZwierc 224, 227v, 230v; MIkoſz kotá przećiągnął/ Ian ſię rzezał w koſzu KochFr 94, 10, 46, 94; KochSob 59.

»koty drzeć« [z kim (2), miedzy sobą (1)] = kłócić się [szyk 2 : 1] (3): z drugimiby też koty drzeć/ ábo iáką nienawiść wieść muśiał [cum aliis etiam simultatem vel inimicitias exerceat] ModrzBaz 44v; PowodPr 34; żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty/ Co ledá zá przycżynką z kośćiołem drą koty KlonWor 47.

»puścić koty z głowy« = prawdopodobnie dać upust szalenstwu (1): w tey bitwie gdy Mars puśćił koty z głowy/ Rowne były Zołnierzom gory/ rowne rowy. StryjKron 255.

Przen (3):
a) Gra polegająca na przeciąganiu kota przez wodę (2): ſkoro ſie kot odpráwi/ to powrozy hnet rozwieſzáć/ wyſuſzyć/ y ſchowáć ná drugi raz każę GórnDworz Qv; KochFr 10.
b) Człowiek ośmieszony (1) : Bo on czo harczowal wbloczie Y dzis go wolaią koczie RejRozm 404.
2. zool. Felis silvestris Schreb.; żbik; drapieżnik z rodziny kotów (Felidae), przypomina kota, jednak większy z krótszym ogonem (7): IEden co Kotá ciągnął/ ſiedząc ſie zámyſli/ Drugi rzecże/ że nam źwirz tá źimá wyniſzcży. Ryſiom Zdbiom á Wiewiorkam/ to tym nic nie będzie [...] A ten ſzepce [...] iákoć záławia/ by wſpomionął Kotá. RejFig Bb7.
Zestawienia: »dziki kot« = żbik; melis Mącz, Cn; taxo Cn (3): Tłuc ſie iáko dziki kot álbo w leſie záiąc. RejWiz 60v, 12v; Melis [...] Zbik álbo dźiki kot. Mącz 214c.

»leśny kot« = żbik (3): FalZioł IV 7a; Zdeb/ álbo leśny koth: [...] Cattus ſylueſtris [...] Wildekatz. SienLek 244v; BielRozm 2.

Szereg: »zbik (a. zdeb) albo dziki (a. leśny) kot« (1 : 1): Mącz 214c cf »dziki kot«; SienLek 244v cf »leśny kot«.
3. zool. Cercopithecus sp. (Rost); koczkodan; małpa zwierzokształtna z podrzędu wąskonosych (Catarrhini) (13): Wſzakoż też małpy y kotowie maią ręce. GlabGad D3; Witay dobry pácholiku/ A nápoły niewolniku/ Co by kotá ná łáńcuſzku/ Chowáią cie w tym kożuſzku. RejZwierc 232.
Zestawienie: »morski kot« = cercopithecus Mącz, Calep, Cn; simia caudata Mącz, Cn; celphus, cepus Cn [szyk 5: 2] (7): Przychodźili do nas Nigrythe Gámbre Kroleſthwá [...] przynośili Koty morſkie/ tákież Małpy/ Dáktyły y Pálmowe owoce BielKron 45lv, 264; Mącz 48b, 393c; Cercopithecus [...] German. Ein Meerkatz [...] Morski kot. [...] quasi simia caudata, quam marmonem vulgo dicimus Plin. lib. 8. Cercopitheci nigris capitibus, pilo asinino et dissimiles caeteris voce sunt. Calep 182b.
α. W funkcji przezwiska (2):
Szereg: »koczkodan i morski kot« (2): mnie Kocżkodanem y morſkim kotem Marćinkiem [...] po dźiećińſku/ názywáć niewiem ieſli przyſtało CzechEp 82; beſtyą/ świnią dziką/ kocżkodanem/ morſkim kotem/ niemotą/ mięſzáńcem Szląſkim/ Cżeſkim/ Cygáńſkim [...] przezywa. CzechEpPOrz *3v.
a. Futerko małpie (3): Kotá ná nim poklwáli/ ſowę wypierzyli/ A z káftaná báwełnę wſzyftkę zwywłocżyli. KmitaSpit C2, B, C5.
b. Herb: [O kleynocie dawnym w Polſzcże Koth/ ktorego zdawná Przodkowie vżywáli Szárego w żołtym przepáſániu ná Cżerwonym Polu śiedzącego. Piſze o nim Długoſz/ że ma być Catus Marinus PaprHerby 575.]
Zestawienie: »Kot Morski« (1): [przyjęli] Szláchtá Herbu [...] Kot Morſki [Cattus Marinus JanStat 748]/ Woyſznárá Wilkolewiczá SarnStat 991.
4. O człowieku (6):
a. Łobuz; może głupiec (5): Y nas kazdego zufalcza [...] Ktori iedno ſplochą glową To kazdego kotem zową RejRozm 394, 393, 395 [2 r.]; gdy ſie zá ktorym chłopow wlecże rotá/ To iuż máią w powadze nawiętſzego kotá. RejWiz 97.
b. Przebiegły, przewrotny (1): Astusus [...] Versutus oautus [...] Chitry, kot. Calep 108a.
5. Może kruczek, wybieg (1): A ktoby chciał wypiſáć koty w náſzym práwie/ Mogłby ie właſnie názwáć páięcża ſieć práwie. RejZwierc 244.
6. [Prawdopodobnie pieniądze:
Wyrażenie: »kot z workiem« = trzos z pieniądzmi (z niem. Geldkatze): [złodziej] chustki po skrzynce przewraca, A z workiem kota co napilniej maca. Którego skoro do kalety wegnał, Swojego księżyka tak milczkiem pożegnał. OtwinErot 89.]
7. n-pers Przydomek od nazwy herbu; przezwisko (11): LibLeg 11/100; zeznal yſz na walyſchewye v yakyegoſz kotha vkradl sziekyerke krawczikowy kthorego nyeznal LibMal 1551/161v; RejZwierz 68v; PaprPan Z2 [2 r.].
Zestawienia (6): apellaciyey ktorha ssya wyodla o zabyczie slyachatnego nyegdi andrzeya kotha sokolowskiego ZapWar 1546 nr 2612; RejZwierz 68v, bb3; Choćimirſcy Kotowie. PaprPan Z2; SarnStat 992, 1084.
*** Dubium (1): Powietrze im nie ſłuży [...] Biliby ſię/ ále im trupy ſzpetne ſzkodzą. Pożyły ich [...] Zginęło tám ták wiele Pigmeow [...] Iáko kiedy Hiſzpani Granátenſow/ ſrogich [...] pożyli/ że ſię nie doſtáli Miecżom/ ále ná ćierniu y kotách zoſtáli. KmitaSpit Cv.

Synonimy: 2. żbik, zdeb; 3. koczkodan, 4. a. zuchwalec.

Cf KOTEK, 1. KOTKA

MK