1.
KOT (178) sb m
o jasne.
Fleksja
|
sg |
pl |
du |
N |
kot |
kotowie, koci, koty |
|
G |
kota |
kot(o)w |
|
D |
kotowi, kotu |
|
|
A |
kota |
koty |
kotu |
I |
kotem |
koty |
|
L |
kocie |
kotach |
|
V |
kocie |
|
|
sg N kot (73). ◊ G kota (16). ◊ D kotowi (2), kotu (1); -owi KochFr; -owi : -u RejRozm (1 : 1). ◊ A kota (47). ◊ I kotem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ L kocie (2). ◊ V kocie (6). ◊ pl N kotowie (7) GlabGad, RejRozm, PaprPan (3), BielRozm, CiekPotr, koci (2) KmitaSpit, RybWit, koty (2) RejKup, RejWiz. ◊ G kot(o)w (2). ◊ A koty (6). ◊ I koty (2). ◊ L kotach (1). ◊ A du (cum nm) kotu (1) KochAp 6.
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
1.
zool. Felis catus L.; kot, zwierzę domowe;
aelurus, catus, feles, felis Mącz, Cn; murilegus Mymer1; cata, musio Cn (139):
Kot niegdy kurá vłápił BierEz H3v,
G2v [4 r.],
114,
K [5 r.],
Ov,
P3 [2 r.] (
15);
Mymer1 27;
Wezmi kota tłuſtego á odrzy gi FalZioł V 112,
+6v,
IV 7a [2 r.];
Przecziągną powroz przes wodę A pewnie komu na ſſkodę Prziwiązą kota v koncza Zdrugą ſtronę drugi goncza Daway daway zawolaią Za powroz wſſitczi chwitaią RejRozm 398,
391 [2 r.],
392 did,
396 did,
397,
398 (
9);
RejWiz 55;
Catus, Adiect. Mądry/ Chytry. Catus substantivum, Kot. Mącz 41c,
4b,
120c,
352c;
SienLek 31,
70;
GórnDworz O 6 [3 r.];
CzechRozm 68;
KochFr 46,
94,
117 [2 r.];
KochSob 59,
60;
Koty narychley ſzcżurki wygubi GostGosp 18;
CiekPotr 31;
CzahTr G4v,
K3v,
K4 [3 r.],
K4v,
L [3 r.],
Lv.
W porównaniach (10): KromRozm I [H3]; Mus Alpinus, Zwierzątko [...] ták wielkie yáko dobry kot Mącz 238b, 164a, 370c; ow iáko kot s kąthá wygląda á náſłuchawa co o nim ludzie mowią RejZwierc 268, 239v; ták pokornie iák Kotowie chodzą. PaprPan Z2; KochBr 152; ieſli ſię dobrymi vcżynkámi wyſmuknieſz/ iáko koth/ kiedy ſię liże/ áby ćię Pan Bog przyiął ReszPrz 57; Przyzwala ná małżeńſtwo/ y hoyny/ y śmiáły: Pan młody bez bacżenia/ iák kot zágorzały. KlonWor 68.
Tytuł (2): RejRozm 391; Piſał też dla dobrych towárzyſzow diálogi rozlicżne Koſterę s pijánicą/ Wárwáſá z Dikáſem/ Lwá s Kotem RejZwierc Aaav.
W charakterystycznych połączeniach: kot biały, bury (3), czarny (2), głodny, tłusty.
Przysłowia:
gdźie ſłowo álbo wyrozumienie wątpliwe vłápić [prokuratorowie] mogą/ á ná nie iáko Kot ná Myſz dybią GroicPorz ev;
RejWiz 67,
136;
RejZwierc 222v,
229v;
RybWit B3v. [Ogołem 6 r.].
Bo bys mie tu prawie zawiodl Iako kota wſgrzebiach vplotl. RejKup m3; RejWiz 48, 124, 193v; RejPos 192v; Niedobrego znáć y źimie y lecie/ Bo záwżdy by kot w grzebiach ſie vplecie. RejZwierc 222. [Ogółem 6 r.].
A kotá kto v mleká wyernego widuye. March1 A3; Nierad bywa wierny kot vmleká. March3 Vv.
RejKup g4; Dwu kotu w ieden wór zle ſadzác. KochAp 6.
Stym kot rad mieſſka wezgodźie/ kto muſie da lizáć pobrodźie. March1 A4.
Skacżąc iáko głodny kot po puſtey komorze. RejWiz 2v.
Wierz mi że kot zá vchem nie iednemu wrzaśnie/ Myſląc o tym RejWiz 82.
iáko Kot ze dzwonkiem/ ſkacżąc RejZwierz 53v.
Pewnie iż Kotá w worze drudzy tárguiecie HistLan F; [Spem praecio non emo. Yáko mowią przy dworze/ Nie kupuią kotá w worze. TerentMatKęt R8, K4].
Nic nie ieſt rozum kto ſie im nie zdobi/ Iákoby kotá chował w puſtey krobi. RejZwierc 214; [Lecż drugi pan Chám/ ták ſie chełpą zdobi/ Z bogactw iák pſtry kot/ á zákryty w krobi StryjGoniec E2v (Linde).] [Cf kur pstry RejZwierc 219.]
im kot ſtárſzy/ Tym/ poſpolićie mówią/ ogon iego twárſzy [!] KochFr 132.
Wyrażenie: »kot łowny« (1): igry ſthroiſz/ iákoby myſz w domu gdzie kotow łownych ábo łápek nie máſz [ubi catulae vel museipulae non sunf] HistAl C3v.
Zestawienie: »kot egipski« = Felis lybica Forster; kot nubijski; przodek kota domowego, w Egipcie czczony jako zwierzę święte (1): Mus Indicus, Nieyákie zwierzę ták wielkie yáko kot Aegypski. Mącz 238b.
W przen (40):
kot bury [...] doſtał iegomośći [pijanego skowronka] [...] TRzebá ſię záwſze wárowáć nam kota/ Nie vpijáć ſię áni leść do błotá. CzahTr Lv.
Fraza: »kot we łbie przemieszkiwa, zalągnie się; [komu] we łbie grzebą koty« [o głupim, niespełna rozumu] (1 : 1; 1): RejJóz D3; iákie kłopoty Miewa/ komu iuż we łbie grzebą więc ty koty. RejWiz 42; KochSob 59.
Zwroty: »kota ciągnąć« =
narazić się na karę cielesną (
1):
chceſzli mię [łyżkę] wziąć/ Muśiſz kotá ćiągnąć. Kto mię ſtąd wynieſie/ Káżdego dąb wznieſie. RejZwierc 239.
»ciągnąć kota [z kim]« = klócić się, wojować (3): BielKom F6; Przyrodzenie z nim [sumnieniem] záwżdy ciągnie kotá. RejZwierc 223, 226.
»ciągnąć (a. pociągnąć) kota« = ośmieszać się, wygłupiać się; być oszukanym, być w błędzie [szyk zmienny] (14): RejJóz D5v; RejZwierz 68v; prawda iż ſie potym nikcżemność ich odkryłá/ wſzákżeſmy my przedſię przez długi cżás ciągnęli kothá GórnDworz D4, S6; BielSat D3; Drapye pochlebcá ieſzcże zá żywotá/ A kto mu wierzy bárzo ciągnie kotá. RejZwierc 217, 215, 222, 269; Strum R3; BielSjem 4; BielRozm 28:; KochFrag 23; ſczęśliwy/ cziy ſtirnik ieſt cnotá/ Iuż nie poćiągnie zá głupimi kotá. GosłCast 55.
»ciągnąć (a. przeciągnąć) kota, kota ciągnienie« = brać udział w grze polegającej rzekomo na przeciąganiu kota na sznurze przez rzekę w celu wciągnięcia do wody upatrzonego delikwenta [szyk zmienny] (13 : 1): RejRozm 401; RejFig Bb7 [2 r.]; dobra to wdy byłá wodá/ przez ktorąś w. m. kotá ciągnął. GórnDworz Qv, Qv [2 r.]; RejZwierc 224, 227v, 230v; MIkoſz kotá przećiągnął/ Ian ſię rzezał w koſzu KochFr 94, 10, 46, 94; KochSob 59.
»koty drzeć« [z kim (2), miedzy sobą (1)] = kłócić się [szyk 2 : 1] (3): z drugimiby też koty drzeć/ ábo iáką nienawiść wieść muśiał [cum aliis etiam simultatem vel inimicitias exerceat] ModrzBaz 44v; PowodPr 34; żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty/ Co ledá zá przycżynką z kośćiołem drą koty KlonWor 47.
»puścić koty z głowy« = prawdopodobnie dać upust szalenstwu (1): w tey bitwie gdy Mars puśćił koty z głowy/ Rowne były Zołnierzom gory/ rowne rowy. StryjKron 255.
Przen (3):
a) Gra polegająca na przeciąganiu kota przez wodę (2): ſkoro ſie kot odpráwi/ to powrozy hnet rozwieſzáć/ wyſuſzyć/ y ſchowáć ná drugi raz każę GórnDworz Qv; KochFr 10.
b) Człowiek ośmieszony (1) : Bo on czo harczowal wbloczie Y dzis go wolaią koczie RejRozm 404.
2.
zool. Felis silvestris Schreb.; żbik; drapieżnik z rodziny kotów (Felidae), przypomina kota, jednak większy z krótszym ogonem (7):
IEden co Kotá ciągnął/ ſiedząc ſie zámyſli/ Drugi rzecże/ że nam źwirz tá źimá wyniſzcży. Ryſiom Zdbiom á Wiewiorkam/ to tym nic nie będzie [...] A ten ſzepce [...] iákoć záławia/ by wſpomionął Kotá. RejFig Bb7.
Zestawienia: »dziki kot« =
żbik;
melis Mącz,
Cn;
taxo Cn (
3):
Tłuc ſie iáko dziki kot álbo w leſie záiąc. RejWiz 60v,
12v;
Melis [...] Zbik álbo dźiki kot. Mącz 214c.
»leśny kot« = żbik (3): FalZioł IV 7a; Zdeb/ álbo leśny koth: [...] Cattus ſylueſtris [...] Wildekatz. SienLek 244v; BielRozm 2.
Szereg: »zbik (a. zdeb) albo dziki (a. leśny) kot« (1 : 1): Mącz 214c cf »dziki kot«; SienLek 244v cf »leśny kot«.
3.
zool. Cercopithecus sp. (Rost); koczkodan; małpa zwierzokształtna z podrzędu wąskonosych (Catarrhini) (13):
Wſzakoż też małpy y kotowie maią ręce. GlabGad D3;
Witay dobry pácholiku/ A nápoły niewolniku/ Co by kotá ná łáńcuſzku/ Chowáią cie w tym kożuſzku. RejZwierc 232.
Zestawienie: »morski kot« = cercopithecus Mącz, Calep, Cn; simia caudata Mącz, Cn; celphus, cepus Cn [szyk 5: 2] (7): Przychodźili do nas Nigrythe Gámbre Kroleſthwá [...] przynośili Koty morſkie/ tákież Małpy/ Dáktyły y Pálmowe owoce BielKron 45lv, 264; Mącz 48b, 393c; Cercopithecus [...] German. Ein Meerkatz [...] Morski kot. [...] quasi simia caudata, quam marmonem vulgo dicimus Plin. lib. 8. Cercopitheci nigris capitibus, pilo asinino et dissimiles caeteris voce sunt. Calep 182b.
α.
W funkcji przezwiska (2):
Szereg: »koczkodan i morski kot« (2): mnie Kocżkodanem y morſkim kotem Marćinkiem [...] po dźiećińſku/ názywáć niewiem ieſli przyſtało CzechEp 82; beſtyą/ świnią dziką/ kocżkodanem/ morſkim kotem/ niemotą/ mięſzáńcem Szląſkim/ Cżeſkim/ Cygáńſkim [...] przezywa. CzechEpPOrz *3v.
a. Futerko małpie (3): Kotá ná nim poklwáli/ ſowę wypierzyli/ A z káftaná báwełnę wſzyftkę zwywłocżyli. KmitaSpit C2, B, C5.
b.
Herb:
[O kleynocie dawnym w Polſzcże Koth/ ktorego zdawná Przodkowie vżywáli Szárego w żołtym przepáſániu ná Cżerwonym Polu śiedzącego. Piſze o nim Długoſz/ że ma być Catus Marinus PaprHerby 575.
]Zestawienie: »Kot Morski« (1): [przyjęli] Szláchtá Herbu [...] Kot Morſki [Cattus Marinus JanStat 748]/ Woyſznárá Wilkolewiczá SarnStat 991.
4.
O człowieku (6):
a. Łobuz; może głupiec (5): Y nas kazdego zufalcza [...] Ktori iedno ſplochą glową To kazdego kotem zową RejRozm 394, 393, 395 [2 r.]; gdy ſie zá ktorym chłopow wlecże rotá/ To iuż máią w powadze nawiętſzego kotá. RejWiz 97.
b. Przebiegły, przewrotny (1): Astusus [...] Versutus oautus [...] Chitry, kot. Calep 108a.
5. Może kruczek, wybieg (1): A ktoby chciał wypiſáć koty w náſzym práwie/ Mogłby ie właſnie názwáć páięcża ſieć práwie. RejZwierc 244.
6.
[Prawdopodobnie pieniądze:
Wyrażenie: »kot z workiem« = trzos z pieniądzmi (z niem. Geldkatze): [złodziej] chustki po skrzynce przewraca, A z workiem kota co napilniej maca. Którego skoro do kalety wegnał, Swojego księżyka tak milczkiem pożegnał. OtwinErot 89.]
7.
n-pers Przydomek od nazwy herbu; przezwisko (11):
LibLeg 11/100;
zeznal yſz na walyſchewye v yakyegoſz kotha vkradl sziekyerke krawczikowy kthorego nyeznal LibMal 1551/161v;
RejZwierz 68v;
PaprPan Z2 [2 r.].
Zestawienia (6): apellaciyey ktorha ssya wyodla o zabyczie slyachatnego nyegdi andrzeya kotha sokolowskiego ZapWar 1546 nr 2612; RejZwierz 68v, bb3; Choćimirſcy Kotowie. PaprPan Z2; SarnStat 992, 1084.
*** Dubium (1): Powietrze im nie ſłuży [...] Biliby ſię/ ále im trupy ſzpetne ſzkodzą. Pożyły ich [...] Zginęło tám ták wiele Pigmeow [...] Iáko kiedy Hiſzpani Granátenſow/ ſrogich [...] pożyli/ że ſię nie doſtáli Miecżom/ ále ná ćierniu y kotách zoſtáli. KmitaSpit Cv.
Synonimy: 2. żbik, zdeb; 3. koczkodan, 4. a. zuchwalec.
Cf KOTEK, 1.
KOTKA
MK