Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOWADŁO

Następne hasło: KOWALCZYK »

KOWAL (113) sb m

o jasne, a pochylone,

Fleksja

	sg	pl
N	kowål	kowåle
G	kowåla	kowål(o)w
D	kowålewi, kowålowi
A	kowåla	kowåle
I	kowål(e)m	kowålmi
L	Kowålu

sg N kowål (54). ◊ G kowåla (9). ◊ D kowålewi (7), kowålowi (6); -ewi LibMal (5), GórnDworz; -owi SienLek, HistRzym, RejZwierc (2), SkarŻyw; -ewi: -owi ZapKościer (1 : 1). ◊ A kowåla (9). ◊ I kowål(e)m (4). ◊ L Kowålu (1). ◊ pl N kowåle (12). ◊ G kowål(o)w (2). ◊ A kowåle (8). ◊ I kowålmi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Rzemieślnik zajmujący się kuciem, wyrobem grubszych przedmiotów z żelaza (102)
- Przen: Człowiek podstępny, intrygant (1)
2. [zool. Pyrrhocoris apterus L.; kowal bezskrzydły; owad z rządu pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), o ubarwieniu czarno czerwonym, pojawia się masowo u podstawy pni najczęściej starych lip]
3. n-loc Miejscowości (5)
4. n-pers (6)

1. Rzemieślnik zajmujący się kuciem, wyrobem grubszych przedmiotów z żelaza; faber ferrarius Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; ferrarius Mącz, Calag, Calep; fabricator Mącz (102) : BierEz K2 [2 r.], K2v, L4v; Murm 181; Mymer¹ 13v; Maniscallus, dvorny koval BartBydg 86b, 55; LibMal 1544/77v, 78v, 93, 1545/97v, 1547/ 127; MurzOrt B2v; Kowal młotki kołáce/ á Sloſarz piłuie. RejWiz A8v, 147v; Leop Zach 32/20; RejFig Ee3 [5 r.]; BielKron 214; Faber ferrarius, Kowal który konie kuye. Mącz 113a, 113a [2 r.], 124d [2 r.], 324d, 509a; weźmi troſk od kowalá ktore ſye z żelázá złupuią á ná nakowádlnię ſpadáią SienLek 110v, 168v, 169, 173, 174v [2 r.], 176v, 177v; HistRzym 48v, 120v, 121 [2 r.], 121v [5 r.]; RejZwierc 182, 224, 227, 268v; Byli też kowale co niedźwiadki cżynili żelázne/ ná trzy álbo cżterzy rogi oſtre ná kſztałt wodne^go orzechá BielSpr 9; BudBib Is 44/12; ModrzBaz 45v; 422b; SkarŻyw 29, 165 [5 r.], 166, 241; Geneſ. 4. wſpomina Moiſes Tubalkaina być pierwſzym Kowalem y rzemięſnikiem kruſzcu zeláżnego. StryjKron 16,145; piſze Eraſmus in annot. novi testamenti. Mar. 6. Ktorzy rozumieią (ze złego wyrozumienia y nieumieiętnośći) żeby Iozef małżonek mátki páná náſzego Iezuſá Chriſtuſá/ miał być kowalem/ á nie ćieślą: á iż też y Pan náſz tegoż był rzemięſłá CzechEp 65; GostGosp 82 [2 r.] 164 [2 r.].

kowal czego (1): Sellá też porodźiłá Tubálkainá kowalá [malleatorem] wſzytkiego naczynia miedźiánego y żeláznego. BibRadz Gen 4/22.

kowal na co (1): Synowie wáſzy muſzą być ſłużebnikámi v niego [króla]/ iedny pocżyni iezne/ drugie pieſze/ drugie kowalmi ná zbroię [fabros annorum Vulg 1.Reg 8/12] BielKron 63v.

W połączeniu z imieniem (11): LibMal 1545/101v; BielKron 4, 23v, Llll3v; Mącz 333d; Fokus kowal dla ſwey mądrośći Ceſárzem od wſzech ieſth wybrány HistRzym 50, 49v [2 r.]; ZapKościer 1584/47v [3 r.].

W połączeniach szeregowych (9): ſchłopieiemy wſzyſcy [...]/ w pług á w rolą wſzyſcy ſye obroćimy/ álbo w Szewce/ w kowale/ w kráwce/ ſzukáiąc żywnośći ſobie/ poydźiemy. OrzRozm O3; Náuká lekarſtw Końſkich/ dobrze doświadczona, od roſtropnych Máſztálérzow kowalow/ y roſtuchárzow/ ktorzy ſye sthym nawięcéy obieráią. SienLek 164; RejZwierc [207]; BielSpr 2v [2 r.], 9, 53v; Faber – Rzemiesnik wſſeliaky koło twardei roboty, iaki ieſt kowąl, sloſsarz, czieslia, muliarz. Calep 402a; GostGosp 32.

W porównaniach (4): iáko dobry żolnierz vmie kowalewi roſkázáć/ iákim kſtałtem ten teſak/ y iáko dobry ma być GórnDworz E5v, K2v; ModrzBaz 45v; GórnRozm A3.

Przysłowia: Gdy kleſzcze oſłábyeią muśi kowal zmylić/ By ſie też ſwym miſterſtwem chciał nabárzyey śilić. RejWiz 119v.

Bo krawcy gdy ſie zeydą/ mowią o nożycach/ Kowale też o kleſzcżach/ mniſzy o kápicach. RejWiz 147.

kowalowi łácno o młot/ y ſloſárzowi o piłkę/ y kráwcowi o nożyce RejZwierc 74v.

kowalá od kleſzcżow á zduná od gárnczow thrudno odwieść RejZwierc 268v.

Wyrażenia: »kowal gromny« = Cyklop (1): Zá którym gniewem pobiłem Cyklopy/ Kowale gromné/ á oyćiec mię zá to Przymuśił ſłużyć człeku śmiertelnému. KochFrag 44.

»kowal piekielny« = Wulkan [szyk 1 : 1] (2): Rozmáićie thę gorę [Etnę] ludzie vcżeni na świećie wykłádáli/ Poetowie Greccy piſáli tho być komin Wulkaná kowalá piekielnego BielKron 276v; RejZwierc 27.

»kowal szabelny« (1): Machaeropeus, Kowal ſzábelny/ miecznik. Mącz 202c.

W przen (1):

Wyrażenie: »we łbie kowale« = ból glowy, kłopoty (1): Azaſz on ma wżdy kiedy beſpiecżne wyſpánie/ Ano we łbie kowale á dziwne ſzemránie. RejWiz 12.

Przen: Człowiek podstępny, intrygant (1): tu ſie vcżmy [...] w iákiey ſławie mamy záchowywáć vſthá á ięzyki ſwoie/ á ſtrzedz ich od káżdey omylnośći á pokrytośći vnieſionego ſercá náſzego/ gdyż widzimy w iákiey to pyecży v Páná ieſt/ á iáko ſie záwżdy táki kowal ſwoim właſnym młotem bárzo poraża. Gdyż pocżćiwemu cżłowiekowi/ [...] nic pięlmiey nie przyſtoi/ iedno gdy fáłſz á omylność nie bywa ználezyona w vſciech iego. RejPos 251v.

2. [zool. Pyrrhocoris apterus L.; kowal bezskrzydły; owad z rządu pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), o ubarwieniu czarno czerwonym, pojawia się masowo u podstawy pni najczęściej starych lip: Páiąk/ mrowki/ y śierſzenie/ Te niech będą w wielkiey cenie. [...] Swiercż/ Szcżypawká/ y Kowale/ Wſpomniem iuż po beynale. Lecż to nie źwierze robaki/ Puśćmyſz ie w ſequeſtr na żaki. BielawMyśl Ev.]

3. n-loc Miejscowości (5):

»Kowal« (1): Vrodził ſie ſyn Lokietkowi w miáſtecżku Kowalu ná Kuiawach BielKron 370.

»Kowale« (4): niechciałli by był o kowale wkhontrakt iaki znim wnisc ActReg 81, 81, 85; SarnStat 1088.

4. n-pers (6): ten dom przedal [z] Gruntem leſzączy wtele Kopiſzki a sdrugi strony kowala laſza ZapKościer 1583/41v.

Zestawienia (5): ZapWar 1503 nr 2022; Subką on ſam vkradl thowarziſſewy y dal yą oyczimowy ſwemv woithkowy kowalewy w krziſzkowye LibMal 1546/117v, 1546/ 112v, 117v, 1547/131v.