[zaloguj się]
[pdf]

KRZEMIEŃ (36) sb m

-en (35), -ęn (1).

Pierwsze e jasne. ◊ -éń KochPs (2), -eń (1) OrzQuin (Cn e pochylone); -en-.

Fleksja
sg pl
N krzemiéń krzemienie
G krzemienia krzemieni(o)w
A krzemiéń
I krzemieni(e)m
L krzemieniu
V krzemieniu

sg N krzemiéń (15). ◊ G krzemienia (6). ◊ A krzemiéń (6). ◊ I krzemieni(e)m (2). ◊ L krzemieniu (3). ◊ V krzemieniu (1). ◊ pl N krzemienie (2). ◊ G krzemieni(o)w (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Naciek kamienny w skałach osadowych (najczęściej wapiennych) składający się głównie z opalu, chalcedonu i kwarcu; bardzo twardy kamień używany w czasach przedhistorycznych do wyrobu broni, narzędzi m. in. jako krzesiwo; silex Mącz, Calep, Cn; focaris BartBydg; pyrites Mącz (21): Focaris, lapis petrae etc. ad excutiendum ignem, crzemyen, BartBydg 59b; Prometeuſz [...] ogień z krzemieniá wynalazł BielKron 273, 273 marg, 376; Ignarius lapis, Krzemień. Mącz 165a; Elidere ignem e silice, Skrzoſáć ogień z krzemieniá Mącz 182c, 322d, 334a, 393b; W tym krzemieniu/ widźiſzli ty ogiéń? (–) Nie widzę. (–) Vdérzże iedno w ten krzemień ogniwem/ hnetki go oglądaſz. OrzQuin I3; Calep 980a; GrabowSet D3v.

W porównaniach (4): BibRadz Is 5/28; Zakón nowy/ ták ſye w ſtárym Zakónie táił/ iáko ſye tái ogiéń w krzemieniu. OrzQuin T3; ModrzBaz 127v; mowiąc/ roſtrżąſáiąc/ wyłuſczáiąc/ prawdá ſię naydźie/ iáko w krżemień bijąc/ ogień wychodźi. GórnRozm F4.

Szereg: »krzemień albo kryształ« (1): wykrzoſawſzy ogień álbo s krzemieniá/ álbo s kryſzthału ſiedm kroć chodzićie/ około onych drew ſzemrząc y tzáruiećie KrowObr 86v.
W przen (1):
Zwrot: »przemienić się w krzemień« (1): Przemień ſię w krzemień/ ten niech ogień dawa/ Co w niebo świeći/ [...] Niech/ twoie ſerce/ do chwały zápala GrabowSet Q2v.
a. Część dawnej broni palnej służąca do skrzesania iskry (2): záto mu nic niedáli thylko ruſznicżkę z krzemieniem/ co ná ten cżás v nich byłá nowá rzecż BielKron 316v; CzahTr 3.
2. Twardy kamień, skała, zwłaszcza marmur lub wapień; silex Murm, ModrzBaz, Vulg; accipitur nonnunquam latius silicis appellatio ut etiam de petris et marmoribus dicatur Calep (15): Silex, eyn kyſzling krzemyen Murm 122; Silex. Krzemień [Głaz. Silex. Kiſzling ſtein. SienHerb 338a]. FalZioł IV 58b, +8v; Kto by mi to dał/ áby ſpiſáne były mowy moie? [...] álbo wżdy złotem wyryte ná krzemieniu [sculpantur in silice]? Leop Iob 19/24; Silice stratus. Krzemieniem położony Mącz 393b; Anyołom ſwoim każe ćię pilnowáć [...] ábyś/ idąc drógą/ Ná oſtry krzemiéń nie vgodźił nogą. KochPs 139, 159, 174.

W przeciwstawieniu: »krzemień ... ludzie« (1): niemowiłem do krzemieniow [silices]/ áni do dębow [...] álem do ludźi mowił. ModrzBaz 142v.

W porównaniach (2): Otho vcżyniłem oblicże twoie moćnieyſſe niż oblicże ich/ á cżolo twoie twárdſſe niż cżoło ich. Vcżyniłem oblicże twoie iáko Adámánt/ y iáko krzemień [ut adamantem et ut silicem dedi faciem tuam] Leop Ez 3/9; BudBib Is 50/7.

Wyrażenia: »krzemień biały« (1): Nalepſze ſą Krzemiemie [!] cżarne [...] biale zaſię nierichło ſie ſtarzeią ani każą z ktorich groby czynią rite FalZioł IV 58b.

»krzemień czarny« (1): Nalepſze ſą Krzemiemie [!] cżarne [NAlepſze ieſth Głaźie (iáko Iſydorus piſze) cżarne SienHerb 338a] FalZioł IV 58b.

»krzemień czyrwony« (1): Nalepſze ſą Krzemiemie [!] cżarne, na mieſtczach niekthorich y theż cżyrwone FalZioł IV 58b.

»krzemień wodny« (1): Krzemień wodny/ zawżdy bywa iakoby mokri: [...] nie ma być kładzion w mur aż po dwu lat [Głaz wodny záwżdy bywa iákoby mokry SienHerb 338a]. FalZioł IV 59a.

»zielony krzemień« (1): zielony Krzemień barzo ſie ogniowi przeciwi, Anigdziey go nie naydzie wiele/ á kthori ieſth blady/ na wapno rzadko ſie przydawa [źielony Głaz bárzo ſie ogniowi przećiwi SienHerb 338b] FalZioł IV 58b.

W przen (1):
Zwrot: »mieć w sercu twardy krzemień« = być nieczułym, nieugiętym (1): NA pálcu maſz diáment/ w ſercu twárdy krzemięń/ Pierſćięń mi/ Hánno/ dáieſz: iuż y ſerce przemięń. KochFr 70.

Synonim: 2. głaz.

Cf KRZEMIENIE

IM