[zaloguj się]
[pdf]

KRZYŻAK (243) sb m

-ż- (231), -z- (12).

a pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N krzyżåk krzyżåcy
G krzyżåka krzyżåków
D krzyżåkowi krzyżåkom
A krzyżaki, krzyżåk(o)w
I krzyżaki, krzyżåkami

sg N krzyżåk (4). ◊ G krzyżåka (1). ◊ D krzyżåkowi (1). ◊ pl N krzyżåcy (72). ◊ G krzyżåków (47); -ów (2), -ow (1), -(o)w (44); -ów:-ow SarnStat (2 : 1). ◊ D krzyżåkom (31); -om (1), -(o)m (30). ◊ A krzyżaki (29), krzyżåk(o)w (11); -i BielKron (18), KochProp (3), KochFrag (2), SarnStat; -(o)w KmitaSpit; -i : -(o)w StryjKron (5 : 10). ◊I krzyżaki (32), krzyżåkami (15); -i MiechGlab, BielKron (10), GórnRozm, KochProp (5), PaprUp, SarnStat, KlonKr; -ami VoySzl; -i : -ami StryjKron (12 :14).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Członek niemieckiego zakonu rycerskiego Najświętszej Marii Panny, noszący biały płaszcz z czarnym krzyżem; societas Marianorum Modrz; crucifer Jan Stat; cruciger, Teutonicus frater et sodalis, Teutonici ordinis miles Cn (211): Trzeciego vphu Hetmanem był Miecżſław kxiążę Opolſkie/ gdzież było ryczerſthwo Opolſkie y Pompo Pruſki miſtrz z ſwemi krzyżaki [cum fratribus et militia sua]. MiechGlab 10, **2v; Krzyżakow Regułá we Włoſzech ſię zátzełá/ ktorą trzeći Innocencyus Papieſz pochwalił/ poſwięćił/ y potwierdził. KrowObr 135; thakież theż ći mili zakonnicy/ kiedy ſie nawięcey wſpomogli á ku páńſtwu przyſzli pocżęli hárdzieć/ bieráć ludzi w niewolą w Polſce y w Lithwie/ á robić imi iáko bydłem/ żony cudze od mężow bráć (marg) Krzyżacy ſie złotrzyli. (‒) BielKron 346, 346, 358v [2 r.], 361v, 364, 369 [4 r.] (36); KochZg B; KwiatOpis B3v, B4; naywięcey tá Pruſka źiemiá/ ktora teraz ieſt pod Kśiążęćiem/ przed dawnemi cżáſy doznáłá [łupiestwa]: gdy tám przed tem Krzyżacy pánowáli. ModrzBaz 74v; Brát Bollandus od iednego Ruśiná włocznią był przebity/ co obaczywſzy Woyt Sambiyſki Krzyżák [...] ſciął onego Rusiná iednym zámáchem StryjKron 310; W Pruſiech też Krzyżacy od Pogan Pruſſow/ Zmodzi/ Kurlandow y Litwy práwie wſzyſcy byli poráżeni StryjKron 340, 41, 46 [2 r.], 288, 295 [6 r.], 300 [4 r.] (103); czći odſądzony/ o to iż był ná woynie z Krżyżáki z plácu vſtąpił. GórnRozm L2; Tu pokóy záśię poſeł Papieſki ſtánowi/ A Krzyżak czołem bije Polſkiemu krolowi. KochProp 11, 8 [6 r.], 9 [3 r.], 10 [5 r.], 11 [2 r.].; Ritwianſkiemuc ono Woyewodzie Letzickiemu/ Marcinowi oſmi Sinow zabito wone Slawna bitwe Skrzizaki za Iagiela Krola PaprUp E4, Cv, C2v, C4, E4v; Krzyżaki boiu Ták nákarmił/ że prośić muśieli pokoiu KochFrag 43, 42; przez źiemie Krzyżakow [terram Cruciferorum JanStat 904] ták w Pruśiech iáko w Inflantćiech. SarnStat 1120, 987, 1117, 1128, 1264; KlonKr wstęp A4, Ev, E3v; VotSzl B; KmitaSpit C4v.

W charakterystycznych połączeniach: hardy Krzyżak (2), zły.

Wyrażenia: »bracia Krzyżacy« (2): Táka byłá vgodá y poſtánowienie miedzy Konradem Xiążęciem Mázowieckim y przerzeczonymi Brácią Krzyżakámi StryjKron 295, 300.

»Krzyżak liflandski« (6): Tegoż roku Bertoldus Bruhane Kontor z Krolewcá ná pomoc Krzyżakom Liflandſkim poſłány StryjKron 308, 288, 355, 386, 416, 562.

»Krzyżacy pruscy, Prusy, nowi Prusacy, Prusowie« [szyk 16 : 6] (17 : 3 : 1 : 1): Przeto gdy nowi Pruſácy krzyżacy z Litwą walcżyli/ tedy záwżdy ſtarzy Pruſowie przychylnieyſzy byli Litwie niż Niemcom BielKron 345v, 367v, 370, 371v, 372v, 373v; Krzyżacy Pruſcy ſkoro vſłyſzeli o poráżeniu Miſtrzá Liflandſkiego w Zmodzi muſieli wziąć przymierze z Polaki/ y z Litwą. StryjKron 582 marg, 288, 295, 345, 360, 370 (16).

»Zakon Krzyżakow« (2): BielKron 266v; Wilhelm Furſtemberg Miſtrz Liflandſki/ iáko ſkoro ze wſzyſtkimi Kontorámi y z Zakonem Krzyżakow ſwoich wiáre Luterſką przyiął StryjKron 767.

Wyrażenia przyimkowe: »do Krzyżaków« = do przyjścia Krzyżakow (1): Ten lud Pruſki ſproſne báłwány chwaląc áż do Krzyżakow/ ktorzy ie z Polaki gwałtem przywiedli ná Krzośćiáńſką wiárę BielKron 291v.

»pod Krzyżaki« = pod panowaniem Krzyżakow (1): wypráwił Sendiwoiá Oſtrorogá z wielkiey Polſki Sláchtą/ y z Czechámi Heretikámi do nowego Márgrábſtwá/ ktorą Ziemicę y dwánaście Miaſt przednieyſzych y obronnych pod Krzyżaki zá krotki czás wzięli StryjKron 577.

2. Uczestnik wyprawy krzyżowej (30): Krzyżacy miedzy ktorymi było wiele mnichow y kápłanow/ tákież rzemieśnikow/ rzućili ſie ná żydy w Káźimierzu/ wiele ich pozábijáli y ſtátki wybráli BielKron 400; vmyſlili napierwey wſzytkę Sláchthę y s Pány wygładźić/ (marg) Krzyżacy łotrowie (‒) á inſze przełożone s chłopſtwá ſobie vſtáwić BielKron 412v, 177v, 178, 251v, 364v [2 r.], 327v (16).
Wyrażenie: »krzyżak dobrowolny, wolny« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Pierwſzy huph z Krzyżakow dobrowolnych [primum de cruce signatis voluntariis] y Gornikow z łotey gory/ y inſzich drabow/ ktorych hetmanem był Boleſlaw ſzepiołka. MiechGlab 10; Papież liſty poſłał Arcybiſkupom Máydeburſkiemu/ Gnieźnieńſkiemu/ y innym/ áby zawołáli ná wolno Krzyżaki przećiw themu Lyſoniowi. BielKron 362.
Szereg: »(tak) krzyżacy i (jako) służebni« (2): przyſzłá mu nowiná/ iż Papież Eneás Silwius ćiągnie z wielkim ludem Krzyżakow/ y ſłużebnych wodą y źiemią do Epiru BielKron 254v, 255v.
Wyrażenie przyimkowe: »na krzyżaki« (10):
~ Zwrot: »dać krzyż [komu] na krzyżaki [przeciw komu]« = pozwolić na wyprawę krzyżową (1): Ten [papież Eugeniusz III] ziechał był z Rzymá do Fráncyey/ tám dał krzyż krolowi Fráncuſkiemu ná krzyżaki przećiw Sárácenom BielKron 181.
Wyrażenie: »jubileusz, list na krzyżaki« = dokument ogłaszający wyprawę krzyżową (9): Láthá 1287, Leſtko cżarny [...] zmyſlił ſobie wypráwę woienną przeciw Lithwie pogánom [...] ná kthorą wypráwił ſobie od oycá Papieżá liſt ná krzyżaki. BielKron 365v; cżłowiek chytry á wymowny przyiechał/ ktory dał Iubileuſz ná krzyżaki przećiw pogánom. BielKron 400, 362 [2 r.], 394 [3 r.], 400, 412v. ~
3. Złota moneta portugalska wagi dukata (3,5 g złota) od wizerunku krzyża na rewersie zwana cruzado lub crusado (1): zá ktore dał ſtárſzy náſz pieniądze złote/ krzyżaki zową/ puł złotego Węgierſkiego płáci ieden. BielKron 454.
4. n-loc »Krzyżaki« = państwo krzyżackie (1): [Światopełk] Kuiáwy y Krzyżaki ſpuſtoſzył BielKron 361v

Synonim: 3. krajcar.

Cf KRZYŻOWNIK

JB