[zaloguj się]
[pdf]

KSIĘŻNA (117) sb f

kſ-, ks-, kś- (61), kſz-, ksz- (7), x- (36), kx- (13).

Fleksja
sg pl
N księżna księżny
G księżny, księżn(e)j, księżni(e)j księżen
D księżnie
A księżnę
I księżną księżnami
L księżnie
V księżno

sg N księżna (35). ◊ G księżny (29), księżn(e)j (2) WitosłLut, księżni(e)j (1) BudBib. ◊ D księżnie (14). ◊ A księżnę (10). ◊ I księżną (10). ◊ L księżnie (2). ◊ V księżno (6). ◊ pl N księżny (4). ◊ G księżen (1). ◊ I księżnami (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Żona panującego; kobieta sprawująca władzę książęcą, władczyni; możnowładcy, magnata legitymującego się tytułem książęcym; dux, princeps Murm, BartBydg, Mącz; ducissa Mymer1, BartBydg, Cn; regina PolAnt; femina princeps, uxor principis Cn (83): Murm 174 [2 r.]; Mymer1 11; Dux, ksyącz, ksyązna, significat officium et dignitatem BartBydg 45b, 45, 123; thák Ceſarz iáko y Krol/ támże ná podnieſionym mieyſcu do przyrządzonego ſtołu ku obiádu ſiedli: znimi Krolowá/ Kſiążę Báworſkie z małżonką ſwą/ oboie Erckſiążąt y z kſiężnámi. BielKron 330, 416v; nálasł Hádad łáſkę v Fáráoná wielką/ że mu dał zá żonę ſioſtrę żony ſwey/ ſioſtrę Táchpeneſy kſiężniey [sororem Tachpenes reginae]. BudBib 3.Reg 11/19, 3.Reg 11/3; BielSjem 5, 17; Vpátrzył ſędźia/ iż nád Xiężnę owá/ Oſobliwſzego coś miáłá Krolowa. Iáko nád leśne Nymphy ma Dyáná/ W złoto vbrána. KlonFlis G4v.

księżna z czego [= z jakich włości] [w połączeniu z imieniem] (1): Sigmunt námowiony będąc od Brátá Włádiſłáwá Krolá Węgierſkiego/ y od Xiężny Iádwigi/ z Treczyná Wdowy po Woiewodzie Siedmigrodzkim Stephánie zoſtáwioney/ Corkę iey Barbarę zmowił w małżeńſki ſtan StryjKron 727.

W połączeniu z imieniem [księżna + imię (7), imię + księżna (5)] (12): MiechGlab **2; LibLeg 8/132; PO śmierći Olhy Kſiężny/ Swátoſław ſyn iey rozdźielił Kſięſtwá miedzy ſyny BielKron 427v, 382v, 403v, Mmmm; PO zábiciu od Drewlanow Małżonká ſwoiego Ihorá Rurikowicá Xiężná Holha z Synem iedynym Swentoſławem Páńſtwá Ruſkie Wielkonowogrodſkie y Kijowſkie wzięłá w ſwoię ſpráwę StryjKron 122, 124, 335, 512, 547, 712.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej lub etnicznej [księżna + przymiotnik (23), przymiotnik + księżna (5); w tym dodatkowo z imieniem (18)] (28): OpecŻywPrzedm C3; OpecŻywSandP ktv; LibLeg 8/132, 11/102v; LibMal 1543/74; WyprKr 1, 2v, 59; Ten też ſwiętą Iádwigę Sląſką kſiężnę dał podnieść BielKron 183v; Tego Fryderyká byłá vrodziłá kſiężná Mázowecka Cymbárká. BielKron 188v, 186v, 283v, 301v, 331v, 350 (11); wtárgnęli do zięmie ſláchetney Pániey Xiężny Dobrzyńſkiey StryjKron 320, 330, 442, 712, 727; BielSjem 8; LatHar [++3]v, [++4], 422.

W połączeniu z G sb [ponadto w połączeniu z imieniem] (1): Tákże mu záſię Márya kſiężná Belgarum wiele vcżyniłá BielKron 191.

W formułach grzecznościowych i dedykacjach [w tym: jej m(iiłość) (5), oświecona (2), najaśniejsza (1), jaśnie wielmożna (1); dodatkowo w połączeniu z imieniem (2)] (9): Oſſwieczona kxiezno Czorko naſſza myla. Dano nam lyſth t.m. ſchtorego yzeſmy ſroſumyely LibLeg 8/132v; kyedi bi nye vrzadnyk Colodenſky pan byenyaſch Volſky y zboyari y ſpoddanimy kxyazni yey mczi rathowal. LibLeg 11/156v, 8/132; Ku naiaſnieyſzey Kxiężnie Izabelli Krolewnie Polskiey/ na ten cżas Krolowey Węgierskiey y Cżeskiey/ krotka przemowa. RejJóz A2; WyprKr 113v, 122, 126, 127; Do Iáśnie Wielmożney Kxiężny Iey M. Paniey Zophiey Mieleckiey/ Małżonki Kxiążęćiá Słuckiego Ianá Siemioná. KołakCath B4v.

Wyrażenia: »księżna (i) wdowa« [w tym: w połączeniu z imieniem i przymiotnikiem od nazwy etnicznej (2)] (3) : Brygidá Kxiężná Swecka wdowá przyiecháłá do Rzymá/ y vſtáwitznie mieyſcá ſwięte náwiedzáłá KrowObr 136v; Owcżyná ieden z rády w wiązał ſie bárzo w opiekę Kſiężny wdowy. BielKron 430; LatHar 287.

»wybrana za księżnę« (1): [Vanda, córka Kraka] Wybrána zá Xiężnę KlonKr A3v.

Zestawienia: »księżna pani (jego)« [szyk 3 : 1] (4); LibLeg 8/132; á kſiężná páni iego ná káżdy dźień onym vbogim dawáłá iáłmużnę HistRzym 82; KołakCath B4v.
~ [Przy tytułowaniu królowej polskiej:] »księżna pani« [w połączeniu z imieniem] (1): Státut o proſtégo ſtanu ludziach: NA prośbę Naiáſnieyſzéy Kśiężny/ Pániéy Helżbiéty/ z łáſki Bożéy Królowéy Polſkiéy [Serenissimae Principis Dominae Elizabet. Dei gratia Reginae Poloniae JanStat 195]/ Mátki náſzéy/ vſtáwiony SarnStat 179. ~

»wielka księżna« [w tym: w połączeniu z imieniem (2), z przymiotnikiem: litewski (2)] (3): ſnadź by mi łatwiey przyſzło vcżynić wizerunk/ wielkiej kſiężny/ ktoraby wſzytkiemu ſwiátu godna byłá roſkázowáć/ niż ſtánowić/ iáka ma być ze wſzytkim dworna páni GórnDworz V7.

~ [w formułach dyplomatycznych i dedykacjach:] »z łaski Bożey krolowa polska, wielką księżna litewska« (2): Náiáſnieyſzey Pániey á Pániey Annie Iágiełownie z łáski Bożey Krolowey Polſkiey/ Wielkiey Kſiężnie Litewſkiey/ Ruſkiey/ Pruſkiey/ Mázowieckiey/ Zmuckiey/ Iflánckiey SkarŻyw A2; SiebRozmyśl [A2]. ~

Szeregi: »księżna abo (i) krolowa« (2): [aby być dworną panną trzeba] vmieć ſobie pozyſkáć łáſkę/ nie iedno they kſiężny/ ábo krolowey/ ná ktorey dworze z małżonkiem ſwym będzie GórnDworz V7v; StryjWjaz A4v.

»książę i księżna; książę z księżną« (2; 1): Ceſarz ná Ratuſzu tániec mieć roſkazał/ przy ktorym wſzytki kſiążętá z kſiężnámi były BielKron 331; Dux. Qui vel quae ducit, Xiążę y Xiężna. Mącz 96a, 322b.

W przen (3): Rzecż Posłow przed Kśiężną/ to ieſt/ przed Polſką źiemią/ náſzą mátką. BielSat [I 4] [idem] BielSjem 13.

księżna czyja (1): A Wołhá rzék północnych można Kśiężná bieży. KochJez B2v.

a. O Matce Boskiej (1):
Wyrażenie: »świata tego księżna« (1): Bądz pozdrowiona gwiazdo iuthrzenna [...] ſwiátá tego Kxiężno y krolewno KrowObr 164v.
b. Żona przyznającego się do tytułu dalekiego, zubożałego potomka książęcego rodu (1): IEden iechał mimo dwor towárzyſzá ſwego/ Wiedząc iż tám z wołyniá Kſiążętá v niego. [...] vbrał ſie/ hárdzie przez dwor krocżył. Wyſzedł Kſiążę ten pyta/ co pan cżyni brácie/ Drugi rzecże áż mię wſtyd/ iż Kſiążąt nie znacie. Krocży potym do izby/ álić Kſiężná ſiedzi/ Z zielonym połhátłaſiem/ śmiali ſie ſąſiedzi. RejFig Bbv.
2. Córka panującego lub członka znakomitego rodu (33): Thá podle cżáſu thego obycżáiá vmiáłá gąść á plęſáć/ iáko ine Kſiężny/ bo w ty cżáſy ſromothá byłá tey Kxiężnie ktoraby tego nieumiáłá. HistRzym 12v; StryjKron 170; ReszList 160; W ktorym [czasie] święta pobożność ślub poſtánowiłá/ Tobie Oycże pobożny cną Kśiężnę zlećiłá. SapEpit A4, A2v [3 r.], A3v, B4.

księżna na czym [= na jakich włościach] (3): Ku yey Miłośći Pániey Elżbiecie s Szydlowca/ na Olikach y Nieświżu Kſyężnie KochZuz ktv; SapEpit kt; WitosłLut kt.

W połączeniu z imieniem (3): Trzećiego dniá ſlub Ceſarz Karzeł s kſyeżną Elżbietą brał ná zamku w wielkim kościele BielKron 375v; HistRzym 12v; StryjKron 727.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [zawsze: księżna + przymiotnik; dodatkowo w połączeniu z imieniem (4)] (8): Miałby był [Jan Zygmunt] zá Małżonkę wnuckę Cżeſárzá Xiężnę Kliwęńſką BiałKat L4v; Po nim ná Xięſtwie Połockim zoſtał HLEB Syn/ y Corká POROSkawia (marg) Poroſkawia Xiężná Połocka Czernicá. (‒) StryjKron 274, 275 [2 r.], 437; ActReg 157; KołakCath Cv; WysKaz )?(2.

W formułach grzecznościowych i dedykacjach [w tym: j(ej) m(iłość) (5), (jaśnie) oświecona (3), miłościwa (1); dodatkowo w połączeniu z imieniem (3), w połączeniu z nazwiskiem (3), w połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (2)] (9): okrom I. M. Kśiężny Kátárzyny corki waſzey Kś.M. y ſyná [...] [Pan Bóg] do iednośći kośćiołá S. [..] przywroćić [...] vcżćić racżył. SkarJedn A6; KochEpit kt, A2; KołakCath C2v, C4; WysKaz )?(2 [2 r.], )?(3v; LVTNIA NA WESELE Iáſnie Wielmoznego Páná Iego Młcżi Páná Ierzego Chodkiewicżá Stároſtcy Zmoydzkiego. etc. etc. Y Oświeconey Xiężney Pánny Pánny Sophiey Rádźiwiłowny WitosłLut kt.

3. Kapłanka w religiach starożytnych (1): ták iey ten miſtrz dopomogł że ią Kſiężną vcżyniono tey Boginiey rzecżoney Weſtá [...] w ty cżáſy pánny á pánie też zá kſiędze miano. HistRzym 17v

Cf KNIEINI, KSIĄDZ, KSIENI

TZ