Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KURCZYĆ

Następne hasło: KURDWAN »

KURCZYĆ SIĘ (16) vb impf

sie (11), się (5).

Fleksja

indicativus
inf	kurczyć się
praes
	sg	pl
1	kurczę się
3	kurczy się	kurczą się

praet
	sg		pl
3	m		m pers	kurczyli się
	f	kurczyła się	m an
	n		subst	kurczyły się

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się kurczył	m pers
3	n		subst	by się kurczyły

inf kurczyć się (2). ◊ praes 1 sg kurczę się (1). ◊ 3 sg kurczy się (5). ◊ 3 pl kurczą się (2). ◊ praet 3 sg f kurczyła się (1). ◊ 3 pl m pers kurczyli się (1). subst kurczyły się (1). ◊ con 3 sg m by się kurczył (1). ◊ 3 pl subst by się kurczyły (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Skręcać się, wykrzywiać (3)
2. Ściągać, kulić się, zmniejszać się, maleć (8)
- Przen: Płaszczyć się, uniżać, potulnieć (2)
- a. W funkcji biernej; tu przen: być ograniczanym (1)
3. Zawężać, ograniczać się (5)
- a. Oszczędzać, skąpić; tu w przen (4)

1. Skręcać się, wykrzywiać (3): komu by ſie cżłonki albo ſtawy kurcżiły z boleſcią, tedy tim namazuy FalZioł I 42b; Oczko 33.

kurczyć się ku czemu (1): Opiſthotonos, rigor quo caput scapulis anectitur [...] Gdy ſziyá ćirpnie álbo drętwieye/ á ták ſie ná zád ku plecóm kurczy. Mącz 266a.

2. Ściągać, kulić się, zmniejszać się, maleć; rigere Mącz (8): FalZioł V 58v; Rigeo, kurczę ſie przed zimnem. Mącz 356b; Gdy by ſye żyły kurczyły Niepowolné członki były/ W oliwie łábęćię vſmaż Co namdleyſze tym żyły máż. SienLek 143v; SkarŻyw 207, 371.

Przen: Płaszczyć się, uniżać, potulnieć (2): Y dziś ich potomkowie/ nie kurcżą ſie nigdy/ Y nie rádziby dáli/ cżynić ſobie krzywdy. RejZwierz 66.

kurczyć się przed czym (1): kłádzie przed ocży każdemu/ áby ſie nie kurcżył ták bárzo przed tym przykázániem RejPos 72.

a. W funkcji biernej; tu przen: być ograniczanym (1):

Szereg: »nie krocić się ani kurczyć« (1): Czym doſtoieńſtwo ich krolewſkie/ y władza ſię nie kroćiłá áni kurczyłá SkarKazSej 692a.

3. Zawężać, ograniczać się; contrahere Cn (5):

W przeciwstawieniu: »kurczyć się ... rozszerzać się« (1): [Bóg] ieſt ieden/ wſzákoż Troiáki/ ktory thák ſię cżaſem kurcży áby iednym był/ á cżáſem ſię rozſzerza áby był Troiákiem GrzegRóżn F2.

a. Oszczędzać, skąpić; tu w przen (4):

kurczyć się w czym (1): nyemáło tákich znaydzye/ ktorzy ná ſwe rodzice nárzekáyą/ że ich theż kyedy vcżyć nye dali/ że ſwoye látá ná dworze proſto s chłopyąt yeſſcże zeſzli á ſtrawili. Yáko ći ktorzy ſie domá w máyętnosći kurcżą/ á v ludzi fortuny nábyć chuć á wolą máyą. GliczKsiąż I4.

kurczyć się z czym (1): Dobrá ſwego od Bogá nádánego poććiwie vżywa/ áni ſie z nim nie kurcży/ áni go też márnie roſpraſza. RejZwierc 143v.

W przeciwstawieniach: »kurczyć ... dołożyć, rozpraszać, sypać pieniędzmi« (3): gdzye trzebá dołożyć/ tám ſie nie kurcżyli. RejZwierz 71; RejZwierc 143v; pars aduersa pieniedzmi sypała, atu Hetman Kurcyc się nie mogł ActReg 96.

Synonimy: 2. zmniejszać się; 3. ściągać się; a. skąpić.

Formacje współrdzenne cf KURCZYĆ.