[zaloguj się]
[pdf]

1. LEW (709) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N lew lwi, lwowie, lwy
G lwa lwów
D lwowi, lwu lwóm
A lwa lwy, lw(o)w
I lw(e)m lwy
L lwie lwi(e)ch
V lwie

sg N lew (333). ◊ G lwa (60). ◊ D lwowi (30), lwu (1); -owi : -u Leop (2:1). ◊ A lwa (92). ◊ I lw(e)m (26). ◊ L lwie (11). ◊ V lwie (3). ◊ pl N lwi (29), lwowie (19), lwy (1); -i RejPs, KrowObr, Leop (3), RejZwierz, BibRadz, RejAp (3), RejPos (4), RejZwierc (4), KochPs, SkarŻyw, ArtKanc, GrabowSet, LatHar (2), SkarKazSej (2); -owie OpecŻyw (2), BielŻyw, HistAl (2), OrzRozm, BielKron (7), Mącz, LeovPrzep, CzechRozm, PaprPan; -i : -owie BierEz (1:1), GórnDworz (1:1); -i : -y LubPs (1:1). ◊ G lwów (29); -ów (1) KochPieś, -ow (1) KochPs, -(o)w (27). ◊ D lwóm (16); -óm KochPs (2), -om (1) KochEr, -(o)m (13). ◊ A lwy (25), lw(o)w SkarŻyw (2). ◊ I lwy (29). ◊ L lwi(e)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

1. zool. Felis leo L. (Rost); dzikie zwierzę z rodziny kotów (Felidae); często występuje jako zwierzę bardzo silne, groźne, niebezpieczne, panujące nad innymi zwierzętami; leo Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (640): Zięćiem być Lwowi/ źle myſzurowi. BierEz Pv; Cożeś pánie lwie vdziáłał BierEz Q2v, H3v [3 r.], Kv [6 r.], K3v [5 r.], K4 [9 r.], K4v [6 r.] (83); Murm 4, 42; Mymer1 3, 26v; TarDuch D3v, Ev; LEw z gręczkiego ięzyka wykłada ſie iakoby krol albo kxiążę FalZioł IV 11b, +7a, IV 11a, 18c, V 49v, [51]; Lew zwierzę mocznę [!] BielŻyw 105, 106 [2 r.]; GlabGad A8, D5v, P3; RejPs 22v, 49v, 111v, 152v; Koth zelwem rosprawia o swobodzie RejRozm 391, 391 [2 r.], 394 [2 r.], 397, 400 [2 r.], 401 (13); HistAl Av, Ev, H6v, K7v; LubPs X6; RejWiz 99v, 108v [3 r.], 110 [2 r.], 110v, 156; á otho Dániel ſiedzący miedzy Lwy [in medio leonum]. Leop Dan 14/39, Iudic 14/18, 3. Reg 13/24 [2 r.], 25, 26, 28 [2 r.] (22); RejFig Dd3v; RejZwierz 14, 39 [2 r.], 43, 69v, 108v (12); Mowi leniwiec/ Lew ná drodze/ lew ná vlicách [Leo est in via, Leo inter plateas]. BibRadz Prov 26/13, I 141c marg, 143c marg, Iudic 14/18, Iob 28/8, Ps 17/12 (11); A gdy oſiedli Izráelſką zyemię/ przepuśćił ná nie Pan Bog Lwy ktorzy ie zábijáli. BielKron 89; A gdy iego záwiſtnicy mowili/ iż Lwowie nákarmieni byli dobrze/ przeto mu dáli pokoy. BielKron 111, 1v, 46, 51v, 52, 65v (37); Leo rigidus, Srogi/ ogromny/ álbo okrutny lew. Mącz 356b, 189a [2 r.], b [2 r.], 277d, 455a; Prot A4; SienLek 243v [2 r.], T4, X2v; LeovPrzep D2; RejAp 22v, 59; GórnDworz K4, L15; HistRzym 66v, 67, 67v [6 r.], 68v [3 r.], 69 (40); RejPos B, 39v, 127 [3 r.], 135v, 150v (13); RejZwierc 78v, 80v [2 r.], 98v [4 r.], 166 [3 r.], 174 (18); KochMon 20; WujJud 9; BudBib 2.Reg 23/20, 3.Reg 20/37 [2 r.], Prov 20/2, 26/13 [2 r.], 4.Esdr 11/37; CzechRozm 115, 230 [2 r.], 252; PaprPan ktv, B4, C2, L3, Hh2; Ośieł v Kumanow vcżynił śię był Lwem/ włożywſzy ſkorę Lwią náśię ModrzBaz 135 marg, 109; KochPs 22, 47, 84; SkarŻyw 21 [3 r.], 52 [2 r.], 59, 151, 187 (12); StryjKron 125, 566; KochFr 96; BielSen 8 [2 r.]; KochPieś 8; Leo, animal ferox ‒ Lew. Calep 591b; Lwá gdy vſłyſzy rycząc bydlątko vbogié/ Tuli ſie pod mátkę ſwą GórnTroas 54; GrabowSet R3, V v; KochFrag 17; LatHar [+9], 279; RybGęśli D3; PowodPr kt; SkarKaz 7a, 160a, b, 420b; PaxLiz C2; SapEpit A3v, [D2]v.

W połączeniach szeregowych (45): HistAl H5v; LubPs V v; KrowObr 39 [2 r.]; RejWiz 10v, 24v; Leop *A3v, Sap 11/18; HErkules dziwny mocarz był/ co Smoki biyał/ Hidry/ Lwy/ okrutniki/ á pokorne miyał. RejZwierz 43, 23, 50 [2 r.J; BibRadz Is 30/6; iáko ſą [zwierzęta jadowite] Lwowie/ Wſłoniowie/ Bázyliſzkowie/ Kokodrylowie/ Párdowie/ Máłpy/ Oſłowie rogáći/ y rozmáity narod ſmokow takież wężow BielKron 269v, 451; LeovPrzep b4; GórnDworz Ff; ále byś też chodził y po ſmokach/ y po lwiech/ y po báziliſzkoch/ żadna moc tobie záſzkodzić nie może. RejPos 39v, 130v, 168v, 174v, 175v, [236], [291]; RejZwierc 62v, 71v, 72, 73, 84v, 206; CzechRozm 114 [2 r.]; Będźieſz po żmijach beſpiecznie gniewliwych/ Y po pádálcach deptał nie ćierpliwych: Ná lwá ſrogiego bez obrázy wśiędźieſz/ Y ná ogromnym ſmoku ieźdźić będźieſz. KochPs 139 [idem CzahTr], 31; SkarŻyw 56; NiemObr 167; WerGośc 257; GórnRozm N2; LatHar 644; Bo iáko miedzy źwierzętámi nie dźiwuiemy ſię Wilkom/ Niedźwiedźiom/ Lwom/ choć ſą okrutne źwierzętá PowodPr 17; SkarKaz 638a; CzahTr Fv; SkarKazSej 679b [2 r.]; KlonWor **.

W przeciwstawieniu: »ludzie ... lwy« (1): Mieſzkam/ nie miedzy ludźmi/ ále lwy ſrogiémi KochPs 83.

W porównaniach (119):

~ Jako comparandum (118): BierEz Hv; tam natychmiáſt onij katowie iako lwowie okrutni/ przyſtąpiwſſy na nie ſie rzucili OpecŻyw 137, 92, 106v; TarDuch A3; WróbŻołt 7/3, E5v, 16/12; RejPs 31v, 84v; Alexander ktory ták boiuie/ nieuſmierzony ma vmyſl á bárzo okrutny/ ktory iáko lew nie przeſtawa/ á iáko morze gdy od wiátrow nawáłnych ſie poruſza. HistAl F7, A6v, E5v, M2v; MurzHist Gv; BielKom C; LubPs B5v, C3, D4 [2 r.], F2, O3v; iż przećiwnik Dijabeł iáko Lew krąży KrowObr 62v, 79v; Leop 1.Par 12/8, 4.Esdr 11/36, Ps 16/12, Prov 28/1, 1.Mach 3/4 (8); Więcby łamał Miedźwiedziá/ gdyby trzebá było/ Bo ſie by Lew chłopiſko/ k temu vrodziło. RejZwierz 68v, 69v, 115; BibRadz Ps 7/3, Ier 25/38, Dan 7/4, Os 11/10, Mich 5/8, Eccli 27/10; Thy ryby rycżą by Lwowie BielKron 293v, 18v, 293v, 351, 442; Mącz 150a, 208d, 360a; OrzQuin Q4v; RejAp 48v, 49v, 80, 82v, 83v (10); HistRzym 26, 80v, 94v; A práwie iuż dziś v drzwi náſzych wſzythki złoſniki thy ná oko widzimy/ ktorzy iáko Lwi w ćirniu ſiedzą z bogacżmi ſwiátá thego RejPos 261, 2v, 47v, 55, 70v, 122v (10); RejZwierc 184v, 185v, 265, 265v; KochMon 35; BudBib Deut 33/20, I 356v marg, Ier 2/30; BudNT Apoc 13/2; CzechRozm 229v; PaprPan B3, C4v, I3, Cc2v; KochPs 9, 15, 31; SkarŻyw 164, 317, 373, 374; CzechEp 26, 381; WerGośc kt; ArtKanc D9v, L19v, P18v; Day by pod iego Nieprzyiaćiel nogi Padł/ iák lew ſrogi. KmitaPsal A2v; Rugio ‒ Ryczę iako lew. Calep 931b; GórnTroas 34; GrabowSet F3, G4v; LatHar 202, 291; WujNT przedm 32 [2 r.], 1.Petr 5/8, Apoc 4/7, 10/3; KmitaSpit B4; Mowi Mędrzec: (Nie bądź iáko lew w domu twoim/ pſuiąc domowniki ſwoie y vćiſkáiąc poddáne ſwoie.) SkarKaz 422a; SkarKazSej 679b, 701b; KlonWor 24; SzarzRyt C2.

Jako comparatum (1): Ale y krowá z niedzwiedźiem páść ſię będźie/ y poſpołu płod ich leżeć będzie/ lew iáko woł plewy ieść będźie. BibRadz Is 11/7. ~

Tłumaczenie etymologii hebrajskiej nazwy miejscowej Ariel, jedni tłumaczą ją jako „lew (ari) Boga”, inni „ognisko Boże”) (1): Aryel przekłáda ſię Lew Boży/ Ták zwano kośćioł Ieruſzálimſki iż był ná kſztalt lwá zbudowan/ bo ná przodku był ſzeroki/ á ná zádzie wąſki. BudBib I 356c marg.

W charakterystycznych połączeniach: lew drapieżny (4), głodny (2), groźny, jadowity (2), leśny, mężny (3), mocny (2), nienasycony, ogromny, okrutny (16), ryczący (19), srogi (24), straszliwy, straszny, śmialy, zajuszony, zgłodniały, zgłodzony.

Przysłowia: Nie bądź onym Ieleniem/ co go ma Lew wodzić RejZwierz 109v; A thák iuż pewnie ći nędzni Ielenie będąli mieć w tey zgodzye á w tym pokoiu tego Lwá Hetmánem RejPos 334, 334 [2 r.]; iż lepſze woyſko Ieleni gdy ie vmieięthny Lew powiedzie/ niżli woyſko lwow kthorymby głupi á tępy Ieleń Hetmánem zoſtał. RejZwierc 187v, 228v [2 r.]; MycPrz I C4; StryjKron 230 marg [2 r.]. [Ogółem 11 r.].

CzechEp 49, 354, 381; Po páznokćiu lwá poznáć GórnTroas 38. [Ogółem 4 r.].

Ze Lwá nie Ryś, lecz także Lew ſię rodzi KlonKr F2v; Mężna Orlicá gołębi nie rodźi/ Ani mdły záiąc z dużych Lwow pochodźi. SzarzRyt B4v.

Kto ſie chroni wilká/ rad ſie ſtyka zelwem. March3 V7.

Záwżdy koth mocnieyſzy niż myſz/ á lew niż báran SienLek 31.

Wyrażenie: »lew skrzydlasty [= ze skrzydłami orła]« [ze snu proroka Daniela] (1): Pierwſze páńſtwo ieſt Babilońſkie ktore ſię poczęło zá Nábuchodonozorá ktorego on lew ſkrzydláſty znácżył dla thego iż gwałtownie y bárzo prędko z hołdował wſzytkie páńſtwá okoliczne. BibRadz I 451a marg.
Szeregi: »lew, (i) niedźwiedź« [szyk 4:2] (6): Leop Prov 28/15; iżby ludzie ták byli niefortunni/ á ſkáżonego rozſądku/ że mogącz zmiękcżyć ſerczá okrutnych źwirząt [...]/ iż ich Lwi/ y Niedźwiedzie ſą poſłuſzni GórnDworz Ffv; RejZwierc 67v, 97, 99; SkarŻyw 532 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 15 r.].

»lew i (a, ani) smok« [szyk 2:2] (4): á ieſliby ſie ktore [jadowite zwierzę] chćiało oćię pokuſić ſnádnie nogą ſwą potłoczyć możeſz/ ſmoká y lwá námocnieyſſego. RejPs 136v; GliczKsiąż P6; RejZwierz 132; RejZwierc 166. [Ponadto w połączeniach szeregowych 22 r.].

»wilk a lew; wilk ze lwem« (2; 1): RejPos 344v; CzechEp 49; Gdźie róznogłośni wilcy ze lwy drapieżnémi/ Krwáwym obłowem żyią. GosłCast 52. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.].

»lew i woł« (2): Leop Is 65/25; Wilk y Báran ſpołu ſię páſć będą/ Lew y Woł [leo sicut bos] poſpołu zgoniny ieść będą BibRadz Is 65/25.

Gra słów (1): A gdy iego ryczyrze dziwowali ſie mowiąc miedzi ſobą iż Atila nikogo ſie nie boi na ſwiecie thelko dwoyga zwierząk [!] Lwa á Wilka/ á to żertuiąc z imion dwu biſkupow. Lupuſa y Leona dla ktorich y ludu im przepuſcił. MiechGlab 57.

W przen (1): Takież też ty nędzny nieboracżku/ Bárzo wiśiſz tu ná ſłábym krzacżku/ Lew groźna śmierć tuż ſtoi nád tobą/ Cżart ſrogi Smok też cżeka pod tobą. RejPos B.
Przen (62):
a) O Chrystusie i Bogu (21): Iáko Kriſtus ieſt Lew RejAp Dd4v, Ee, 51v [3 r.], 85v marg, 86v; HistRzym 69; CzechRozm 266; O Pánie IEzu Chryſte/ lwie namocnieyſzy/ krolu nieśmiertelny LatHar 299; Lepiey ſię teraz z báránkiem iednáć/ niżli ſię ze lwem potykáć. SkarKaz 7b, 1b, 7b.
Wyrażenia »lew z pokolenia (a. narodu) Juda (a. Judowego)« (8): ktorych kſyąg nye mógł nikt otworzyć áni ná nyebye/ [...] áni poźrzeć ná nye/ chybá Lwá z pokolenya Yudowego/ á báránká/ to yeſt/ páná náſſego Yezu Kryſtá/ yáko ſam Yan wykłáda. KromRozm II o; RejAp 51, 51v, 85v; HistRzym 69; CzechRozm 200v; oto zwyćiężył lew on z pokolenia Iudowego [leo de tribu Iuda] WujNT Apoc 5/5 [przekład tego samego tekstu RejAp 51, 51v, HistRzym], Apoc 5 arg.
b) O diabłach (12): Lwem też názywa Piotr ſwięty cżártá ále złym RejAp 51v, 101v; RejPos 20; nie day nas w moc nieprzyiaćielowi złemu/ Lwowi Dyabłu okrutnemu. ArtKanc C17.

W połączeniu szeregowym (1): błogoſláwione otzy ktore widzą Syná Dijabelſkiego/ Lwá drapieżnego/ Złodzieiá y łotrá chytrego/ przećiwniká y nieprzyiaćielá Bożego/ ſny miłuiącego/ kłoſu tzcego/ pſá nienáſyconego KrowObr 242.

W przeciwstawieniu: »lew ... baranek« (1): Do tego czáſu wilk y lew piekielny gorę miał y krolował/ y wſzytki zábijał: oto ſię ćichy y pokorny báránek vkázuie/ ktory głowę iego ſkruſzy SkarKaz 515b.

Wyrażenie: »lew ryczący« (6): RejPos 196, 314v, 330, 330v, 334; Duchowny nieprzyaćiel náſz ieſt Szátan Lew on rycźący/ ktory záwżdy około nas biega/ o to ſie ſtáráiąc/ iákoby ktorego z nas pożrzeć mógł CzechRozm 240v.
c) O potężnych i groźnych władcach oraz o ludziach silnych (15): LubPs hh5v; OrzRozm L3v; przybieży lew prętko/ co Niemce pożrze zá rázem/ tho mu dał znáć iż ſam Soliman ćiągnie ſwą głową z wiełkim ludem BielKron 312v; Lwem też Sálomon názywa mocarze ſwiátá tego. RejAp 51v, 51v; BudBib 2.Reg 23/20, Esth 14/12; CzechRozm 114; Okrutnego lwá ſcżęnię zá tobą bieży/ Ktore ćię páznoktámi przeymie oſtremi KochOdpr D2; On Tyrran á lew/ wnetże ſię ſtał owcą SkarŻyw 165, 88, 168; LatHar 330.

W połączeniach szeregowych (2): (marg) Miecż Pogáńſki iáki? (‒) Przetoż pobił ich lew z láſá: wilk pod wiecżor ſplądrował ich: y leopard cżuły (przypadnie) ná miáſtá ich PowodPr 8, 8.

d) O niebezpieczeństwach i pokusach zagrażających duszy (12): WróbŻołt 34/17; Strzeżże ſie wſzetecżeńſtwá ſwiátá obłudnego/ Pewnie zgromiſz tego Lwá/ w imię Páná ſwego. RejZwierz 43; RejAp 82v; iż to być żadnym obycźáiem nie może áby byli zwiedzieni wierni twoi/ chociaſz thák wiele tych ſrogich Lwow á iádowitych węźow około nich ſie názbiera. RejPos 261, 127 [2 r.]; BudBib Ps 56/4[5]; O pánie/ kiedyſz weyźrzyſz? pozbaẃ mię tych Pośmiéwcow kiedy: á broń od przeklętych Lwow duſze moiéy. KochPs 49.
Zwrot: »wydrzeć, wybawić, wyjęcie z paszczeki lwa« [szyk zmienny] (3): Rácżże yą yuż ſam wſpomoc nędzną nyeboracźkę/ A wydrzy s páſſcżeki lwá moyę yednacżkę LubPs I3v, F2; SkarŻyw 107.
Wyrażenie:»lew ryczący« (1): Pomniſz też ty Sámſonie/ káżdy wieku ſwego/ Iż maſz ná ſię záwżdy Lwá/ ſrodze rycżącego RejZwierz 43.
e) O złych ludziach (2):

W połączeniach szeregowych (2): KrowObr C2v; Ludźie dla ſkáżonych ich pożądl[i]wośći/ nazywa piſmo wilki/ lwy/ żmiiami. rc. BibRadz I 358d marg.

a. Wyobrażenie plastyczne lwa (19): Item wkrakovie podelwem 8 zlotich myncze steyſtrow wyal zlothnykovi yednemv LibMal 1544/79; Y wzyął pierścień s kámieniem Lew ná nim wyryty RejWiz 126, 127; Tey nocy ktorey ſie miał vrodzić/ ſniło ſie oycu iego iż ſwey żenie Olimpiádzye żywot był ſygnetem zápiecżętował/ ná ktorey piecżęći był wyrzázan Lew. BielKron 122, 464; WujNT 849.

W połączeniach szeregowych (3): RejZwierc 58v; BielSpr 74v; nádźiáłáć kazał: iákodwánaśćie Lewkow ná Stolcu ſwym/ woły pod oną kádźią laną: y Lwy/ y Woły/ y Cherubiny ná odźiemkach ſłupow miedźiánych. etć. WujJud 47.

α. Wizerunek heraldyczny, element herbu (10): Stąd Ceſarz włożył nań krolewſką koronę [...]/ á ſámemu kazał noſić Lwá białłego w cżerwonym polu/ ktory ieſzcże y dziś noſzą za herb. BielKron 325, 425 [5 r.]; LeovPrzep D2v; Ná Lwá ſtárożytny Kleynot zacnego Woyewodctwá Ruſkiego. PaprPan ktv, ktv, Gv.
2. astron. Jeden z gwiazdozbiorow zodiaku, też znak zodiaku (26): W thym cżaſie Słończe troie znamion przechodzi na pocżątku Raka, w poſrzodku Lwa. Na kończu znamię Panny. FalZioł V [53]v; Kwiecie to wymienione: ma być zbierane w dni, ktore zową po łacinie Dies Caniculares, to ieſt gdy ſlończe we Lwie FalZioł V 90v, [*8]v; Dzyen powolny ku rzeczam Zenſkim/ ſzaty nowe obłocz/ włoſſy przychędoſz/ ieſli nye będzie Mieſſyącz we Lwie. Goski A3v, *3; BielKron 332; Leo signum coeleste, Niebieskie známię/ Lew. Mącz 189a; zeſzli ſie málem nie wſzythcy Plánetowie w iedno známię niebieſkie Lwá LeovPrzep B4, C [2 r.], C3, C4, D (10); KochPs 44; Grzbiet [Hydry] podelwem ſye ſnuie KochPhaen 17, 6 [2 r.], 18 [2 r.], 20, 21; GDy z Pſem/ álbo Lwem/ znáki niebieſkimi Słońce ſie zetrze: w gniew ſię poruſzáią GrabowSet C2v.
3. n-pers (43):
a. Imię ruskie (9): MiechGlab 33; wſzytcy pierzchnęli [...] á ſam Lew [książę ruskie] ledwey vćiekł BielKron 364v, 362, 364v; SarnStat 94 [3 r.].
Zestawienia (2): StryjKron 772; [mianujemy] Lwá Sápiehę/ Kánclérzá Wielkiégo Kśięztwá Litewſkiégo/ Podſkárbiégo Koronnégo/ ktory ná ten czás będźie. SarnStat 444.
b. Przekład łacińskiego imienia Leo (34): Lew papież Atilę vſkomnił [!]. MiechGlab **2v; A gdy ku Rawennie [Attyla] przyciągnął, przybieżał tam pręthko Papież Rzymſki Lew [Leo papa] imieniem MiechGlab 57; KromRozm III Nv; KrowObr 14, 91 [2 r.], 173, 217v, 218v; LEw Ceſarz chciał doſwiádſzyć/ co ſtroże dziáłáli RejZwierz 20v; RejAp 113 [2 r.]; HistRzym [2], [2]v; CzechEp 378; NiemObr 63, 140, 149.

W charakterystycznych połączeniach: Lew biskup rzymski (2), cesarz (5), papież (26).

Zestawienia z liczebnikami porządkowymi oznaczającymi kolejnego papieża lub monarchę tego imienia (16): Tákże Lew trzeći Ceſars KrowObr 117v, 30, 117v, 196, 196v, 197 [2 r.], Ss3; CzechEp 44 [2 r.], 76, 110, 305; NiemObr 62, 157, 178. [Cf znacz. 1. Gra słów.]

Cf LWOPARD

KN