[zaloguj się]
[pdf]

LIS (111) sb m

[W rękopisach: ZapWar, LibMal i WyprKr występują zapisy, które (chociaż nie pochodzą z Małopolski) mogą być odbiciem wymowy z podwojonym s].
Fleksja
sg pl du
N lis lisowie, Lisy
G lisa lis(o)w
D lisowi
A lisa lisy lisu
I lisem lisy, lisami
L lisie lisach
V lisie
inne sg G a. A - lisa; sg G indecl - Lis

sg N lis (49). ◊ G lisa (1). ◊ D lisowi (4). ◊ A lisa (13). ◊ G a. A lisa (1). ◊ I lisem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ L lisie (2). ◊ V lisie (2). ◊ G indecl Lis (1). ◊ pl N lisowie (4) KromRozm III, RejZwierz, RejZwierc, CzechEp, Lisy (1) SarnStat. ◊ G lis(o)w (4). ◊ A lisy (7). ◊ I lisy (9), lisami (3); -y ZapWar (2), WyprKr (4); -ami GroicPorz, MycPrz; -y : -ami LibMal (3:1); ~ -ami (1) GroicPorz, -åmi (1) MycPrz, -(a)mi (1). ◊ L lisach (1). ◊ du A (cum nm) lisu (1) LibMal 1549/150v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Vulpes vulpes (Rost: Canis vulpes L.); drapieżnik z rodziny psowatych (Canidae); często przedstawiany jako uosobienie chytrości; vulpes Murm, Mącz, Calep, Cn; vulpis Mymer1; volpes Mącz (70): Iakom ya nyewilowil zayąnczy y lyssow panyey nouodworskyey naymyenyv nowemdworze ZapWar 1514 nr 2173; BierEz K4v; Murm 41; Mymer1 27v; Gonią Liſa nie dla mięſa ale dla ſkory FalZioł IV 14a, IV 14a [2 r.]; RejRozm 405; Iáſtrząb goni Cietrzewie á Lis płoſza kury RejWiz 102, 59, 162v; RejFig Aa2v, Aa6 [3 r.], Bb4v; LIs Chártom vciekáiąc/ do chłopá przybieżał RejZwierz 121v, 69v, 116 [2 r.], 121v [3 r.]; SienLek 123, 244, [Xxx]2v; RejZwierc 111, 159v; Calep 1147b; GostGosp 152; SarnStat 672; Bowiem Lis iuż ſię chorym, iuż ſie martwym kłádzie: Iednák to cżyni kurom y gęśiom ná zdrádzie. KlonWor **.

W porównaniach (17): Zeć muſi mędrować pokrys A będzieć skakał iako lis RejJóz D3; Wſzedł powiádáią ná Papieſtwo iáko Lis KrowObr 79v; RejWiz 41v, 139, 188v; Nie wſzytko w zyemię pátrzyć/ bychmy brzuch nátkáli/ A potym by Liſowie/ nád dzyurámi ſpáli. RejZwierz 73; RejZwierc 159v; Gannio – Naſzczekuię tak iakolys. Calep 447b; KlonWor **. Cf Zwroty.

Przysłowia: Ná poſtáwie Báránek/ ále Lis ná myſli/ Co wſzytki ludzkie ſpráwy ćicho wełbie ſkryſli. RejWiz 77.

Lis ktory dobrą ſkorę ma będzie obłupion. March3 V.

Zwroty: »ciągnąć się jako lis« = wysilać się na nadmierne wydatki, żyć nad stan [szyk zmienny] (7): Nielża iedno ſwámi płaćić Przydzie ſie z mieſzkiem pobráćić Więc ſie tu iáko lis ćiągnie RejRozpr G3v, Fv; Bo vbogi nędznicżek ciągnie ſie iáko Lis RejWiz 123v, 41, 69; RejZwierz 102; BielRozm 28.

»siedzieć jako lis w jamie« = być w ukryciu (1): Y tyś wygrał miły pánie/ Co ſiedziſz iáko Lys w iámie RejZwierc 233v.

Wyrażenia: »lis chytry« [szyk 1:1] (2): máią chytrzy liſowie iámy ſwe/ y ſzcżebietliwi wroblowie gniazdá ſwe. CzechEp 60; KlonWor **.

»lis ziemny« (1): Plinius piſze: ize Lis morzki takiey ieſth chytroſci, iako y Lis ziemny. FalZioł IV 40d.

Szereg: »lis, (albo) liszka« (4): LIs albo Liſzka. Ieſth zwierzę chytre, oſci ma géſthe á ciepłe/ ogon miąſſzy. FalZioł IV 14a, +7a, IV 13d; Mącz 511d.
W przen (nawiązanie do zwrotów: »ciągnąć się jako lis« oraz »siedzieć jako lis w jamie«) całość kontekstu znaczy: ‘wysilać się na nadmierne wydatki, aby uniknąc odosobnienia, izolacji towarzyskiej’ (1): A kramárki co ie znáią Więc im bryże wywieſſáią A ieſtli co ná borg dádzą Przedſie ſie ná tym nie zdrádzą Bo da drożey połowicą Páni płáći iáłowicą Abo ſiemieniem z nabiałem A przedſie nierownym działem Bo iednák czymkolwiek płáći Drugą połowicę tráći A gdy ſie domek wyniſſczy Tedy ty pánie w garſć piſczy Bo ácz nierowno ćiągny ſie Boć być w iámie pánie liſie RejRozpr H4.
Przen (10):
a) Człowiek przebiegły, podstępny, zdradliwy; versipellis, veterator Mącz (9): OpecŻyw 85v; MurzNT 193v marg; KromRozm III O3; Versipellis, Skórę ſwą álbo twarz obrácáyąci/ to yeſt/ Vmieyąci poſtáwę ſtroyić/ chytry/ lis/ ſtroyipoſtáwá. Mącz 486d, 491b; WujNT Luc 13 arg, 32; Nie przeſtánie ná twoim/ áż przeda y ćiebie/ Iák Iudaſz wytucżony ná Miſtrzowſkim chlebie. Pan go karmi báránkiem: á on przedſię owym Zoſtáie Wilkiem ſzárym/ y też Liſem płowym. KlonWor 28; Lecż o tych Liſách doſyć/ ktorzy mydlą ocży Pobożnośćią fałſzywą: długo ſię rzecż tocży. KlonWor 54.
b) Człowiek mający rudą brodę (1): AEnobarbus, Który Liſowátą brodę ma/ Lis yáko niektórzi zową. Mącz 4c.
a. Wizerunek lisa (2): GDym po trży kroć woſzcżek ſwoy z pilnoſcią przelewał/ vlała mi ſie dziwna potwora/ Iakoby wielką okrągła kula/ na niey rak/ po niey lis/ pod nią wrząci kocieł/ ktory zły wrog kowalskiemi miechi poddymał. LudWieś A4; RYm ieden nápiſawſzy/ námálował Sowę/ Drugi Liſá on dybie/ by iey vrwał głowę. RejFig Bb7.
2. Futro lisie; uważane za lepsze od baraniego, a gorsze od kuniego, rysiego i sobolowego (stąd wnioskowanie o stopniu zamożności) (35): wye tho ſtad yſch Bothi kthore bill przegrall, przedawſchi the liſſy ſkunamy wikupill LibMal 1549/150; Iſch vkradl v Noſzala duu liſzu y dwye kunye LibMal 1549/150v, 1549/150 [2 r.], 1550/151v [2 r.], 1554/185v; GroicPorz dd3; Chłop co Liſá przedawał. RejFig Bb3, Aa2v [3 r.], Bb3 [3 r.]; BielSat D3v; RejZwierc 244; BielRozm 29; A też to nędzá nie Pan/ co w ſuknie y w liśie Sługi nośi: więc záwſze y Kuny y Ryśie Ná powſzednie pod iedwab kupuie/ ták przednim Oſobom/ iáko inſzym páchołkom poślednim. KlonWor 56.
Przysłowia: A drugi też vrwawſzy ćicho w kącie dyſzy/ Nie dba nic o ſobole/ gdy ma w worku liſy RejWiz 191v.

Przidźże do iákiego práwá/ do iákiego ſądu kędy chceſz áno ſpráwuie ſwoię rzecż vbogi liśi kolnierz/ á iáko ſobol przydzie/ pomkni ſie wierę liſie/ ſiędzye tu ſobol. (marg) Sobol przed liſem śiłá ma. (‒) RejZwierc 70v, Bbb2.

Zwrot: »lisem nakryć« = ubrać w futro lisie (1): Bo Krolowie w báraniech obecnie chodzili/ Tym czáſem máſztalerze liſami nákryli. MycPrz I B2.
Wyrażenie: »lisy (a. lisami) podszyty, podbity« [szyk 8:2] (6:4): ZapWar 1528 nr 2420, 1532 nr 2415; Item Na klieparzu maſthalierzovi zupiczą podbithą liſſi vkradl LibMal 1544/79; Zeznal yſz dzyſz thydzyen skądzyorką Maczkiem [...] vkradli ſvknya nyewyeſczya wyſznyewey farby, plaſchcz czarny y ſchubką ſcharawa liſſamy podbitha mąſſka. LibMal 1545/108v, 1547/128, 134v; Szubek Czamletowich czarnich dwie liſzy podſitich. WyprKr 90, 90v [2 r.], 91.
Przen: Ruda broda (1): Liſowáty przy biéśiedźie Pił z kuſzá práwie ſporégo/ Ták iż tylko brodę z niego Widáć było krokoſową: Wyrwał ſię ktoś z prętką mową/ Towárzyſze/ kto to náſzę Liſem obrámował czáſzę? KochFr 101.
3. zool. Zestawienie: »lis morski« = Alopias vulpinus (Rost: Thynnus vulgaris Cuv.); ryba z rodziny o tej samej nazwie (Alopidae); alopecias, vulpes belua ponti Cn (2): Vranoſcopus. 40. Lis morzki. FalZioł +7c, IV 40d.
4. n-pers (3): Iako na lyſzye zwynar dwadzyeſczia grziwyen powyedzial LibMal 1552/169, 1553/179v.
Zestawienie: Iakom ya nye naszedl (w dom) na dom kmyothowny slachethnego Mykolaya Lysch ZapWar 1527 nr 2395.
5. n-pr Nazwa herbu (1): A naprzód Szláchtá Herbu Leliwy [przyjęła] [...] Iádorá/ Woiewodę Iáwná Trockiégo: Ráwá/ Minigáłá Káſztelaná Wileńſkiego: Lyſy/ Sunigáła Káſztelaná Trockiégo SarnStat 990.

Cf LISICA, 1. LISZKA

KN, ZZa