[zaloguj się]
[pdf]

LUTNIA (182) sb f

Fleksja
sg pl
N lutniå lutnie
G lutnie, lutniéj, lutni luci(e)ń, luteń
D lutni
A lutnią lutnie
I lutnią lutniami
L lutni, lutniéj lutniåch
V lutni, lutnio

sg N lutniå (41); -å (31), -a (3), -(a) (7); -a SapEpit; -å : -a Mącz (3 : 2). ◊ G lutnie (16), lutniéj (5), lutni (3); -e FalZioł, WróbŻołt, Leop, BielSpr, ModrzBaz, GórnRozm, KochProp, KochWr, Calep, GrabowSet, JanNKar; -éj RejZwierc, KochFr; -i PudłFr; -e : -éj : -i Mącz (1 : 1 : 2), KlonŻal (1 : 1 : –), KochPieś (3 : 1 : –); ~ -e (6) Mącz, KochPieś (3), KochProp, JanNKar, -é (1) KochWr, -(e) (9); -ej (2) KochFr, KochPieś; -ej (1) Mącz, (e)j (2). ◊ D lutni (1). ◊ A lutnią (16) Mącz, RejZwierc, KochTr, KochFr (2), KlonŻal (2), KochPieś (2), GrochKal, GórnTroas, RybGęśli, SarnStat (2), WitosłLut (2); lutnię (5) RejZwierz, GórnDworz (2), SapEpit (2). ◊ I lutnią (11). ◊ L lutni (39), lutniéj (6) Leop, KwiatKsiąź, KochProp, GrabowSet (3); -éj (1), -(e)j (5). ◊ V lutni (12), lutnio (1) SzarzRyt. ◊ pl N lutnie (4); -e (2), -(e) (2). ◊ G luci(e)ń (1) Leop, luteń (1) KochPs. ◊ A lutnie (6); -e (2) KochPs, -é (1) OstrEpit, -(e) (3). ◊ I lutniami (6). ◊ L lutniåch (8); -åch (6) RejWiz (2), Leop (2), GórnDworz, RejPos; -ach (2) GliczKsiąż, ZawJeft.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Instrument muzyczny strunowy szarpany, rozpowszechniony w XV – XVII wieku; często w użyciach przenosnych: poezja (szczególnie liryczna), talent poetycki, także gra na lutni; chelys Murm, Mymer1, BartBydq, Mącz, Cn; testudo Mącz, Calag, Cn; fides Mącz, Calep, Cn; cithara, lyra Mącz, Cn; decachordus, enneaphtongos Mącz; barbiton, barbitos Cn (178): Murm 187; Mymer1 13v; lutina, lyvthnya BartBydg 84b; będę ciebie ohwalił lutnią ſwięty boże Iſraelski. lutnią, to ieſt gędzbą lutnie. WróbŻołt 70/22, Y5; RejWiz 179v; Leop 1.Par 25/3; Concordare fides testudinis, Náſtroyić ſtruny ná lutni. Mącz 65b, 51c, 65d, 268c, 285c, 452d; Socrates [...] ſtárzuchnym będąc/ ná lutni ſie vcżył. GórnDworz H2; StryjWjaz A3; Calag 325b; KochPs 72, 200; VCieſzna moiá śpiewaczko/ Sappho Słowieńſka/ ná którą nietylko moiá cząſtká źiemieńſka/ Ale y lutnia dźiedźicznym práwem ſpáść miáłá: Tęś nádźieię iuż po ſobie okázowáłá KochTr 7; KochFr 69, 78, 93; Y teraz po ześćiu twoim Neryne płácźliwa/ [...] Siedźi ná piaſcżyſtym brzegu Amphitry ſrogiey/ Trzody twoiey przyglądáiąc/ płácże lutnie drogiey. KlonŻal B3, A4, B [2 r.], B2v; Nie záwżdy Apollo ſtrzéla/ Ale łuk z lutnią podźiéla KochPieś 47, 48; PudłFr 78; dobrego gránia na lutni/ lutnia ſámá prżyczyną ieſt/ á nie tęn miſtrż co ſtrony łekce. GórnRozm L2v; A w ten czás/ o Bogini/ złotey lutniéy moiéy Doday dźwięku lubégo/ y tákiéy wdźięcznośći/ Coby ią śpiéwáć mogłá podług ióy godności. KochPropKKoch 4; zá náſzégo wieku nie iednę/ ále dźiewięć ſtrón do lutnié przydano KochWr 39; Calep 188a, 214a, 418b, 1060b; GrabowSet E2, I; RybGęśli B2v; JanNKar B3v; SarnStat *7v [2 r.]; SiebRozmyśl K4v; WitosłLut A2; SapEpit A2, A2v; Tu niechay moy głos/ choć nierowny idźie/ W twoy trop Dawidźie. Krolu śláchetny/ Poeto bezrowny/ Ktorego lutnia/ y głos bálſámowny Nie zginie z laty/ y nie chybia celu SzarzRyt B4.

W połączeniu z przymiotnikiem od imimia (4): [boginie] Pierydes [...] mieſzkáły nad wzdroiem poświęconym ná Helikonie/ ſpiewáiąc przy lutni Apollinowey áby głośniey było. BielKron 22; KlonŻal A4v; Do Amphionowéy lutnie Spieſzyły ſye láſy chutnie KochPieś 24, 39.

W połączeniach szeregowych (20): FalZioł V 51v; WróbŻołt 97/5; Leop Gen 31/27, 1.Par 25/6, 2.Par 20/28: Dan 3/15, 1.Mach 13/51; RejFig Ccv; Tez niebedzie rzecż niepoććiwa ſpiewanim y arfam/ organami/ albo lutnią ochładzać vmysł KwiatKsiąż P2v; Cano fidibus, Gram ná lutni/ álbo ná kobzie Mącz 33d, 153b; RejZwierc 97v, 158v; ModrzBaz 12; Dźiéń mię vſłyſzy litość wyznawáiąc/ Noc prawdę twoię opowiádáiąc: Nie tylko ſłowy/ ále y gęálámi/ Ale y lutnią/ y ſkrzypicámi. KochPs 139, 216; WerGośc 212; OstrEpit A2; WujNT 1.Cor 14/7 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dobra lutnia, droga, przezdzięczna, przyjemna, strojna, śliczna, wdzięczna, wesoła, wzgardzona, złota (2); chwalić lutnią (2), opowiadać; obmawiać na lutm, prorokować, uczyć się; wyłożyć przy lutni.

Przysłowia: Niechay Oſieł ie plewy á da lutni pokoy RejWiz 91; Napirwſze ſtáránie ma być o náucżyćieloch [...] áby [...] niebyli iáko ośieł do lutnie przyſtáwieni [tamquam asini ad lyram adhibeantur]. ModrzBaz 134v.

Kto nie rozważa mądrych ſłow ſłucháiąc/ Iáko woł lutnie ſłucha trąby záiąc. RejZwierc 215.

Nie każdy weźmie po Bekwárku lutniéy. KochFr 23.

Zwroty: »lutnią [kogo, co] bawić« [szyk zmienny] (3): ModrzBaz 12; NIe ſą/ Woiewodo zacny/ czáſy po temu/ Abych/ czyniąc zwyczáiowi doſyć dawnemu/ Vſzy twoie lutnią báwił/ álbo pieśniámi KochFr 84. Cf »ręce lutnią bawić«.

»ręce lutnią bawić« (1): NIe moiá to myśl byłá ręce Lutnią báwić/ Y teraz ſię ná ſkále ſwym Boginiom ſtáwić. WitosłLut A2.

»(i-, przy-, za)gra(wa)ć (a. zagęść itp.) na lutni (a. w lutnię); gra(nie), grający, gracz na lutni; gędźba lutnie« = fidibus canere Mącz, Calag; pulsare lyram vel citharam pectine Mącz; fidicen Calep; citharizare Vulg [szyk zmienny] (36; 4 : 1 : 1; 1): WróbŻołt V5; GliczKsiąż H2; Więc y páni Minerwá też z námi zoſtawa/ A ma ſyná Rácio co ná lutni grawa RejWiz 67v, 25, 27, 91v; RejZwierz 4v; Y powiedzyano Saulowi iż Dawid vmiał gąść ná lutni. BielKron 65, 23; KwiatKsiąż I2v; Mącz 33d, 54d, 90a, 93b, 126c, 287a, 372b; GórnDworz Hv, H2v, Kv, K2, Kk6v; RejPos 342v; RejZwierc 21v, 100, 158v; Calag 326a; KochPs 148; StryjKron 59; Niechay [...] w lutnią gráią. KochPieś 10, 3; PudłFr 71; GórnRozm L2v; KmitaPsal Av; KochWr 34; ZawJeft 17; Calep 418b; GrochKal 18; GórnTroas 26; Apollo: bądź gotowy z twą lutnią wcſołam/ Przygráwáć/ bo ſam temu bez ćiebie niezdołam. OstrEpit A2, A2; WujNT 1.Cor 14/7; Siebśl K4v.

»naciągać lutnią« (1): Pectere citharam, Brząkáć/ Náciągać lutnią. Mącz 285d.

»lutnię nawiązać« = nawiązać struny na lutni (1): Przeto rychło Apollo ſtronámi złotymi Lutnię náwiąż (niemielzkay) pálcy ſubtylnymi. SapEpit A3.

»(po-, za)niechać lutnie« [szyk zmienny] (2): BielSpr e2; TRudna rádá w téy mierze/ Przyidźie ſye roziecháć/ A przez ten czás weſela/ y lutnie zániecháć KochPieś 8.

»rozciągnąć jako strunę na lutni« (1): A tako go rozciągnąwſſy iako ſtrunę na lutni/ wielkim gozdziem ku krzyżu przybili. OpecŻyw 139v.

»siąść przy lutniej« (1): IAKoż ćię chwaląc/ Pánie/ Siędę przy lutniey ſwoiey? GrabowSet N4v.

»śpiewać, opiewać przy lutni, piać na lutni; (ś)pie(wa)nie na lutni« = ad harmoniam canere Mącz; cantare in citharis Vulg [szyk zmienny] (3 : 1 : 1; 2): Pſallite domino in cythara [...] Poyćie panu bogu na lutni WróbŻołt 97/5, 91/4; Leop 1.Par 25 arg, 25/6; BielKron 22; Mącz 153b; Przy lutniey rym śpiewáiąc/ Pámięć dam świátu temu/ Ze ſerce me vfáiąc/ Láſkę odnioſło/ k tobie przyſtawáiąc. GrabowSet Lv.

»lutnię wziąć, brać (w rękę)« [szyk zmienny] (4 : 1): GórnDworz Kv, Ov; KochPieś 39; GórnTroas 26; Wźiąłem Lutnią ácż w prawdźie dawno nie ćwicżony/ Y na ſześć roznych głoſow náwiązałem ſtrony. WitosłLut A2v.

Wyrażenia: »lutnia o dziesiąci strunach« (1): Decachordus, Lutnia álbo ynſzi ynſtrument Muzyczny o dzieſiący ſtrunach. Mącz 78d.

»lutnia o dziewięci głosiech« (1): Enneaptongochelim, Lutnia o dziewięći głoſiech Mącz 103d.

»dźwięk, brzęk lutnie; brzmią lutnie« [szyk 4 : 1] (2 : 1; 2): Y każę vſtáć mnoſtwu pioſnek twoich/ á brzęk lućień [sonitus cithararum] twoich niebędzie więcey ſlyſſan. Leop Ez 26/13; Spieſzmy ſye k niemu [Panu]/ ſpieſzmy ſye zdźiękámi/ Y z wdźięcznym luteń dźwiękiem/ y z pieśńmi. KochPs 143, 98; KochProp 14; GrochKal 18.

»kośoiane lutnie« (1): Tu dwie k ſtołu ſłużyły/ dwie picie dawáły/ Dwie ná kościánych lutniach nadobnie igráły. RejWiz 25.

»lutnie wielostronne« (1): Ty roſkaż/ [...] Niech iedni śpiewáią Iednoſtáynemi głoſy: á drudzy niech gráią/ Bądź w lutnié wieloſtronné/ [...] W cytry/ w gęśle/ część w árfy/ część w cymbały brzmiącé OstrEpit A2.

peryfr. »krolewna lutnie złotej« = muza (1): KRólewno lutnie złotey/ y rymów poćieſznych/ [...] Ty ſámá powiédz/ á krés náznácz/ póki mamy Płákáć KochPieś 39.

Szeregi: »lutnia, (albo) arfa« [szyk 3 : 1] (4): żaden [...] za wolnie wyowiconego [!] albo w naukach biegłego [nie] był pocżytan/ ażby według nauki ſpiewać/ y na arfie albo na lutniey grać dobrze vmiał. KwiatKsiąż I2v; Mącz 54d, 126c [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»lutnia, cytra« (1): Brzmią wdźięcżne Lutnie/ złote Cytry GrochKal 18. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»lutnia i (albo) gęśli« [szyk 2 : 1] (3): Tubál záſię [wynalazł] piſkánya/ ná lutnyách y gęſlách gránya GliczKsiąż H2; KochFr 65; KochPieś 10. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»lutnia, (albo) pieśni« (2): Do miłosci. [...] weźmi naprzód z głowy Nápoły iuż przewiędły wieniec fiiołkowy. Potym lutnią/ á przy niéy pieśni żáłosćiwé/ Ná iákié ſię zdobyło ſerce nieſczęśliwé. KochFr 110, 84. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»lutnia i rym; rym z lutnią« (2; 1): NIeſzczęsćiu k woli/ á ſwoiéy żałośći [...] Lutnią/ y wdźięozny rym porzućić muſzę KochTr 15; KochPieś 39; RybGęśli B2v.

»lutnia, (albo) skrzypice« [szyk 2 : 1 ] (3): BartBydg 27; Na wierzbach we ſrzodku [...] Babiloniey zawieſiliſmy lutnie, skrzypice, [...] bo ſie nam nie chciało gędzby. WróbŻołt 136/2; Corola, Cięćywá v łuku álbo v kuſze/ też ſtruná do lutni álbo skrzypic. Mącz 65c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»taniec, lutnią« (2): BielSpr c2; Bo co owo młodź ślećie do Włoch dla tańcow/ dla lutnie/ nie prżynioſzą owi z ſobą tego/ co by Koronie było zdrowo GórnRozm D3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (2): Gdy z przytuloną do pierśi tyś ſię porozumiał Lutnią/ ſłoniem opráwioną/ ſam ſię Phoebus zumiał KlonŻal B2v.
Wyrażenie: »mowna lutnią« (1): Cżylim ia tobie ná to mowną Lutnią dáłá/ Żeby tylko v ćiebie w kąćie proznowáłá. WitosłLut A2v.
α. W antropomorfizacjach (25): Wroćił ſrogi Acheron żonę [...] Bowiem lutnia y pochlebne ſtrony Wyłudźiły ią od ſtráſzney Perſephony. KlonŻal Dv; Lutnia wódz tanców/ y pieśni vczonych/ Lutnia ochłodá myśli vtrapionych KochPieś 48; PudłFr 19; Wdźięcżne lutnie weſołe pieśni wypráwuią/ Nowe rytmy cytáry grzmiące pokáźuią. SapEpit B3.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym „m(oj)a” [w tym: w apostrofach 6 r.] (11): Zdiąłeś ze mnie wór źáłobny/ A włożyłeś płaſzcz ozdobny. Przeto ćię weſoła wſzędźie Lutnia moiá wielbić będźie KochPs 41, 39, 84, 86, 101, 166; KochTr 13; KochFr 5; KochPieś 40; KochFrag 41; Ieśli ieſt Cnotá chwały godną wſzędźie/ Tedy ma Lutnia ćiebie ſławić będźie SzarzRyt D4v.

W charakterystycznych połączeniach: lutnia rozkosma, ucieszna (2), wdzięczna (3), złocona (zlota) (2); lutnia sławić (wielbić) będzie (2), chwałę dawa,

Zwrot: »lutnia będzie (a. nie przestanie, a woli) śpiewać« (3): Boże móy/ obroncá móy/ vćieozko y zbroiá/ Tobie śpiéwáć ná wieki lutnia będźie moiá. KochPs 86, 156; Lutnia ſwym zwyczáiom gwoli/ O miłośći śpiéwáć woli KochFr 5.
Wyrażenie: »wielostrona lutnią« (1): Powiedz Słowienſki rym/ o wieloſtrona Lutni złocona KochPieś 53.

W apostrofach (13): Powſtań moie kochánie/ powſtań lutni moiá/ Ruſzwá rożánorękiéy zarze z ićy pokoiá. KochPs 84, 101, 166; ERato złotowłoſa/ y ty wdźięczna lutni/ Skąd poćiechę w ſwych troſkach biorą ludźie ſmutni: Vſpokóyćie ná chwilę ſtrapioną myśl moię KochTr 14, 13; KochPieś 33, 40, 49, 53; KTórégo Bohátérá/ będźie wola twoiá/ Albo królá/ dźiś wlpomnieć/ złota lutni moiá? KochFrag 41; SkorWinsz A2, A2v; Niech kto chce śpiewa: nam ſie lutnio máło Pegázſkich zdroiow wody pić doſtáło. SzarzRyt D2v.

a. Tytuł utworu (3): LVTNIA NA WESELE Iáſnie Wielmoznego Páná Iego Młcżi Páná Ierzego Chodkiewicżá WitosłLut ktv A2, A3 żp.
2. astron. Nazwa gwiazdozbioru (4): IEſt y lutnia ná niebie/ którą naprzód ſpráwił W dźiećinſtwie Merkurius/ y świátu obiáwił. KochPam 11; Siłá gwiazd Pánná wſtáiąc ná morze pomyka: W ten czás Lutnia/ y Delphin/ w ten czás ſtrzałá znika. KochPhaen 21, 10, 23.

KCh