[zaloguj się]
[pdf]

2. RANO (494) av

ra- (471), rå- (11); ra- : rå- BibRadz (34:1), BielKron (44:5), SienLek (12:1), BielSat (3:1), BudNT (4:1), Calag (1:1), SkarŻyw (8:1); o jasne.

comp i sup (8+11) (nå)raniéj (19); -éj (4) Oczko, KochFr, PudłFr, SarnStat; -ej (1) OpecŻyw; -(e)j (14); nå- (8) BielKron, RejZwierc (3), KochOdpr, GostGosp (2), PudłFr, na- RejPs, n(a)- (2).

Składnia comp: raniej niż(li) (3), przed kim (1); niż(li) SkarŻyw, SarnStat; niż : przed kim GostGosp (1:1).

Sł stp: rano, reno, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. O poranku, we wczesnych godzinach dnia; mane HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; diluculo Vulg, PolAnt, Cn; in matutino Vulg, PolAnt; in maturitate Vulg (457): Ezop ráno gdy śię przeſpał/ Zmyſliwſzy rzecż liſt nápiſał BierEz G3, N; VE wtorek tedy po kwietné niedzieli/ przyſſedl zaſie do koſciola wielmi rano Iezuſ mily OpecŻyw 76v, 30, 73v, 116v [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 4v; ocutziwſſy Farao po ſpányu dlá boiazny/ ráno poſlał do wſſytkych mędrcow y wyeſſtzkow Eipſkych yżby przyſzli HistJóz B; TarDuch C3; włoż dragantu do tyzanny/ gwozdzikow/ citwaru/ á potym ſtego nadziałay gałecżek/ á biorącz ie potrzimać mało pod ięzykiem á potym połykáć á rano mlekiem popijać FalZioł I 60d; Ziarna przetłucżone á włożone w wino/ dać thak ſthać przez nocz przikraiawſzy ktemu czytwaru/ á tego ſie wina napijać rano FalZioł I 62c, I 17d, 67c, II 6a, 21a (29); BielŻyw 133; WróbŻołt 118/148; RejRozpr I2 [2 r.]; LibMal 1546/114, 1548/145v, 1553/175v, 1554/184, 185; MurzOrt B2v; Diar 92; Rácż mi [Panie] w miłoſierdzyu ſpráwić ſłyſſenye łáſkáwe/ Gdy ráno w tobye myeć będę vfánye ſwe práwe. LubPs ee5, K, hh6v; GroicPorz l2; KrowObr 163v; Ráno leżąc nárzeka przewráca ſie ięcży RejWiz 15; Ráno gdy piękne ſłońce promienie po zyemi/ Pocżęło iáſne puſzcżáć/ á ciemność ſie mieni. [...] Powſtawſzy wnet młodzyeniec/ iął Bogu dzękowáć [!] RejWiz 177, 17v, 32, 34v, 68v, 78; I rzekli [ludzie Saula] poſlom ktorzy byli przyſſli/ Ták powiećie mężom khtorzy są w Iábez Gáláád/ Iutro będziećie wyſwobodzeni/ gdy ſie ſłońce zagrzeie. Przyſſli tedy poſłowie/ y powiedzieli tę rzecz mężom Iábes: Ktorzy bárzo ſie temu vrádowali/ y rzekli Ráno wynidziemy do was Leop 1.Reg 11/9; Pan Iezus Piłatowi ráno wydan/ wypytan/ niewinnym nálezion Leop Luc 23 arg, Ex 30/7, 36/3, Num 16/5, Iudic 19/25, 4.Reg 7/9; Dan 14/1; KRáwiec s pánem obádwá rádzi dopiyáli/ Pánu ciáſny ná brzuchu Kolet vdziáłáli. Poſłał gi Pan do kráwcá/ kazał gi rozſzyrzáć/ Kráwiec áni ſie go tknął/ ráno ſzedł przymierzáć. RejFig Aa2, Cc5; RejZwierz 15v; A ia będę ráno wyſławiał moc twoię [Panie]/ y bedę ráno wychwalał miłoſierdźie twoie BibRadz Ps 59/17, 4.Reg 10/9, Ier 21/12, Eccli 32/15, 39/6, 1.Mach 11/67; OrzRozm A4v, H2v; W ten cżás Kometá wielka byłá/ [...] co ſie ſkryłá o trzećiey godźinie w noc/ to ſie záſię ráno vkazáłá BielKron 422v, 16v, 31 [2 r.], 38, 52 (19); Mane, Ráno. Meridies, Południe. Occasus solis, Wieczór. Mącz 88a; Sportula etiam, Dar/ vpominek/ który bogáći Rzimiánie dawáli tym którzy ráno ná nie czekáli Mącz 410d, 207a; Prot B4v; Mleko czyſty ſok czyni/ gdy ie ćiepło pije ſkoro wydoiwſzy/ ráno SienLek 6v, 7, 17v, 40v, 59, 157; A w ten cżas Iulian mąż iey [kasztelanki] ráno przyiáchał/ á wſzedſzy do łożnice (chćiał źonę [!] ſwą obudzić) y nálazł dwoie ludzi weſpołek leżące: á mnimáiąc żeby był cudzołożnik z iego żoną/ wyiąwſzy miecż y zábił HistRzym 115v, 8, 59v, 80; BielSat D; Ieſli ſtąd ſpádnieſz pijáno/ Naydą cie pod ſchodem ráno. RejZwierc 237, 26v [2 r.], 72v, 202v, 237 [2 r.]; [Bóg mówi do Mojżesza:] Idz do Fáráona ráno BudBib Ex 7/15, Gen 44/2, Ex 34/2, Iudic 16/2, 3.Reg 17/6, Ps 5/3 [2 r.], Ion 4/6, 1.Mach 5/30; Niechże tedy co dźiéń ráno ſtolec będźie: czego ieſliby náturá ſámá z śiebie vczynić niechćiáłá/ pomoc iéy trzebá dáć Oczko 26v, 19v, 31, 34v [2 r.]; Calag 210, 356; ćiebie [Boże] ia y w nocy/ Y ráno wielbię/ świádom twéy pomocy. KochPs 90; Y tráfiło ſię cżáſu iednego/ vbodzy ſkupiwſzy ſię ráno/ zágrzewáli ſię ná ſłońcu SkarŻyw 98, 135, 309, 324, 572; KochTr 20; MWilkHist K; StryjKron 587; CzechEp 406; Twoie nadobné lice ieſt podobné zarzy: Która nád wielkim morzem ráno ſye czérwieni KochPieś 7v; ArtKanc Q19v; BielRozm 24v; ZawJeft 44; ActReg 49; GostGosp 126; GórnTroas 16; Sliczna dźiéwko/ ták tuſz ſobie/ Kléynot ten [tj. złote jabłko] należy tobie: A żadna ieſzcze niewſtáłá/ Któraćby go odiąć miáłá. Równie táka ráno wſchodźi Iutrzenká/ gdy dźiéń nádchodźi KochFrag 26, 28; Druga Modlitwá ś. Auguſtyná do Troyce przenachwálebnieyſzey/ ktorey też ráno vżywáć możeſz. LatHar 17, 37, 170, 303, 540; Gdy bywa wieczor mowićie Pogodá będźie bo ſie niebo czerwieni. A ráno/ Dźiś będzie niepogodá/ ábowiem ſię czerwieni pochmurne niebo WujNT Matth 16/3; A ráno wracáiąc ſię do miáſtá/ [Jezus] łáknął. WujNT Matth 21/18, Mar 11/20; PowodPr 72; KlonWor 69.

Z określeniem dnia tygodnia (14): a barzo rano pirwſſégo dnia po ſobocie przyſſly [niewiasty] do grobu OpecŻyw 164v, 86v, 163; Iſch wſchedſchi do ogroda Maczieya Chabyenſkyego wyelgi pyathek rano wikopal z zyemye [...] pyącz ſczępow mlodich LibMal 1553/175v, 1551/158v; We środę zszedszy się posłowie rano postanowili i obrali miedzy sobą starszego pana Mikołaja Siennickiego, posła ziemie chełmskiej Diar 20, 79; BudNT przedm c7v [2 r.], Mar 16/9, Ioann 20/1; WujNT Mar 16/2, Luc 24/1, Ioann 20/1.

W przeciwstawieniach i konstrukcjach do nich podobnych: »rano ... (w) wieczor (a. przed wieczorem, a. k wieczoru, a. czasu wieczornego) (22), przez (całą) noc (a. w nocy, a. na noc) (7), czasu południa« (30): Nalepiey ieſt aby thy zioła byłi [!] ku wodcze brany poki na nich roſa ieſth/ á gdy narzeżeſz gdy iuż roſy niebędzie/ thedy gim day aby przez nocz leżały iżby tak przewiędły, á rano ſkray á pał [!] wodkę. FalZioł II 2b, V 86v; RejKup e6; Drobne kwiatki iż ſłábe ráno zákwitáią/ A k wiecżoru áliśći ſámy opádáią. RejWiz 35, 34v, 83v; Leop Esth 2/14, Is 17/14; RejZwierz 90v, 139; BibRadz Gen 19/2; BielKron 18v; Hesperus, Stella Veneris alias dicitur, Ráno wſchodzi przed Slóńcem á wieczor zá Slóńcem. Mącz 201b; GórnDworz Gg6v; HistRzym 85v; RejPos 60, 61v; RejZwierc 44, 221v; niech też słyſzy wołánie ráno/ y płácż cżáſu południá. BudBib Ier 20/16; Oczko 27 [2 r.]; KochPs 41; StryjKron 161; W nocy złodźiéy ſye tái/ którégo záś ráno Inſzy złodźiéy wymáca KochEpitCat 110; KochPhaen 12; Będzie ráno cżłek zdrow iák źielona trawá/ A wiecżor záś zginie/ tonie zá nim ſławá. WisznTr 32; Mędrzec mowi: Siey wieczor/ śiey ráno: bo niewieſz ktore wznidźie SkarKaz 383b; CiekPotr 78; CzahTr Lv.

Fraza: »(gdy) było rano« [tu możliwa też interpretacja jako sb, cf „był/było wieczor”; cf też jednak „było po ranu”, „było raniuchno”] = facto mane Vulg (12): [Mówi Booz do Rut:] Odpoczynże tu teraz/ á gdy będzie ráno/ ieſli ćię [bliższy krewny] będzie chćiał mieć ſobie práwem krewnośći/ dobrze ſie ſthánie: gdzie ieſli on niezáchce bez chyby ia ćiebie wezmę ſobie zá zonę Leop Ruth 3/13, Iudic 19/27, 2.Reg 11/14, 4.Reg 3/20; BielKron 56, 95; A gdy było ráno/ tedy Euſtáchius iáko był zwykł iáchał ná łow. HistRzym 128; RejPosWstaw [1433]v; BudBib Gen 1/9; Przywiedli tedy P. IEzuſá od Káiphaſzá ná Ratuſz. á to było ráno. LatHar 730, 696; A Gdy było ráno weſzli w rádę wſzyſcy Arcykápłani y ſtárſzy ludu przećiwko IEſuſowi WujNT Matth 27/1.
Zwroty: »rano wsta(wa)ć (a. powstać), wstający« = surgere mane Vulg, PolAnt; consurgere mane Vulg, Modrz; consurgere a. surgere diluculo Vulg; surgere in matutino PolAnt [szyk zmienny] (112:1): Xántus w Ezopá dufáiąc/ Wſtał ráno piecżey nie máiąc BierEz E4, A3, Dv, D4; HistJóz Ev; WróbŻołt aa2v, aa3; LibMal 1543/72 [2 r.], 1554/183v; RejJóz I7v; Wſtawſzy rano maią ſię dziatki naprzod przezegnać a ty ſlowa mowyć. Wymię oica y ſyua [!] y ducha ſwiętego. Amen. SeklKat C3; RejKup Bv; Ráno wſtawſzy s poſciałki/ Nápiję ſie kęs gorzałki BielKom E7; Wſtawſſy ráno ſłuſſno yeſt byſmy wyſławyáli/ Miłoſyerdzye twe Pánye ktorechmy poználi LubPs V2, X3; Sklenice w kąt latáią/ ná ſtole by w łáźni/ Ták więc Bachus on rycerz ſwe kochánki błaźni. Iż kiedy ráno wſtawſzy wiecżor wſpomináią/ Albociem był oſzálał ſámi ſobie łaią. RejWiz 16v, 12, 12v, 30v, 31, 41; Rzekł záś Pan do Moizeſſá: Wſtań ráno á ſtoy przed Fáráonem/ y rzeczeſz do niego. Toć powiáda Pan Bog żydowſki [...] Leop Ex 9/13; Poſyłał więc do nich Pan Bog oycow ich poſly ſwoie Proroki/ ráno wſtháiącze/ y ná kázdy dzień vpomináiącze Leop 2.Par 36/15, Gen 21/14, 26/31, Ios 7/16, Iudic 20/19, Ruth 3/14 (14); SMierć s Kupidem gdy ná noc w iedney budzie byli/ Ráno wſtáiąc więc ſobie ſtrzały odmienili. RejFig Dd3; Gdy thedy wſtáli ráno mieſzczánie/ vyzreli rozwálony Ołtarz Báálow BibRadz Iudic 6/28, Gen 19/2, 27, 20/8, 21/14, 22/3, 24/54 (21); A ták Iozue ráno powſtawſzy ruſzył namioty. BielKron 46v, 29v, 32v, 34v, 40v, 42v (11); Vigilias discendi causa suscipere, Náłozić ſie ráno wſtáwáć dlá vczenia. Mącz 36c; Matutinus homo, Rány człowiek który záwżdy ráno wſtawa. Mącz 212a, 198c; HistRzym 28v, 29, 38v, 41v, 48 (9); Biádá wam ktorzy wſtawacie ráno ku obżárſtwu á ku opilſtwu/ á bębęn á piſzcżałká brzmi w vſzoch wáſzych. RejPos 82v; BiałKat 233v; Azaſz ſie nie lepiey z żonką/ z Vrzędnicżkiem/ á chociay y s pánem Woytem ráno wſtawſzy nadobnie námowić/ cżáſy y przypadki ich rozważyć/ á czo pothrzebnieyſzego wedle cżáſu rozmyſlnie poſtánowić RejZwierc 106v, 63, 106v, 169; RejPosWstaw 44; y wſtał Moiżeſz ráno/ y wſtąpił ná gorę Synáyſką/ iáko mu kazał Iehowá BudBib Ex 34/4, Num 14/40, 22/13, Iudic 19/27, 2.Par 29/20, 36/15; ModrzBaz 52v; Oczko 27v; Ráno wſtáią ná chwałę boſką/ modlitwę y ſpiewánia y ſłuchánia ſłow Bożych SkarŻyw 363, 328; KochFr 134; WerGośc 212; Ráno wſtawſzy ze ſnu ſwego káżdy z ſercá ochotnego/ dźiękuy Pánu wſzechmocnemu/ ſtworzyćielowi náſzemu/ że racżył być ná pomocy/ nam grzeſznym tey przeſzłey nocy. ArtKanc T5v; Vrzędnik/ Włodarz/ ma bydź dworu bárzo pilen/ ráno wſtawáć/ wſzyſtko opátrzyć/ doyźrzeć GostGosp 8; [Gospodarz domu powinien] Przy gośćiu/ y záwżdy/ ogniá pilno ſtrzedz: napozniey ſie kłáść á rániey wſtáć: á wſtawſzy/ w káżdy kąt náyźrzeć. GostGosp 22, 8, 44, 102; Táć [zima] co kto lecie robił (wierzćie mi) zprobuie/ Spałli/ czy ráno wſtawał źimie to pocżuie. RybGęśli B4; WujNT Mar 1/35; SkarKaz 42a; CiekPotr 33; SkarKazSej 663a, 664a, 706a.

»rano wstawać« = o ciałach niebieskich i zorzy: wschodzić (3): Znák tego [tj. nadejścia niekorzystnych warunków dla żeglugi] nieomylny Niedźwiadek [tj. Skorpion] więc dáie/ Kiedy ná końcu nocy z wody ráno wſtáie. KochPhaen 12; GrochKal 23; kto nocoświétnégo Mieśiącá/ álbo ſłońcá nieſprácowánégo/ Nápátrzył ſie do woléy/ lubo ráno wſtáie/ Lubo ku wieczorowi prędki biég podáie? KochFrag 22.

»wstać rano« = zmartwychwstać (1): wſtawſzy lepak ráno pierwszego ſzábátu/ vkazał ſię [Jezus] pierwey Máryey Mágdálenie z ktorey był wygnał śiedm cżártow BudNT Mar 16/9.

Wyrażenia: »bar(d)zo rano« = bene a. multo mane Mącz; primo mane, diluculo valde Vulg [szyk 25:2] (27): OpecŻyw 163, 164v; WróbŻołt pp5 [2 r.]; HistAl C8v; Podnośiłem bárzo ráno ocży ſwe s pilnoścyą/ By twoy zakon rozmyſláły s ſſcżyrą vprzeymoścyą LubPs bb6v, bb6v; Leop Iudic 9/33, Ruth 3/14, 1.Reg 5/3; A ták bárzo ráno wſtawſzy Abráhám ośiodłał oſłá ſwego/ wźiął z ſobą dwá ſłużebniki y Izááká ſyná ſwego/ y nárąbawſzy ná ofiárę paloną drew/ ſzedł w drogę BibRadz Gen 22/3, Iudic 19/5, 8, 1.Reg 1/19; OrzRozm A4v; Multo mane, Bárzo ráno. Mącz 236a, 207a [2 r.]; ABowiem podobne ieſt kroleſtwo niebieſkye ku dobremu goſpodarzowi kthory wyſzedł bárzo ráno ku zmawiániu robotnikow do winnicze ſwoiey. RejPos 58v; BudNT przedm c7v [3 r.]; MWilkHist G3v; WujNT Matth 20/1, s. 84, Mar 1/35, 16/2, Luc 24/1.

»co naraniej« (1): WIelé mi obiecuieſz y dáć/ y pożyczyć/ Gdy więc ſobie podpijeſz: á wżdy niechceſz liczyć Kiedy przydźie zaránek: á ták rádzę tobie/ Abyś záwżdy podpijał co narániéy ſobie. PudłFr 24.

»rano przede dniem« = antelucanis horis, sub ipsa die Mącz (3): Antelucanis horis, Ráno przededniem. Mącz 201c, 425a; Náłóẃ lećie ráków/ ráno przededniem/ przed pełnią ktorégokolwiek Kſyężycá SienLek 152.

»dziś rano« (1): przithemze ſuknye dziſz rano yeſth [złodziej] pogiman gdi ye Zmyaſtha wodna brama na woſzku chczyal wifforithowacz. LibMal 1551/158v.

»(potym) nazajutrz, jutro (a. za jutra) rano« [szyk 23:3] (16:10): Ezop názáiutrz ráno wſtał/ Szedſzy ná rolą tám kopał. BierEz A3, Dv, D4; FalZioł V 69; RejKup e3v, e4v, e7v; BibRadz Gen 24/54, Iudic 6/31, 19/9, 4.Reg 3/20; BielKron 12, 323; SienLek 16, 23; Thedy záiutrá obudźił rybitw ráno pielgrzymá [...]. A wſiadwſzy z nim w łodzią wiosł ná morze. HistRzym 37v, 59v, 67, 92v; HistLan C3; Ráno iutro ięłá ſie ona gorá [Synaj] trząść RejZwierc 9; SkarŻyw 356; KochFr 134; KochSz Cv; WerGośc 246; ActReg 63.

»rano przed obiadem« (1): á tho pić rano przed obiadem, trzy godziny/ á przed wiecżerzą dwie. FalZioł V 69.

»rano do słońca wschodu, przed wschodem słońca, o wschodu słońca« = mane oriente sole Vulg [1:1:1]: [Bóg mówi do Abimeleka:] A ták ruſz ſie nocą z ludem ktory przy tobie ieſt/ tayże ſie ná polu: y bárzo ráno o wſchodu ſlońcá/ vderz ná miáſtho. Leop Iudic 9/33; A gdyſmy ich [mieszkańców krainy Sycera] prośili by nam wodę vkazali ku pićiu/ dáli nam znáć przez znaki iż inſzey tu wody nie máſz ku pićiu iedno tá w liſtkoch/ y to iedno rano bywa. Nalaliſmy thedy tákiey wody ſobie do okrętow doſthátek rwęcy ony liſthki rano do ſłońcá wſchodu. BielKron 447v; BYł ieden Krol wielmożny/ kthory był vſtáwił w ſwym páńſtwie tę vſtáwę/ że ktożby kolwiek miał nagle vmrzeć/ áby ráno przed wſchodem słońcá przed iego domem trąbiono HistRzym 93v.

»rano na świtaniu, nad świtaniem« (1:1): Y ſtało ſie dniá ſiodmego gdy wſtáli ráno ná świtániu [surrexerunt cum ascenderet aurora]/ obeſzli miáſto tymże ſpoſobem ſiedm kroć BibRadz Ios 6/15; LatHar 414.

Szeregi: »rano i o nieszporzech« (1): nadziałayże ſtego ſzthucżek okrągłych á day gim vſchnąć/ á zawżdi rano y o nieſzporzech iednę ſtuczkę z iadai. FalZioł I 115d.

»w nocy i rano« (1): Byłeś [Jezu] od tegoż [Annasza] do Káiphaſzá odeſłány/ y tám rozmáitym nátrząſániem (w nocy i ráno) zeſromocony. LatHar 274.

»tak rano jak po obiedzie« (1): [mówi kot do lwa:] Bo tam nienaidzie doctora Gdi opadną glowa chora Wierzmie zadni nierozwiedzie Tak rano iak po obiedzie RejRozm 394.

»rano i o południu« (1): Do Páná wołáć bedę/ á Bog mnie wybáwi/ Ráno y o południu GrabowSet F2v.

»rano i po południu« (1): Wychadzáli ná to ćwicżenie [strzelania z łuku] ná káżdy dzień cżáſem y dwá rázy przes dzień/ ráno y po południu ná to mieyſce ktore zwano Campus Marcius BielSpr 4v.

»rano i (a) przed wieczerzą« (2): á potym zagrzewaiącz [napar z ziół] w garnuſzku: piy rano y przed wiecżerzą FalZioł V 95, V 63v.

»(i) rano i (a, a(l)bo) (w) wieczor (a. z wieczora); ranoli, wieczorli« = dwa razy dziennie; przez cały dzień; mane et vespere Vulg [szyk 44:4] (47;1): Przedłuża żywot cżłowiekowi. Gdy ktho pije wodkę rozmarinową rano y wiecżor FalZioł II 21d; Dobrze też pić miod pithy dobri rano y wieczor iednę ſkleniczę FalZioł V 94, I 3d, 17c, V 90v, 91v, 92v (20); A ia przed ſię ták ráno iáko y wieczor nic ſobie złey nádzieie nieczyniąc nieprzeſtánę ſie vćiekáć ku pánu bogu ſwemu RejPs 82, 186; Zapomniałem chlebá ſwego yeść y wiecżor y ráno LubPs X3v, P2v; Leop 2.Par 13/11; BibRadz *2, 1.Esdr 3/3; [Achab chciał zabić proroka Eliasza] ále [prorok] vciekł s przykazániá Páńſkiego/ y záchował ſie nád potokiem Cháryt/ gdzye mu tám ráno y wiecżor Krucy nośili ieść chleb y mięſo BielKron 84, 44, 82, 111, 450v; SienLek 10v, 59, 61v, 123; RejPos 81v; BielSat D [idem BielRozm]; Nie będźiem ſie też o mieyſce y czás ſprzecżáć: ále kędykolwiek y ktoregokolwiek cżáſu ránoli wiecżorli/ zgodnie y ſpolnie zſzedſzy ſie/ wſzyſtko to co nam roſkazano/ y przed nami w Zborzech Apoſtolſkich cżyniono/ vcżynimy CzechRozm 268v; Ktoby ſie chćiał Sláchćicem z domu práwym mienić/ Niemiałby ná żadny cżás poſtáwy odmienić: Ták ráno/ iáko w wiecżor/ w bieśiedzie/ w paćierze: Tákiemuby rzekł káżdy/ Sláchćić w práwey mierze. BielRozm 24v; LatHar 10; SkarKazSej 697b. Cf »rano, wieczor (i) w południe«.

»(nie tylko) rano, (i, albo) (w) wieczor (i) w południe« [szyk zmienny] (6): TarDuch A5; bo ná máłym dniu v nas nie tylko ráno álbo wieczór/ ále y w południe/ ćiéń bywa więtſzy á niż rzecz od któréy pochodźi. GrzepGeom 4; RejPos 60; Ráno będę/ y wieczór/ y w południe prośił/ Będę ſwóy głos płáczliwy do niebá podnośił KochPs 81; LatHar 302; Wſtawał Dawid ná modlitwę o pułnocy: modlił ſię wieczor/ ráno y w południe WujNT 439.

a. Nazajutrz (20): BierEz G2v; HistJóz D2; HistAl A4v; Leop Is 17/11; RejFig Dd8; RejZwierz 20v; Pan wzruſzył wiátr ná źiemię zewſchodu/ przez on cáły dźień y noc/ A rano wiátr on zewſchodni przypędźił ſzáráńcze. BibRadz Ex 10/13, 1.Reg 11/10, Is 17/11; Witułtowi ſie tá rzecż [że będzie koronowany] podobáłá/ ále Iágiełłowi s Polaki nie bárzo: dla cżego panowie Polſcy krolowi ſwemu kazali ráno precż iecháć BielKron 386v, 15v, 35, 42, 312v, 388, 388v; Repotia, Bieśiadá/ á Koláciya názáiutrz po weſelu v młodego páná. Quasi reficiatur potatio dicta, Gdy ſie zwlaſzczá ráno Muskátellą/ Málmáſią álbo gorzalką po wczoráyſzym przepiciu trzeźwią. Mącz 352d; ia iutro poyde [!] ná zamek á tę rzecż Starośćie powiem Y ſzedł ráno ku Starośćie á powiedział iemu tę rzecż. HistRzym 35; oná w nocy ſzedſzy vcięłá mu [Judyta Holofernesowi] głowę [...]. Woyſko ráno widząc ſciętego Hetmáná/ zátrwożywſzy ſie precż ſie rozbiegło RejZwierc 154v; BudBib Ex 34/2; BielSpr 27.
2. Wcześnie; mane Vulg, Mącz, PolAnt; immature Calep, Cn; mature(-issime) Mącz (37): Day miły panie abych rano vſlyſzał miłoſierdzie twoie/ bomći w tobie pokładał nadzieię. WróbŻołt tt3v, tt3; RejKup e3v; LubPs R6v; Nunquam tam mane egredior, quin te in fundo conspicor fodere, Nigdy ták ráno z domu niewynidę ábych cie nie miał na roliey záſtáć kopáyącego álbo yuſz ná roley kopaſz. Mącz 342a, 211d [3 r.]; BudBib Eccli 4/13; Prot Bv; CzechRozm 40v; Oczko 26v; StryjKron 421; KTo piia do północy/ bráćie Stániſłáwie/ Ieſli ieſt czás do niego/ może ſię nie práwie Człowiek pytáć: bo by on ſwóy wczás vmiłował/ Pewnieby ſię rániéy kładł/ áni ták wiłował. KochFr 114; Calep 831a, 835a; Vrzędnik y Dworká máią ſie ſtáráć/ áby Pan miał kury/ gęśi młode/ rániey przed inſzemi GostGosp 16, 66; [RybWiersze Bv].

raniej czym [= o ile] (1): Bo święty Woyćiech teraz po popráwieniu Kalendarzá rániéy bywa dźieśiąćią dni, niż piérwéy kiedy ten Státut piſano. SarnStat 1278.

W porównaniu (1): Bo yáko zboże kthore ráno pożnye nye bywa dobre/ y owſſem ſkáźi ſie/ thák ten ſyn ktory nye poſtánowiwſſy ſie będzye ſlużył/ nye cżłowiekiem ſie ſtánye/ ále cos ná cżłowyeká ſie tráfi y poydzye. GliczKsiąż I4v.

Zwrot: »rano (a. raniej) wstawać« (2): Prot Bv; y zmowili ſię nań [źli mnisi na św. Romualda]: á cżáſu iednego/ ktorego rániey wſtawał niſzli oni/ zrzućić go z okná y zábić chćieli. SkarŻyw 570.
Wyrażenia: »barzo rano« (1): W czás (marg) W Zydowſkiem/ barzo ráno. (–) będę wytrácał wſzytki złośniki ná źiemi/ ábym wykorzenił z miáſtá Páńſkiego wſzytki ktorzy broią złośći. BibRadz Ps 101/8.

»co naraniej« (9): Dnia iutrzeyſſego tzo náraniey mogli/ zaſie go ſſukali [tj. Maryja z Józefem Jezusa]/ pytali wychodzątz ij wyglądaiątz OpecŻyw 33; á thak proſſę [Panie] co ná rániey vſpieſz ſie ku mnie zmiłoſierdziem ſwoiem RejPs 211; RejKup f2v; BielKron 141; NVż záſię tego pilno trzebá doźrzeć/ áby nadobnie rolicżkę vorano/ á czo narániey może być/ bo thák w żywocie ſwym iáko y w goſpodárſtwie iáko iednę godzinkę vpuściſz iuż śiłá vpuśćiſz RejZwierc 108; KochOdpr D3; A ták ſie ſtáráć/ áby śiać conarániey/ ták oźiminę iáko y iárzynę GostGosp 64, 16. Cf Szereg.

Szereg: »a w czas a co naraniej« (1): Theż trzebá pilnowáć [w trakcie orania] áby ſie dobrze záwlokło/ áby brył ieſli może być nie wiele było/ á wcżás/ á co narániey/ bo im ſie zboże napiękniey vſciele ná źimę/ thym mu ſporzey będzie rość ná Wieſnę. RejZwierc 109v.
Przen (1): A w ktorymkolwiek cżáſie będzieſz ták záwołan do tey winnice od niego [Pana]/ bądź ráno/ bądź pozno/ nic ſie nie lękay o zapłátę ſwoię RejPos 61.
a. O wieku człowieka: w młodości (1): Tu prorok rozwodzi człowieká/ áby ráno to ieſt zmłodoſći bogá chwalił RejPs 137.
b. Poprzedzając ukazanie się czegoś (1): Tákże káżdy wiedz/ iż wſzytki kruſzce/ rudy [...]/ y ine ſkárby zyemne/ máią ſwoię właſność y wyobráżenie y okázuią ſie przez ſwe znáki albo wietrunki/ ráno z zyemie wychodzące BielKron 26.

Synonimy: 1.a. jutro, nazajutrz; 2.a. młodo.

Cf PRZYRAŃSZYM

ECB