Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RATUSZEK

Następne hasło: RATUSZOWY »

RATUSZNY (8) ai

rå-, [ra-].

Fleksja

sg
m	N	råtuszny	f	N
	G	råtuszn(e)go		G	råtuszn(e)j, råtusznyj
	I	råtusznym		I	råtuszną
	L			L	råtuszn(e)j

pl
G		råtusznych
D		råtusznym
A	subst	råtuszn(e)

sg m N råtuszny (1). ◊ G råtuszn(e)go (2). ◊ I råtusznym (1). ◊ f G råtuszn(e)j (3), [råtusznyj]. ◊ [I råtuszną. ◊ L råtuszn(e)j.] ◊ pl G råtusznych (1). ◊ [D råtusznym. ◊ A subst råtuszn(e).]

Sł stp, Cn brak, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „ratusz” (8)
- 1. Od znacz. ‘budynek będący siedzibą władz’ (3)
  - a. Będący ratuszem lub jego częścią (3)
  - b. [Znajdujący się, przechowywany w ratuszu
  - c. [Związany z użytkowaniem ratusza
- 2. Od znacz. ‘urząd miejski (też w starożytnym Rzymie)’ (5)
  - a. Pełniący funkcję urzędową lub związany z nią (5)
    - α. W funkcji rzeczownika (4)
  - b. [Nadany przez władze miejskie
  - c. [Będący dochodem władz miejskich
  - d. [Wchodzi w skład derywatu kompleksowego od wyrażenia: »cechmistrz ratuszny«

Przymiotnik od „ratusz” (8):

1. Od znacz. ‘budynek będący siedzibą władz’ (3):

a. Będący ratuszem lub jego częścią (3): [Potym szedł do panów radziec, prosząc aby mu darowali parę trzewików nowych, ażeby mu kazano trąbić na urząd, z ganków na wieży ratusznej. KronMieszcz 82.]

Wyrażenia: »gmach ratuszny« (1): DOglądánie gmáchow/ Zamkowych/ Ratuſznych [Cura aedium et publicarum et privatarum]/ y inſzych domow ták poſpolitych/ iáko też káżdego właſnych/ wedle náſzego zwycżáiu/ bywa porucżone tym Vrzędnikom/ ktorzi do cżego inſzego poſtánowieni ſą. ModrzBaz 35.

»sień ratuszna« = atrium praetorii Vulg (2): LatHar 712; WujNT Mar 15/16; [żołniérze powiedli Ieſuſa we wnątrz Pałacu/ ktory ieſt Rathuſzem (marg) dośieni ratuſznyi (–) MurzNT Mar 15/16].

b. [Znajdujący się, przechowywany w ratuszu:

Szereg: »miejski i ratuszny«: Tegoż roku 1578, dnia 20 miesiąca września, w sobotę, w rynku krakowskiem przed ratuszem popalono ćwiertnie i korce miejskie i ratuszne KronMieszcz 8.]

c. [Związany z użytkowaniem ratusza:

Wyrażenie: »ratuszny czynsz« = świadczenie na rzecz rady miejskiej, uiszczane okresowo z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania ratusza lub ruchomości znajdujących się w ratuszu: Ratuszny czynsz. – Z ratusza, od wagi i od postrzygalnie i od inszego obchodu, co smołę, powrozy i inne drobne rzeczy szynkują, płacą per arendam mc. 14/0/0 LustrSand 67.]

2. Od znacz. ‘urząd miejski (też w starożytnym Rzymie)’ (5):

a. Pełniący funkcję urzędową lub związany z nią (5):

Wyrażenie: »cechmistrz ratuszny« = przełożony służby ratuszowej, woźny ratuszowy (1): Tám ſkazano ná śmierć cżterzech z Rády [...]: á s poſpolſtwá/ Ianá Teſznárá Ianá Wolfram [!] kuſznierzá/ Ianá málárzá/ Iana Scherlángá śłoſárzá/ y Cechmiſtrzá Ratuſznego BielKron 393v.

α. W funkcji rzeczownika (4):

»ratuszny« = burmistrz (2): gdy vmárłá Rathuſznego żoná [we francuskim mieście Aurelia]/ proſiłá przed thym mężá ſwego/ áby iey koſzthownego pogrzebu niecżynił BielKron 212, 212.

»ratuszny« = pretor (1):

Wyrażenie: »ratuszny rzymski« (1): OKrutna á ſtráſzliwa ná ten cżás byłá w Rzymie roznicá miedzy Senatem/ [...] tho ieſt/ miedzy Pompeiuſem Ráycą y Hetmánem Rzymſkim y krolem Hiſzpáńſkim/ á miedzy Iulijuſem drugim krolem Fráncuſkim y Illiryckim á Rátuſznym Rzymſkim/ á to o máłe przycżyny. BielKron 130v.

~ [Szereg: »pretor albo ratuszny rzymski«: Sroga wojna Pompejusa, rajce i hetmana rzymskiego, króla iszpańskiego z Julijusem, [p]retorem albo ratusznym rzymskim, królem francuskim, illiryckim, który potym był cesarzem, o małą rzecz. StryjPocząt 69 marg.] ~

»ratuszna« = żona burmistrza (1): [ratusznego żona prosiła męża] áby po proſtu byłá ſchowaná v ſwiętego Fránćiſzká w Kláſztorze/ tákże vcżynił/ [...] á gdy kthemu przyſzło/ tłukł [mnich] tám nad ſklepem á powiádał/ iżem duch potępiony Ratuſzney/ roſkázuiąc áby iey ćiáło było z kośćiołá wyrzucono BielKron 212.

b. [Nadany przez władze miejskie:

Wyrażenie przyimkowe: »pod cechą ratuszną«: [w rynku krakowskim przed ratuszem popalono ćwiertnie i korce miejskie i ratuszne] nałożywszy wszytkie na kupę, pod cechą ratuszną, pomierzone i cechowane, za urzędu pana Hieronima Zalasowskiego burmistrza a pana wojewody krakowskiego Piotra Zborowskiego. To wszytko nabroili samiż panowie rajce, którzy ziemstwo trzymali szlachcie gwoli, aby mniejsza miara była. KronMieszcz 9.]

c. [Będący dochodem władz miejskich:

Wyrażenie: »pożytek ratuszny«: Pozwaliamÿ theſz Woÿtowi naſzemn [!] ÿ Radzie mieÿſczkieÿ [...] Rathuſż [...] zbudowaćz a pod ratuſſem wſzelÿakie pićzie piwo domowe, przÿwozne, miod, ÿ inſze przÿwozne piczie [...], ÿ wino dlia pozithku Ratuſznego wolnie krom dawania kap⟨czyzny⟩ ÿ podwarnego dzierzeć ÿ ſznikowacż [!]. MetrKor 1582 129/127.]

d. [Wchodzi w skład derywatu kompleksowego od wyrażenia: »cechmistrz ratuszny«: ⟨słu⟩gom cechmistrzowskim ratusznym [tj. sługom cechmistrza ratusznego] na każdy tydzień i barwa na każdy rok ku poczciwości miasta. KronMieszcz1.]

Cf [RATUSKI], RATUSZOWY