[zaloguj się]
[pdf]

1. ŁUG (89) sb m

Fleksja
sg
N ług
G ługu
A ług
I ługiem
L ługu

sg N ług (13). ◊ G ługu (19). ◊ A ług (16). ◊ I ługiem (24); -em (1), -(e)m (23). ◊ L ługu (17).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Roztwór wodorotlenku potasowego lub sodowego, dawniej otrzymywany przez wygotowywanie popiołu drzewnego; lixivium Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; lixivia Cn (89): Murm 145; Mymer1 36v; Lixivium vel liscivium, est quo capita aut vestes abluuntur, quod fit de aqua et cinere, lug BartBydg 83b; Z wody y z Popiołu bywa vdziałan ług ktorim głowy myią. FalZioł IV 52c; Wezmi ługu z ktorego mydło cżynią/ á tym ługiem napierwey to tam macżać y vmywać FalZioł V 93, I 5d, 20b, 27a, 44e, 75 (21); Mącz 196b; Weźmi żywice z modrzewiny/ á thłucz ią w ługu áż wybieleie/ wmiéſzay w nię żołthków iáiowych / [...] przykłáday ná iakąkolwiek ránę chceſz SienLek 185, 47, 48, 190v; Bież rychley Netko przynieś koſzulę pánowę/ A wziąwſzy ługu zmyieſz pánu oyeu głowę. HistLan C3v; krwią bydlęcą/ popiołem iáłowice ſpáloney/ y ługiem z niego vcżynionym/ grzechy głádzono. CzechRozm 210v, 171v; KochBr 152; Calep 609b; GostGosp 128, 132.

ług z czego (2): Lug. z popiołu dębowego/ ieſt barzo dobri na lekarzſtwa ludziom y bydłu FalZioł IV 52d, V 75.

W charakterystycznych połączeniach: nadziałać ług(u), odlać [od czego], uczynić (naczynić) (2); ług uczyniony (2), udziałan; kłaść w ług (do ługu) (2), włożyć (włożony) (9); zmieszać [co] z ługiem; tłuc [co] w ługu; ług z popiołu dębowego (jesionowego) (2), pigwowy; ług ciepły, dobry.

Przysłowie: Byś ſie ługiem pigwowym mył. Nie pomożeć ieſliś łotr był. RejZwierc 237v.
Zwroty: »ług cedzić (a. cadzić)« [szyk zmienny] (4): vcżyń worek iakowy ług czedzić: z płotna gęſtego, dwogiſtego FalZioł V 76v, V 65, 117; KochBr 151.

»ługiem my(ja)ć (się) (a. omy(wa)ć, a. wymy(wa)ć, a. zmyć)« [szyk zmienny] (19): liſtki Konopne z bożym drzewkiem wługu warzone/ á kto by ſię mył tem ługiem tedy włoſi długie cżini y głowę barzo cżyſci. FalZioł I 33b, I 18d, 20b, 27a [2 r.], 46a, 47b (14); (marg) Ná złe włoſy w oczu. (‒) Wymyy powieki ćiepłym ługiem SienLek 70v, 181, 181v, 190v; RejZwierc 237v.

»ługiem [co] (po)maczać, w ługu moczyć« [2:1]: FalZioł V 93; ośrzodkę chlebá białego/ w ługu mocz kilká godźin/ á ná iákikolwiek ſadzél przykłáday. SienLek 127v, 47v.

»w ługu prać, prany ługiem« (1:1) (2): Koſzule maią być prany ługiem włożywſzy piołynu/ albo bazilijey pod popioł FalZioł V 65, V 65.

»(u)warzyć, (u)warzony, uwarzenie w ługu; warzyć ług« [szyk zmienny] (6:6:1:1): Korzeń złotogłowow zbożem drzewkiem wługu warzone włoſi roſci y kroſty ſpądza FalZioł I 15d, I 8e, 18d, 33b 44c 46a (10); łupiny rzodkwiáne z ćiemierzycą czarną w ługu warz/ á głowę tym myy. SienLek 47, 48v [2 r.], 71v.

Wyrażenia: »ług mocny« (3): Wezmi ługu barzo mocznego ze cżtyrzy kwarthy/ ſadła iazwczowego dwa łoty/ ziela maiowniku/ cipreſu/ oboyga po garzſci/ włoż tho wſzytko w ten ług á warz ſpołem FalZioł V 93v, V 93v, 101v.

»ług ostry« [szyk 3:2] (5): náwarz náśienia Koźiorożcá/ korzenia wielkiego ślazu/ lniánego náśienia w wodźie/ á tym włoſy maczay/ chroniąc ich oſtrego ługu. SienLek 48, 48v, 181, 181v, 185.

Przen (5):
Zwrot: »bez ługu (z)myć« = sprawić ból, przykrość; postąpić bezceremonialnie [szyk zmienny] (5): Y drugiego by thák mogli zmyć bes ługu/ gdy przed tymi tumulty nie będźie ſłyſzał kiedy go przywoływáią. GroicPorz i4; RejWiz 75v; RejZwierc 269; ModrzBaz 110; Gdźieby ná trzećich rokách nie zápłáćił długu Nie ſłowny dłużnik: wierá zmyto go bez ługu. KlonWor 74; [Mało kogoś bez ługu tą skrucha [post i procesyje] nie zmyje. Apolog 53].

KCh