[zaloguj się]
[pdf]

RELIIJA (166) sb f

-igi- (151), -igii- (5), -igij- (8), -ij- (2).

e jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl
N reliijå, religio
G reliijéj, reliiji
D reliij(e)j
A reliiją
I reliiją reliijámi
L reliij(e)j

sg N reliijå (21), religio (3). ◊ G reliijéj (69), reliiji (1) Diar; -éj (4), -(e)j (66). ◊ D reliij(e)j (10). ◊ A reliiją (27). ◊ I reliiją (6). ◊ L reliij(e)j (28). ◊ pl I reliijámi (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn) – XVIII w.

Wiara w Boga (lub bogów) oraz związane z nią zasady, nakazy moralne, obrzędy, praktyki; religio Modrz, Cn; cultus Dei a. deorum Cn [religio – boża służba, bogobojność, nabożeństwo, chwała boska Mącz 351b; – nabożeństwo, skłonność do chwały bożej Calep; bogobojność; czczenie Boga; nabożeństwo; reliija, wiara, sposób chwalenia Boga – religio Cn] (166): [Jeroboam] obawiáiąc ſię áby nabożeńſtwo w Ieruzálem páńſtwá iego nie rozrywáło/ [...] dopuśćił y forytował chwałę roznych Bogow. (marg) Religią dla Kroleſtwá odmieniáć iáko niebeſpiecżno 3.Regum 12.V.26 [...] (–) PowodPr 40; Zadna religia ták wiele báłwochwálſtwá nie obáliłá [...] iedno tá Chrześćijáńſka SkarKaz 277a.
a. O chrześcijaństwie (także różnych jego odłamach) (139): A my nie o religijej mowiemy, bo się wszyscy za to mamy, że wierzemy w świętą Trojcę Diar 71, 30, 41, 57, 65, 71; A przetoż gdźie rzecż ieſt o Religiiey/ vcżmy ſię przykłádem Páwłowym/ nie zmyſláć iákiego nowego Bogá GrzegRóżn K4; RejZwierc 250; ModrzBaz 39v, 129, 135v, 136v; SkarJedn 102; NiemObr 14, 16; ReszPrz 95; Declaruiemy tez to przeciwną rzecz bydz confederatiey gdzieby Krol IMyPoddani nasi saeculares poddanego swego inbonis suis do religiey gwałtem przyciskali ActReg 16, 17 [2 r.], 20, 43; Stąd baczymy/ iż ſzczęśćie docześne perſon ábo kroleſtw/ nie ieſt znákiem lepſzych ludzi/ ábo prawdziwſzey religiey. WujNT 23; Ten Arcyhaeretyk [tj. Szymon czarnoksiężnik] więtſzą znáiomość miał prawdziwey religiey/ niżli dziś máią Ewángelikowie. WujNT 430, 17, 44, 155, 174, 287 (11); SarnStat 114; Afryká [...] dotąd trwáłá w iednośći religiey y poſłuſzeńſtwie Kośćiołá Rzymſkiego/ ſłynęłá bárzo Concyliámi/ Doktorámi Kośćielnymi PowodPr 31; Krolowie y zwierzchność świecka/ od Bogá miecż bierze/ naywięcey dla rozmnożenia religiey ku Bogu/ y obrony kośćiołá iego PowodPr 44; iż Kroleſtwo náſze/ nową religią/ ſwąwolą [...] rozerwáne/ podobno zechce P.Bog podáć pogáńſkim nieprzyiaćielom. PowodPr 76, 5 [2 r.], 10 marg, 28, 32 marg, 39 marg (20); Bo [królestwo] ná religiey ktorey kápłani náuczáią/ y ná znáiomośći práwego Bogá [...] oſádzone ieſt SkarKazSej 677b; A w nowym zakonie przez trzy ſtá lat ſámá religia kroleſtwo Boże y kośćioł iego ſpráwowáłá SkarKazSej 679a; Co iedno było kroleſtw Chrześćijáńſkich/ wſzytki ſię ná religiey pobudowáły y fundowáły. SkarKazSej 681a; Religia y ſtan duchowny w ćiele Rzeczypoſpolitey ieſt iáko ſerce zákryte y wnętrzne/ z ktorego żywot wieczny pochodźi SkarKazSej 689a, 658a, 678a, 679a, b [2 r.], 680b [2 r.] (22).

reliija czyja [= kto wyznaje] [w tym: pron poss (5), G pron (1)] (6): gdy by kto kogo przez gwałt od iego religiey odzyskał, ado inszey przyniewalał. [...] Tedy wmiesciech KJM Vrząd Starosci [...] powinien takiego gwałtu bronic ActReg 17, 19; WujNT 8; rozſzyrzył Pan Bog ná nie [na Greków] moc Turecką/ [...] y Ceſárſtwo ſtráćiwſzy/ do tąd pod Tyránſtwem Sáráceńſkim/ bez religiey ſwey zoſtáli PowodPr 32, 36, 45.

reliija czyja [= Boga] (1): Ale Báłwanem właſnie ieſt cokolwiek było przyymowano mimo Bogá prawdźiwego y iednęſz wiárę á religią iego. PowodPr 28.

W porównaniach (2): Religia iáko ſerce w ćiele ludzkim/ á krolewſki ſtan iáko głowá. SkarKazSej 689a marg, 689a.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju, w którym obowiązuje (1): [w spisie rzeczy:] Religio Polſka/ 259. RejZwierc Bbb2.

W połączeniach szeregowych (2): Wtora przycżyná vpadku Pańſtw Krześćiáńſkich/ ieſt zuchwáłe odſtąpienie Bogá/ religiey/ y przykazánia iego PowodPr 26, 28.

Wyrażenia: »reliija chrześcijańska« (5): ActReg 16; ktory [chrzest] ieſt pierwſzym Sákrámentem wiáry náſzey/ y piewſzym wſtępem do religiey Chrześćijáńſkiey. WujNT 543, przedm 21, s. 543; ktory [cesarz Konstantyn] ſwoie páńſtwo y Ceſárſtwo ono wſzytkiego świátá/ ná religiey Chrześćijáńſkiey oſádźił. SkarKazSej 796b.

»reliija grecka« [szyk 1:1] (2): bo miedzy nimi [Bułgarami] wiele Chrześćiánow tegoż Sławieńſkiego ięzyká było/ zwłaſzczá Greckiey religiey StryjKron 100; ActReg 16.

»reliija katolicka« (14): SkarJedn 21; Ztądże dawni Doktorowie kośćielni/ kácerſtwá y odſzcżepieńſtwá mimo iednę religią Kátholicką zwáli Báłwanámi. PowodPr 28, 26, 36, 44, 46 marg, 56; KAZANIE CZWARTE. O trzećiey chorobie Rzeczypoſpolitey/ ktora ieſt náruſzenie religiey Kátholickiey przez zarázę heretycką. SkarKazSej 677; [królowie polscy] práwá ná heretyki ſrogie/ ktorzy religią Kátholicką pſuią/ wydáli SkarKazSej 681b; Ná ten czás proſzę od Chryſtuſá [...]/ ſzánuyćie religiey Kátholickiey/ iáko żony y oblubienice kroleſtwá y oyczyzny ſwoiey SkarKazSej 682b, 664b, 681a marg, 683a, 694a.

»reliija Nowego Zakonu« (1): Tenże Prorok [Izajasz]/ mámkámi kośćielnymi názywa krole/ ktorzy religią nowego zakonu piáſtowáć/ y karmić/ y zdobić mieli. SkarKazSej 681a.

»papieska reliija« (1): Boć wżdy iuż iest sto lat, iáko ten Plátyná był: ktory też tego ſobie, będąc Papieskiey religiey cżłowiek [...] nie zmyślił CzechEp 418.

»reliija powszechna« (1): To naśláchetnieyſze Kśiążę [...] ták był gorącym á vprzeymym wyznawácżem Religiey náſzey Powſzechney/ iż go żaden nie widźiał áby ſię o iákąkolwiek inſzą rzecż bárźiey obruſzyć miał/ iáko kiedy ſłyſzał kogo wiárę powſzechną bluźniącego. WysKaz 42.

»reliija ruska [= prawosławna]« [szyk 2:2] (4): Byli też drudzy zwłaſczá Ruſſacy/ ktorzy ná Boleſławá Swidrigáyłá Brátá Iágełowego wotowáli/ ponieważ był Ruſkiey Religiey przychylnieyſzy StryjKron 567; WysKaz 42; Z ſtrony Religiiéy Ruſkiéy co Królowie Polſczy pozwaláią: pátrz w kśię⟨gach⟩ wtórych SarnStat 1045, 115.

»reliija rzymska« [szyk 1:1] (2): A gdy Duchownych ſpráwá Rzymſkiéy Religiiéy z tych Woiewództw przypádnie/ tedy [...] SarnStat 868; A iż to Kroleſtwo Polſkie ieſt zdawná ná religiey kátolickiey Rzymſkiey záſádzone PowodPr 44.

»reliija święta« (2): To tákże kroleſtwo Polſkie ná teyże ſię religiey ś. oſnowáło/ y iuż ſześć ſet lat bliſko ſtoi SkarKazSej 681b, 682b.

Szeregi: »Bog abo reliija« (1): á cżáſem káżda głowá/ według oſobnego zdánia ſwego inákſzego Bogá ábo religią [...] tworzy PowodPr 28.

»reliija (a. religio) i (to jest) chwała boża« (3): Kſiążętá żmowiwſſy [!] ſie powiedzieli áby pierwey Religio to ieſt Boża chwáłá pocżętá byłá ſpráwowaná á poſtánowioná BielKron 207v; Pátrz obyczáiu świeckich powinnych; ktorzy [...] żárzliwość o religią y o chwałę Bożą/ máią zá ſzaleńſtwo. WujNT 136; PowodPr 59.

»reliija i (abo) kapłaństwo (a. kapłani)« [szyk 5:1] (6): Widźimy tedy iáko religia y kápłáńſtwo fundámentem ieſt kroleſtw v ludźi Bogá prawego. SkarKazSej 678b; Potym rozumieć káżdy może/ w iákiey czći v Ceſárzow y krolow ná początku do wiáry świętey przyſtáiących/ religia y iey kápłani byli. SkarKazSej 680a, 677b, 680a, b, 682a.

»reliija i kościoł« (1): Kośćioł Chryſtuſow krole wſzytkiego świátá przyiął zá ſyny/ [...] y ſługi Chryſtuſowe/ áby [...] religiey y kośćiołowi ſłużyli. SkarKazSej 681b.

[»reliija to jest obowiązanie«: A od tego obowiązánia [...] wſzytek poſtępek nabożeńſtwá Krześćiáńſkiego ieſth názwány Religiją/ to ieſt Obowiązániem. GrzegŻarnPos 3/585 (Linde).]

»reliija, krol i ojczyzna« (1): Proſzę nie dźielćie ſię temi trzemi dźiedźictwy: Religią/ krolem/ y Oyczyzną miłą: ále ich ſpolnie y w zgodźie vżywayćie. SkarKazSej 675b.

»pobożność abo reliija« (1): Coż thám może być dáley zá pobożność ábo co zá Religia/ gdźie ieden on Bog Oćiec [...] y iednorodzony Syn iego [...] ieſt dawno záprzány GrzegRóżn H4.

»(nie tylko) reliija i (ale też) rzeczpospolita« = (non tantum) religio et (sed) respublica Modrz (2): Bo záprawdę słowem Bożym może wiele rzecży dobrze oſądźić/ nie tylko w religiey/ ále też w Rzecżypoſpolitey/ y w inych rzecżách káżdemu z oſobná należących. ModrzBaz 17, 131.

»reliija abo służba boża« (1): Przetoż gdy Pan Bog práwá oney Rzeczypoſp⟨olitej⟩ dawał y piſał/ ná dwu ie tablicách ſummował. Pierwſzą tablicę piſmem o religiey ábo ſłużbie Bożey: á drugą o Rzeczypoſp⟨olitej⟩ nápełnił. SkarKazSej 678a.

»wiara i (a, a(l)bo) reliija« [szyk 6:2] (8): národźiło ſye wſſędy piſánya o wyerze álbo religiey/ ták wyele iż [...] KromRozm I Av; ModrzBaz 103; SkarJedn 21; Bo rzecz niepodobna/ żeby kośćioł wſzytek Chrześćijáńſki [...] w rzeczách do wiáry y religiey należących [...] miał [...] fałſze niewiem ktorego tłumáczá [...] przyimowáć zá ſzczere ſłowo Boże. WujNT przedm 9; Táć ieſt regułá práwego Chrześćijániná ábo Kátholiká/ [...] trwáć ſtátecznie w tey wierze y w tey religiey/ ktorąſmy wzięli od [...] Apoſtołow WujNT 830, przedm 21, s. 253, 575.

»zakon i reliija« (1): Słuſznie ſię/ w ſpráwie zakonu y religiey ſwey pyta przełożonych kápłáńſkich WujNT 8.

W przen (3): iż tá ſzáráńcza [tj. odszczepieństwo] nie ſzkodzi trawie/ áni zielonym drzewam: to ieſt/ ludziom dobrym y pobożnym/ w ktorych ſię ſercách zieleni y kwitnie religia y boiazń Páná Bogá WujNT 861; Krolowie piáſtunowie religiey y karmićiele. SkarKazSej 681a marg, 681a.
b. O judaizmie (16): Sámo zgwałcenie religiey/ ktore praeuaricationem piſmo zowie/ podáło ich [Żydów] w táką niewolą/ z ktorey y dotąd wſkuráć niemogą. PowodPr 30; Kiedy Ezdrás Prorok [...] Kośćioł Sálomonow y ſtárą religią w nim po ſpuſtoſzeniu Pogáńſkim nápráwił [...] PowodPr 81, 28, 29, 41; Y byli biſkupi iáko Moyzeſz náprzodku/ y kápłanmi y krolmi/ religią z kroleſtwem złączáiąc. SkarKazSej 679a, 679a [2 r.], 786a [3 r.].

reliija czyja [= Boga] (1): Mowi Pan Bog przez Izáiaſzá: O coż was dáley mam pobić/ iedno gdyśćie iuż przydáli [...] praeuaricationem, to ieſt religiey moiey odſtąpienie? PowodPr 29; [á [cesarz Neron] żądał od radnych pánow y mędrcow żydowskich y Ierozolimskich pokoiu/ á iżeby go w przymierze przyięli/ mowiąc im/ proſſę was zá to ofiáruyćie pánu Bogu ſwemu dar moy/ ábowiem bárzo mi ſie podoba religio y pokłon iego FlawHist 14].

W połączeniu szeregowym (1): A czego oni [tj. mędrcy i władcy pogańscy] fałſzem wſpieráć chćieli/ to lud Boży prawdą dowodną vkazał: iż od ſámego Bogá práwá miał/ y kápłany/ y religią/ wedle ktorey ſię krolowie z ludem ſwoim ſpráwowáć winni byli. SkarKazSej 678b.

Szeregi: »reliija abo (i) nabożeństwo« (2): ktorych [Żydów] Religia ábo nabożeńſtwo gdyż od zakonu y od Prorokow dálekieieſt/ Bogá też zmyſlonego y wyrodka iákiegoś máią GrzegRóżn K4; y tám [Dawid] miedzy kápłany y w vbiorze ich Páná Bogá chwaląc [...] y ſkacząc przed Arką/ owoce religiey y nabożeńſtwá ſwego ku Bogu pokázował. SkarKazSej 679a.

»reliija i służba boża« (1): Y Iozáphát/ y Ezechiaſz/ y Iozyaſz/ y Ioás/ [...] z kápłany ſię zmawiáiąc/ [...] z religią ſię y ſłużbą Bożą ſpaiáli SkarKazSej 679a.

c. O islamie [czyja] (1): A Turcy przedſię/ [...] máią ſwoie porządne [...] poſłáne y náznácżone Mufty/ Kády/ y Tábeáminy: ktorzy rzecży ich Religijey należące odpráwuią ReszPrz 44.
d. O religiach pogańskich (8): W ſtárym zakonie/ choć ieſzcże iáko w ćieniách/ Bog był znány y chwalony: przećię zákázował z obcemi religiámi/ nie tylko vcżeſtnictwá á iednośći/ ále też y bráctwá y przymierza. PowodPr 39; A nákoniec zákázował przy tym Bog/ y małżeńſkiego z ludźmi rozney religiey ſpowinowácenia. PowodPr 39, 29, 41; V Rzymian táką moc miał nawyżſzy biſkup bogow onych fałſzywych/ iż mogł względem religiey/ ſeymowe ich dekretá podnośić y moc im bráć SkarKazSej 680a, 678b [2 r.].
Szereg: »reliija i służba boża« (1): Dla tegoż y pogánie/ funduiąc ſwoie kroleſtwá/ pierwſze práwá o religiey y ſłużbie Bożey ſtáwili. SkarKazSej 678b.

LWil