[zaloguj się]
[pdf]

MĄKA (319) sb f

f (375), m (1) [w funkcji n-pers].

Fleksja
sg pl
N mąka mąki
G mąki Mąk(o)w
A mąkę mąki
I mąką
L mące

sg N mąka (53). ◊ G mąki (166). ◊ A mąkę (30). ◊ I mąką (65). ◊ L mące (1). ◊ pl N mąki (2). ◊ G Mąk(o)w (1). ◊ A mąki (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Proszek otrzymywany z drobno zmielonych części niektórych roślin, zwłaszcza ziarn zbóż (317):
a. Z ziarn zbóż, używany głównie jako produkt spożywczy; farina BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; far Murm, Mymer1, BartBydg, Cn; mola Cn; [użycia bezprzydawkowe dotyczą przeważnie mąki żytniej] (258): BierEz L3; Murm 119; Mymer1 16v; Widząc to on ktory był nad pyekarzmi iż ſen ſluſſnye wypráwił rzekł/ yam wydzyał iżem myał trzy dzyeże mąky na głowye moiey HistJóz A4v; BartBydg 55b, 56; GlabGad G7, G7v [2 r.]; KłosAlg E4; RejRozpr H2v; Item kaplanowi yednemv wwiganowie za trzi wyertelye mąky pyenyadze vkradl LibMal 1545/104; RejJóz I8v; Leop Matth 13/33; BibRadz Iudic 6/19, 1.Reg l/24, 4.Reg 7/1, Matth 13/33, Luc 13/21; vpiecż mi iedno s tey mąki plácek (zową drudzy podpłomyk) BielKron 84; Emánuel Ceſarz Grecki námieſzał w mąkę wielkich trućin/ ktorą potruł wiele ludzi Krześćiáńſkich. BielKron 181, 62v, [852], 301 [2 r.], 309; Farinaceus cibus, Pokarm z mąki. Mącz 118a; Lachanum, Latine olus, Ziele ku yedzeniu dobre/ Niektórzy też chcą mieć nieyáką łákoć z mąki á z ziela. Mącz 181c, 118a [2 r.], 302a, 308c, 331a; á ſok weźmi/ á zmieſzay ij z białym chlebem álbo z mąką iáko ćiáſto SienLek 64v, 51v, 67v, 91, 93, 119v, 128, 135v; RejAp 151; ocży ſie iáko v ſzcżurká kiedy z mąki wylezie błyſzcżą RejZwierc 62, 125; BielSpr 48; HistHel B2v; CzechRozm 6v; SkarJedn 254; Y ták ſię oną iáłmużną wzbogáćiłá/ iſz iáko z młyná/ z onego gárnká gdzie rę [!] trochę miałá/ mąká ſię iey przez pułtrzećiá látá/ poki głod trwał/ ſypáłá. SkarŻyw 103, 103, 252; CzechEp 201; Testuaceum – Paſzteta z mąki. Calep 1061a; Turunda ‒ Kukiełka z mąki iaką tuczą ptaſtwo. Calep 1095b, 408a; Mąká ſámá drożey ſie przedáć może niż żyto GostGosp 112, 18, 32 [2 r.], 54, 56, 110, 140; Phil R4; Podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie kwáſowi/ ktory wźiąwſzy niewiáſtá zákryłá we trzy miáry mąki [quod acceptum mulier abscondit in farinae satis tribus]/ áż wſzytká ſkwáśniáłá. WujNT Matth 13/33 [przekład tego samego tekstu: Leop, BibRadz Matth 13/33, Luc 13/21, WujNT Luc 13/21], Luc 13 arg, 21; y mąkę z wapnem zmieſzáną ná żywność drogo im przedawáli PowodPr 57; SkarKaz 579a.

Użycia w pl na oznaczenie różnych gatunków mąki (3): BielKron 272v; vſtáwiamy: áby do niego [do Gdańska] wodą inné towary nieſzły/ iedno zboża/ mąki/ y leśné roboty SarnStat 1132 [idem] 1234.

W połączeniach szeregowych (18): ya kom ya [...] nyewszyąl vczeladnycze thwey barbary konopy mąky zytha prosza yączmyenyv ZapWar 1502 nr 1938, 1529 nr 2357, 1534 nr 2545; A Bowiem thimy drogamy wozą Pſchenyczą Slody, mąkę, myod y yne rzeczi MetrKor 57/119v [idem] 59/280v; Leop 1.Reg 25/18; BibRadz 1.Par 23/29, Eccli 39/30[31]; BielKron 37, 67, 111v; Mącz 192b; BielSpr 48v; BudBib Eccli 39/30[31]; SkarŻyw A3; Szuka gdzieby kupiłá mąki/ iárzyn/ máſłá BielRozm 10; WujNT Apoc 18/13; SarnStat 202.

W porównaniach (2): Kto dobrodzieyſtwá oddawa wdzięcżnośćią/ iákoby ofiarował mąkę/ á kto dobrodzieyſtwo okázuie/ cżyni ofiárę chwały. BudBib Eccli 35/2 [4]. Cf »miałki jako mąka«.

W charakterystycznych połączeniach: mąka dobrze wystana, najprzedniejsza, pieczona, prażona, przychędożona, szczyra, (u)warzona (2), wszelka (2); beczka mąki, czwirtnia, dzieża, efa (7), gar(z)ść (garstka, przygarśnie) (9), kadź (przykadek) (3), kłoda, korzec (5), łot (2), miar(k)a (11), trocha (7), wiertel; chleb z mąki (3), kasza (2), kołacz, kuch, kukiełka, łakoć, paszteta, placek (3), pokarm, uczyniony (czynić) (3), upiec.

Przysłowie: Lecż wierz mi wie pocżemu/ w Suleiowie mąká [= jest niegłupi] RejZwierz 81.
Zwroty: »mąkę pytlować; mąka pytlowana« = wielokrotnie mleć i przesiewać mąkę przez drobne sito; farina simila PolAnt (1;2): BibRadz Gen 18/6; Pollintor, Młynarz álbo pytelnik który mąkę pytluye. Mącz 308c; Wolęć dáć ná to mieyſce/ mąki pytlowánéy WyprPl Cv.

peryfr. »[jakim] siać mąkę sitkiem« = być uczciwym lub nieuczciwym (1): Kto gęſtym á kto rzadkim śieie mąkę śitkiem. BielRozm 9.

Wyrażenie: »biała mąka« = simila BartBydg, Vulg, PolAnt; farina alba BartBydg; polenta, similago Vulg; farina simila PolAnt [szyk 23:10] (33): BartBydg 143b; Leop Lev 2 arg, 1, 2, 4, 5 (12); BielKron 76v, 111v; SienLek 170v, 179; (tedy ma być) plácek zbiałey mąki przaſny/ oliwą rozmieſzány BudBib Lev 2/4, Gen 18/6, Ex 29/40, Lev 2/1, 2, 5 (16).

»mąka czysta« = simila PolAnt, Vulg; pollen, pollis Mącz, Cn [szyk 12:3] (15): FalZioł V 63v; Tedy maſz ku Cielcowi oddáć ofiárę śniedną/ troię dźieſiątą część Efá/ mąki przednieczyſtey nágniećioney z połowicą Hinu oliwy. BibRadz Num 15/9, Lev 23/13, 17, Num 7/37, 43, 49 (11); Pollis, vel pollen, flos tritici, Pſzeniczny kwiát/ to yeſt naycziſtſza á nayprzednieyſza mąká. Mącz 308c; SienLek 117v; WujNT Apoc 18/13.

»mąka hreczysna, tatarczana« (1:1): FalZioł V 89; tám też żony ich zſypuią mąkę pſzeniczną/ y hreczyſną/ z ktorey náczynią pláckow StryjKron 161.

»mąka jar(ęc)a« [szyk 2:1] (3): FalZioł I 37c; iáręcey mąki żytney nábywſzy/ w nowy gárniec zálepiwſzy/ wſtáwić w piec áż ſye vpiecze SienLek 54; ty źiołá wſzyſtki zmieſzay z żytną mąką iárą SienLek 54.

»mąka jęczmienna« = alica Murm, BartBydg; polenta (pulenta) Mącz [szyk 48:11] (59): Murm 119; BartBydg 7; Też mąka ięcżmienna/ z ſokiem babcżanym/ á ſtrochą ocztu zmieſzana/ á ciepło na żywot przyłożona. Stanowi barzo cżyſcie ſtolcze. FalZioł V 39, I 1c, 2b, 23c, 43b, 52b (39); GlabGad G7; Mącz 308a; SienLek 66v, 85v, 86v, 90, 100v (16).

»mąki mełcie; mąka umełta« (1;1): wezmi [...] koſci iakichkolwiek ſtarthych na proch/ dwie dragmie, mąki z riżu vmełtey ſtarłſzy/ á zmieſzay ty rzecży wſzytki ſpołem FalZioł V 89; Klucżnik około mąki mełćia ma doyźrzeć/ áby tego w podrunie záwżdy z potrzebę miał. GostGosp 54.

»miałka mąka; miałki jako mąka« (2;1): Similaginaceus panis, Z miáłki mąki pſzeniczney vcziniony/ zemłá/ biały chleb. Mącz 393d, 393c; ále [proch] ma być miałki iako mąká. BielSpr 73v.

»mąka owsiana« [szyk 2:2] (4): FalZioł III 24d; Avenaria farina, Owſiána mąká. Mącz 20a; SienLek 56v, 126.

»mąka pospolita« (1): Wychodziło v krola Sálomoná káżdy dzyeń ná ſtrawę/ białey mąki trzydzyeśći korcy/ á poſpolitey ſześćdzyeſiąt korcy BielKron 76v.

»mąka pszeniczna (a. pszenna, a. pszenica)« = similago Murm, Vulg, Mącz, Cn; simila Mącz, Cn [szyk 29:3] (32): Murm 119; NAprzod mąka piecżona pſzenicżna z winem albo z wodą vwarzona á maſlem omaſzcżona/ ieſth barzo na kaſzel dobra FalZioł V 81v, I 7b, 92b, 93a, III 25a, b (15); mąka pſzenna dla ſwey miałkoſci ieſt barzo tłuſta y rzadka GlabGad G7; Leop Lev 2/1; BibRadz Eccli 39/30[31]; BielKron [852]v; Mącz 393c, d; SienLek 71, 78, 86v, 102, 121 (8); BudBib Eccli 39/30 [31]; StryjKron 161.

»mąka rżana, żytna« [szyk 5:3] (4:4): ZapWar 1527 nr 2395; Też ſok Cżemierzicze z mąką rżaną zmieſzany/ myſzy od thego zdychaią FalZioł I 46a; Takież chleb/ á wſzakoż z żytney mąki dobrze wyſtaney/ więczey cżłowieka tucży FalZioł III 25b; GlabGad G7; SienLek 54 [2 r.] 121, 129.

»mąka siana« (1): Nábráli tedy ludzye Izráelſcy s ſobą mąki ſianey pirwey niżli ná kwás zádzyáłána byłá BielKron 30.

»starty na mąkę« (1): Też wyka trochę vprażona, á potym ſtarta na mąkę, á z miodem zmieſzana [...] barzo tucży wyzchłego cżłowieka FalZioł V 89v.

»światła mąka; światłość mąki« = mąka wyborowa, najdelikatniejsza; Clusinum far, pollis, simila Calep (3; 1): Pollis ‒ Kwiat naziczie, item ſwiatłoſczmąki. Calep 818a; Similagineus ‒ Zſwiatłei maki vczinioni. Calep 981a, 208a, 981a.

Szereg: »(nie) mąka, (a, i, ani) olej (a. oliwa); mąka z olejem (a. oliwą)« [szyk 16:1] (15;2): Leop Lev 2/2; BielKron 37, 38, 84, 84v; RejPos 81v [2 r.]; RejZwierc 125; BudBib Lev 2/2, 7, 14/10, 21, 3.Reg 17/12, 14, 16; Potym mąki oleiu/ záwżdy doſtawáło/ Ták iż kożde nacżynye/ pełne zoſtawáło. HistHel B2v, B2. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 31 r.].
W przen (1): Gdyż mnie w dźieży maſz/ ktorą znam być świátem/ A wiárę świętą/ kwáſem mienię zá tem; Mąki ze trzech miar/ nie żáłuy vdźielić GrabowSet O2.
b. Z innych roślin (używana wyłącznie do cełów niespożywczych, głównie w lecznictwie) (59): Albo theż mąka ſthego naſienia [lnianego] zmieſzana z mąką Fenigreci/ z maſlem maiowym/ á thego namazawſzy na chuſtę ciepło/ przyłoż na cięſzkhoſć pierſi FalZioł III 17d; Też mąka iey [ptaszej wyki] w oczcie vwarzona/ á na dymiona przyłożona rzezanie oddala FalZioł III 22a, I 88b, III 17b, 22a, V 71.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: czego (27), ai (18), z czego (4); mąka + określenie (46), określenie + mąka (3)] (49): Wezmi [...] mąki naſienia lnianego/ maſła throchę/ woſku theż niewiele/ á ſtego vcżyń maſć FalZioł I 81c; Theż woda tego Koſmacżku zmieſzana z miodem/ z mąką wilczego grochu/ rany cżyſci FalZioł I 114a; Mąka ſtych gorzſkich Lupinow zmieſzana z miodem/ ieſt dobra ku iedzeniu tym ktorzy gliſthy maią w żołądku albo w ielitach FalZioł III 17d; Mąka pthaſzey wyki żywoth odmiękcża y vrynę pędzi FalZioł III 22a, I 3a [2 r.], 5b, 47d, 81a, c (43); Lomentum, Mąká wielogrochowa którą zmázy ná ſzáciech wycieráyą y wymymáyą [!]. Mącz 197a; á wſzákże miáſto otrąb lepſza ieſt bobowa mąká kiedy może być. SienLek 118; Weźmi [...] mąki ięczmienney ieden łot/ mąki z koźiorożcu tyleż/ zmieſzay ſpołem á czyniąc plaſtry przykłáday SienLek 146, 86v [2 r.]; Calep 612a.

W charakterystycznych połączeniach: mąka bobowa (15), kąkolowa (2), wielogrochowa, (u)warzona (2); mąka czarnuszki (czarnuszkowego nasienia) (3), fenigreci (fenumgrekum) (12), lnianego nasienia (siemienia) (6), lupinow gorzkich, ptaszej wyki (2), wilczego grochu (3); mąka z gorzkich lupinow, z gorzkich migdałow, z koziorożcu, z lnianego nasienia; mąki łot (2); uczyniony z mąki (2); uwarzyć mąkę.

Zwrot: »na mąkę zetrzeć, stłuczony, zmełty« [szyk zmienny] (2:1:1): Wezmi Lupinos/ á zetrzy ie na mąkę FalZioł V 42, I 88b, 91c, V 111.
Wyrażenie: »mąka miałka« (1): Theż naſienie malonowe na ſlonczu vſuſzone/ potym na mąkę miałką ſthłuczone/ z ięczmienną albo s krochmalem zmieſzawſzy á tak tey mąki w wodzie roſpuſzczać á thą wodą day ſie białey głowie vmyć kthora by miała flakhi na twarzy FalZioł I 88b.
2. Drobno roztarta jakakolwiek substancja; proszek (1): Niewieſz iż táką twárdość mam/ Y z żelázá mąkę dziáłam. BierEz Rv.
3. n-pers (1): Ktorą apellacią ſzaſtal wdomu Mąnczkow tkwyączą wſczyęnyę: wyiąwſzy yą ſzam sczany snowu yą ſzam vrzędownyę wyetknąl wſczanyę bo ſzamych Mąnkow doma nyebelo ZapKościer 1584/[492].

ZZa