[zaloguj się]
[pdf]

MIECZ (1636) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl du
N miecz miecze miecza
G miecza mieczów mieczu
D mieczowi mieczóm
A miecz miecze miecza
I mieczem mieczmi, mieczami
L mieczu mieczach
V mieczu

sg N miecz (265). ◊ G miecza (252). ◊ D mieczowi (11). ◊ A miecz (449). ◊ I mieczem (441); -em (42), -ém (1), -(e)m (398); -em : -ém GórnTroas (2:1). ◊ L mieczu(27), ◊ V mieczu (4). ◊ pl N miecze (27). ◊ G mieczów(28); -ów (7), -(o)w (21). ◊ D mieczóm (4); -óm (1), -om (1) Mącz (1:1), -(o)m (2). ◊ A miecze (62). ◊ I mieczmi (51), mieczami (4); -ami StryjKron; -mi : -ami Mącz (3:1), BudBib (1:1), LatHar (4:1). ◊ L mieczach (1). ◊ du [N (cum nm) miecza Leop Luc 22/38.] ◊ G (cum nm) mieczu (1) BielKron 54v. ◊ A (cum nm) miecza (9) OpecŻyw 98, LudWieś A3 [2 r.], LibMal 1545/94v, 1554/184, GroicPorz a2v, BielKron 384, CzechEp 371, KochProp 9.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI–XIX w.

1. Broń sieczna o szerokim ostrzu i długiej głowni osadzonej w rękojeści; często metonimicznie: cios miecza; gladius Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; ensis Murm, Mącz, Calep, Cn; rhomphaea, spatha Mącz, Calep, Cn; machaera, mucro Mącz, Cn; acinaces, ferrum, parazonium Mącz; xiphion Calep; framea Cn (1628): MetrKor 26/62v; yakom ya nie zasthąpil drogi dobrovolney sliachethnemv valenthemv skaviącziną anym go bil hy dzieviącziw mv ran niezadal anym myecza lupv oth nyego wzial thako my bog pomosch ZapWar 1540 nr 2496, 1518 nr 2205, 2208, 1520 nr 2259, 1537 nr 2575, 1538 nr 2576, 1539 nr 2595, 1549 nr 2677; OpecŻyw 98 [2 r.]; G1adius. eyn ſchwert. Myecz. Ensis idem. Murm 149; Mymer1 15; FalZioł I 61a; LibMal 1543/75, 1544/79 [2 r.], 1545/94v, 95v, 103 [2 r.] (14); Poſlimyż gi do korda Iż wyſluży dwa konia [...] Dwa miecża dwie oſtrodze LudWieś A3; RejKup e5, t7 [2 r.]; HistAl L8 [2 r.]; MurzHist S4v [2 r.]; KrowObr 27v; Miecż nád ſtołkem ná nići vwięzáć kazano/ A ze cżtermi około ſtołká áby ſtano. RejWiz 70v, 150v, 155v [2 r.], 168; y ięli vciekáć ieden od drugiego/ thák iż więcey od ſwych byli poráżeni/ y od miecżow ſwoich byli zemdleni. Leop 2.Mach 12/22, Gen 22/6, 3.Reg 3/24 [2 r.], 4.Reg 3/26, Iudith 6/6, Ez 32/27; UstPraw I3v[2 r.]; RejZwierz 16v, 29; BibRadz Gen 22/6, Num 22/29, l.Reg 18/4, 22/10, 13 (12); on ſam [baranek Boży] wrotá do Ráiu otworzy/ y każe ſtać miecżowi/ ktory groźił Adámowi BielKron 19; A gdy ná to nie niedbáli/ Pryamus dodał do więzienia onym poſłom potáiemnie dwu miecżu BielKron 54v; bo ſie záſię Kſiążę Sáſkie Kurfierſtem piſał/ y piecżętował ſie dwiemá miecżmi BielKron 237; Sławny Krolu/ Vlryk Miſtrz Pruſki poſłał ći dwá miecżá BielKron 384; [Nigryte] noſzą też y deki/ miecże máłe/ tym obycżáiem iáko Maurowie BielKron 450v, 12v, 42v [2 r.], 47v, 65v [2 r.], 66 (44); Armare ferrum veneno, Miecz/ álbo/ drzewce yádem nápuśćić Mącz 16b; Gladius gladiatorius, Szermerski miecz. Mącz 146b; Ferro depugnare inter se, Mieczmi ſie doyeżdżáyą. Mącz 330b, 71b, 81a, 93d, 104a, 118c (18); OrzQuin X2v; gdyż otho ſłyſzyſz: Iż zá tym koniem białym wnet wybieżał koń ćiſáwy álbo płowy/ á ná nim ſiedzący z miecżem z wielkim RejAp 57, 13v, 56v; HistRzym 19v, 34v, 78v [3 r.], 79, 94 [2 r.], 94v [3 r.]; RejPos 266v; którzy w woynách ſwych nie przezwyćieżęni będąc/ inſze narody walczyć vczyli: teraz w niewoli bedący nie tylo wálki/ ále mieczá nie znáią BiałKat 128v; BielSat C4; RejZwierc 13, 71v, 76v, 95v [2 r.], 204v, 228v; BielSpr 4 [2 r.], 5, 5v; Bodaj tam był źle zginął mieczem uskromiony KochMon 34, 28, 32 [2 r.]; Y rzekł Iehowá ániołowi że náwroćił miecż ſwoy do poſzef iego. BudBib l.Par 21/27, l.Reg 22/13, 1.Par 21/30, Cant 3/8 [2 r.], I 422a marg, Ez 30/21, 38/4, Iudith 13/9; BudNT Matth 26/52, Apoc 6/4; StryjWjaz C2v [2 r.], C3, C3v, D4v; PaprPan O3, Hh2v; Miecże/ y inſze wſzelákie nacżynia do obráżenia vcżynione/ niemáłą [!] być noſzone w Rzecżypoſpolitey ſpokoyney. ModrzBaz 63v, 96, 111, 142v; dayćie mi ná gárdle Vśieść ALEXándrowym/ y miecż krwią nápoić KochOdpr C3v; A ći/ co niego vpádu ſzukáią/ Sámi niedawno pomſtę odniéść máią: Wyleią duſze ná okrutné miecze/ A martwé członki źwierż głodny rozwlecze. KochPs 90, 168; poſtánowili/ iáko wilcy iádowići pſa owiec Bożych [...] vkąſać/ y krew iego miecżem rozlać. SkarŻyw 373, 162, 193, 413, 452, 559, 595; A poczęłá ſie z nowu Genelogia y Narod Wielkich Xiędzow Litewskich y Zmodźkich z Herbu Columnow/ y od Pogoniey Mężá ná koniu z mieczem zbroynego StryjKron 365, 305, 310, 667 [2 r.]; Widzę orłá białégo/ koniá téyże śierći/ Ten mieczem/ ów piorónem groźny KochJez A4; KochFr 90, 106; BielSen 9; BielSjem 22; BielRozm 22; KochProp 6, 9; Miecze im z rąk pádáły/ członki ták mdłé były/ Ze im przy dokończeniu bitwy nie ſłużyły. ZawJeft 14; Calep 364a, 456b, 924a, 995b, 1150a; Phil K; Czego czekaſz Pirrhuśie? otwórz pierśi mieczem/ Nie vćiékł ći Priámus/ y my nie vćieczem. GórnTroas 66; WyprPl B [2 r.], Bv [2 r.], C2; LatHar 326, 718; RybGęśli C2; WujNT Luc 22/36, 38, Apoc 6/4; SarnStat 2, 501, 623, 704 [3 r.], 1310; KmitaSpit Cv; CzahTr L3; Gdźie [...] Mars krwáwy miece: łſniącé zbroie ſrogié Ná śię przybiera/ śiekąc vzbroiony/ Ná wſzytkié ſtrony. Gdźie miecze ćięté/ gdźie ſztychowé rázy GosłCast 40, PaxLiz ktv; SkarKazSej 682a; KlonFlis H; PudłDydo B5 [3 r.], B5v; [Pánie oto tu ſą dwá miecżá. Leop Luc 22/38 (Linde).]

W połączeniach szeregowych (59): ZapWar 1503 nr 1926, 1927, 1532 nr 2414; GliczKsiąż G3v; Nie wſpominam teſz/ iako owce żegnáćie [...]. Tákże nowe zbożá y ſiemioná/ nowe Chleby/ nowe Domy/ nowe ſthudnie/ nowe łáznie/ nowe role/ nowe mietze KrowObr 100, 27, 119; RejWiz 166; a owi co w Ieruzálem zoſtáli że mieli być wytráceni/ miecżem/ głodem/ morem Leop Ier 29 arg, Ier 38/2, Bar 2/25, Apoc 6/8; BibRadz Ier 21/9, 2.Mach 5/3, BielKron 56v, 280v, 329, 336, 377, 465; KwiatKsiąż Ov; Mącz 124d, 202c, 269c; RejAp 58; Páthrzayże czo ſą zá przypadki á czo ſą zá vbiory á inſtrumenthá iego [człowieka rozgniewanego]/ Miecż/ kiy/ ſiekierá/ árkábuz/ ſáháydak/ plugáwy tárás/ pal/ ſzubienicá/ łáńcuch/ pęto/ y inych rozmáitych przypraw doſyć RejZwierc 79, 134v; BielSpr 2v, 4, 24, 26; KochMon 19; BudBib Bar 2/22; A Káſztellan Krákowſki nioſł złotą Koronę/ Woiewodá też Sceptrum pięknie vrobione/ Wileńſki Woiewodá Iábłko iák ſwiát s krzyżem/ A Zborowſki Miecż goły/ pochwy z złotym bryżem. StryjWjaz Cv, C4v; CzechRozm 179v, 255; Widamy tego doſyć/ gdy ludźie tákową wádą záráżeni/ popiſuią śię iáwnie z tą przemierzłą/ nádętą/ á Rzecżypoſpolitey wielce ſzkodliwą nierownośćią/ cżyniąc śię nád drugie ludźi zwierzchnieyſzemi ábo zacnieyſzemi/ świetną ſzátą/ mnoſtwem sług/ dawnemi herbámi/ doſtátkiem oręża/ pułhakámi ábo hárkábuzámi y łyſkániem miecżow ModrzBaz 19, 32, 84v,110v; SkarŻyw 206; StryjKron 390, 487; CzechEp 15, 25; KochFr 4; KochSz A2; Bo to Márſowy vpominek práwy/ Gdy kto przynieśie iáki kóncérz krwáwy: Albo téż ſzáblę oſtrą iáko brzytwę: Albo gdy powié/ kto/ iáko zwiódł bitwę. Tego wſzytkiégo dáć tobie nie mogę/ Bo mieczów/ ſzábel/ ruſznic/ nie przemogę. PudłFr 15; ArtKanc L; Calep 281a; WujNT Apoc 6/8; SarnStat 15, 495, 782, 858, 871, 932; SkarKaz 456b.

W przeciwstawieniach [w kontekstach mówiących o walce i działalności religijnej i umysłowej]: »miecz ... nabożeństwo, pańska chwała, radość boska, rozum, wywyższanie boże« (5): LubPs ff4v; bo ći Bráćiſzkowie niepobożnie żyiąc w prożnowániu nikcżemnieią/ máiąc ná to dwoie Compátibilia/ Nábożeńſtwo w ſercu á Miecże w ręku/ to ieſt/ áby y śpiewał y nieprzyiaćiele bił Kośćiołá świętego BielSpr c; BudBib Ps 149/6; KochPs 215; GDyż ſie chcećie ſpráwowáć corki rádą moią: Więcey walcżyć rozumem/ niżli miecżem/ zbroią. BielSjem 31.

W porównaniach (47): Abowiem oto powſtali wnet fáłſzerze á gwałtownicy ſłowá ſzcżyrego Páńſkiego/ ktorzy palili iáko ogniem/ á wyćináli iáko miecżem s tego ſwiátá nędznego RejAp 57, 57; á przytym prętka á nieomylna pomſtá Boża/ ktora záwżdy zá grzechem iáko chłopiec z miecżem chodzić muśi. RejZwierc 59v; HistHel A; KochCn B3v; PowodPr 49. Cf »ostry jako miecz«.

[O wrogości kogoś lub szkodliwości czegoś] (2): á duſſę moię odniego wybaw kthory ieſt iáko miecz ſprzećiwny tobie. RejPs 22v; Leop Eccli 21/3.

[O cierpieniu] (3):OpecŻyw 126; izali nie doſyć mam ná zwirzhnih cięſzkoſciach moich/ ktore wnętrznoſći moie iáko miecż przenikáią HistAl F8, Nv.

[O mówieniu] (11): BielŻyw 8; RejPs 84v, 92v; Zdrádliwy ięzyk oſtrzſzy niż miecż. LubPs I3v marg, O2v, O4v, P2; BibRadz Ps 58/8; RejPos 261; KochPs 83; SkarŻyw 59.

[O obżarstwie] (8): Obżárſthwo/ więczey ich zábija niż miecż. RejWiz 15 marg, 15, 106v, Cc8; RejZwierz 136; RejZwierc 194; WerGośc 205, 226.

[O oczywistych prawdach, przekonywającej argumentacji itp.] (14): KromRozm II cv; LubPs E3 marg, G4v marg; Leop Is 49/2; GrzegRóżn I3v; RejPos 64, 189v, 320; BudBib Sap 18/16; ModrzBaz 131v; SkarŻyw 88; CzechEp 131; o ktorym [słowie bożym] nápiſano/ iż przenika ſercá ludzkie/ bárźiey niż wſzeláki miecż ReszList 153; WujNT Hebr 4/12.

W charakterystycznych połączeniach: miecz błyszczący się, boży, chybki, cięty, cudny, czysty, długi (3), dobry, elektorski, gotowy, jezdecki, kończaty, krotki, mały, nieprzyjacielski, nieszczęśliwy, obrotny (2), ogromny, okrutny (2), ołow(ia)ny (2), perski, podniesiony, przerażający, przewrotny, skowany (2), skruszony, sławny, sprzeciwny, srebrem obleczony, srogi (4), stary, szermerski, szeroki, śmiertelny, święty (poświęcany) (5), [jakiej] ważności (4), wielki (4), własny, wyprawiony, złoty (uzłocony) (3), zły (2), znaczny; chrzęst miecza, koniec, łyskanie, podanie, siek, sztych; dać (dodać, podać) miecza (7), potrzebować (2), przynieść, strzec się, zabyć; czynić miecz, (po)da(wa)ć (24), dzierżeć (4), (przy)gotować (mieć pogotowiu) (3), jadem napuścić, jadem pomazać, kupiċ (4), mieć (21), najdować, nawrocić (2), (przy)nieść (7), obracać (obrocić) (2), obrać, odjąć, osadzić, piastować, podnieść (2), podźwignąć, pokręcić, położyć (włożyć (pod głowę, poduszkę)) (4), porzucić (2), posłać (3), postawić, poświącać, przedać (3), przekować (pokować, skować) (5), przyjmować, robić, trzymać (trzymający) (9), uchwycić, ująć (objąć) (2), ujrzeć, ukazować, ukraść (7), widzieć, wrazić (2), wrocić, wysłużyć (2), wytrącać, wziąć ((po)brać) [= ukraść, zabrać, przyjąć itp.] (26), zastawić (2), zjąć (3), zostawić (2), żegnać (2); iść (przyść) na miecz (2), natrącić się, pobieżać, poglądać, wpaść; o miecz znać się; za miecz ułapić; mieczem broić (2), bronić się, t(u)ciąć (przecięty) (3), czyniący, darować, dojeżdżać się, dokonać się, grozić (groźny) (2), obłożyć, oborzyć się, osadzić, pasować, pieczętować się (2), podpierać się (2), porąbać, trafiać, uderzyć [w co], uskromiony, wsławić się, założyć się, zdołać, zniszczeć, zwyciężyć; gonić z mieczem, najachać, przyść, stać, umieć, wyść (10).

Przysłowia: bibl. OpecŻyw 106v [2 r.]; zábijeli ktho miecżem/ muſi też ſam być miecżem zábit. Leop Apoc 13/10; Gdyż ieden drugiego zátráći miecżem ſwym/ á wſzákoż y ſam od miecżá zginie. BibRadz 4.Esdr 12/28; pobywſzy lat dzyewięć od miecżá vmrzeſz/ boś miecżem woiował. BielKron 163; Iż kto miecżá vżywa od mieczá zginie. RejAp 109, 24 [2 r.], 107v [2 r.], 109 [2 r.]; Bo wſzytcy biorący miecż/ od miecżá zginą. BudNT Matth 26/53; CzechRozm 238 [2 r.]; bijące miecżem/ miecżem tráćić ModrzBaz 141, 78v [2 r.]; LatHar 694 [2 r.]; WujNT Matth 26/52 [2 r.], Apoc 13/10 [2 r.]. [Ogółem 15r.].

bibl. Gdyby wſzyſcy powinną cnotę miłowáli/ Miecżeby ná lemieſze wſzyſcy pokowáli. RejWiz 137v; Zkuićie pługi waſſe ná miecże/ á motiki wáſſe ná włocżnie. Leop Ioel 3/10, Is 2/4; BibRadz Ioel 3/10; wſzakże potym Pan bog przezeń ſwiátu pokoy dał/ iż Rzymiánie obracáli miecże y włocżnie ſwoie w płużne żelázá według piſmá Prorockiego BielKron 131v; CzechRozm 112 [2 r.], **3v; KochProp 6. [Ogółem 9 r.].

Y wy pánowye ſláchtá y rycerſtwo/ iż pokoy/ ázaſćye ſye pługow/ goſpodárſtwá y kupyectwá nye yęli/ zbroye ponyechawſſy? ták iż wam myecze pordzewyáły. KromRozm I Lv, A4; Miecż v nich ktorym złocżyńce śćináią/ zárdzewiał ModrzBaz 64.

Atoż tedy ſwym miecżem przećiwna ſtroná ginie/ y ſwym miecżem iáko y Saul ſámá ſie pobija y przebada. SarnUzn D3v; CzechEp 9.

Przyiaćiel iednány/ miecż ſkowány. BierEz N2v, N2v.

Ale pokorney głowy nigdy miecż nie ſiecże BielKom F5; Mącz 224c.

Tám záwżdy Prawo milczy gdźie brząkáią miecze Prot B4; Lecż ty [...] mnimaſz áby miecże miały być przekłádáne nád práwá? ModrzBaz 62.

Iż tho bárzo ſzpetna rzecż kto ze śrebrnych poſzew ołowiánego miecżá dobywa. RejZwierc 50; Zda ſie być coś świátłego: ále wżdy nie złoto/ ále tylko w poſzwách złotych miecż ołowny. CzechRozm 20.

O możnośći toż ſię też powiedźieć może: Bo tá [...] odłożywſzy męſtwo/ á coż ieſt iedno miecż wręku ſzalonego? ModrzBaz 42v; KochCn B3v.

Kto miecż trzyma pokoy miewa. BierEz O3v.

Bo nie pomoże ſzkápie pozłoćiſta vzdá/ áni złemu miecżowi nowe pochwy RejZwierc 135v.

Frazy: »miecz ma zgładzić; wygładzony mieczem« (1;1): Nie będźie miał lithośći ieden nád drugiem/ áż domy wſzytkich będą wygłádzone miecżem [ad irritum faciendum domos eos in gladium Vulg] BibRadz 4.Esdr 15/19; GórnTroas 61.

»pożarł miecz« (1): pożárł miecż [Devoravit gladius] wáſz proroki wáſze BudBib Ier 2/29.

»[nad kim] wisi, zawieszony miecz« [o stałym zagrożeniu niebezpieczeństwem; w nawiązaniu do opowieści o mieczu Damoklesa] (2:1): BielSat N4v; Komu záwżdy nád ſzyią wiśi miecz goły/ Nie vczynią mu ſmáku przypráwné ſtoły KochPieś 18; WitosłLut A6.

Zwroty: »mieczem bić, wojować, uderzyć, szermować, walczyć; miecz uderzy; mieczem bijący« = gladio uti; pugnans gladio Modrz; percutere in gladio Vulg [szyk zmienny] (5:3:2:2:1;1;1): ZapWar 1511 nr 2099; OpecŻyw 106; BielŻyw 84; HistAl B3, H8; BielKron 163; RejAp 24; RejZwierc 71v; CzechRozm 238; Gdym podrosł hnet mię miecżem vcżono ſzermowáć [ad ensiferos vicina pube tumultus Aptabar] ModrzBaz 111, 78v, 141; CzechEp 99; widząc ći ktorzy przy nim byli/ co ſię dźiać miáło/ rzekli mu: Pánie/ mamyli bić mieczem? WujNT Luc 22/49; KmitaSpit A2v.

»mieczem bość (a. przebość, a. przebadać się), zbodziony« = gladiorum ictibus debilitare Vulg (3:1): Gdi to Alexander wypił/ [...] zdáło ſie mu iákoby miecżem iego wątrobę przebodziono HistAl Nv; ktory ſie vmiał z nieprzyiaćielem potkáć/ rohátyną ćiſnąć/ miecżem bość BielSpr 13v; BudBib 2. Mach 12/22; PudłDydo B5.

»doby(wa)ć, dostać, dobycie miecza; wyjąć, wyrwać miecz; dobyty, wyjęty miecz« = educere gladium Vulg, Mącz, PolAnt, Calag; evaginare gladium Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; exserere a. eximere gladium PolAnt, JanStat; educere sagittam, ferre a. producere gladium; gladius districtus a. evaginatus PolAnt; distringere a. nudare a. stringere gladium, exserere a. explicare a. nudare ensem; gladius strictus Mącz; extrahere gladium PolAnt [szyk zmienny] (50:2:1;21:2;15:1): ZapWar 1531 nr 2434; BielŻyw 147, 148; ales niegodną rzecż vcżynił iżes chciał twego miecża na mię dobywać. HistAl B3, B4v, E4v, F8; MurzNT Mar 14/47; LubPs B6; Leop 1.Reg 31/4[2 r.], Mar 14/47; UstPraw B4v, D4, D4v, G2; RejFig Dd6v; BibRadz Num 22/23, 31, Iudic 9/54, 1.Reg 31/4 [2 r.], Iob 20/25 (9); OrzRozm M3v; dwoie pácholąt co przy nim ieździli/ iedno po práwey ſtronie Koronę y Biblią noſiło/ po drugiey ſtronie miecż dobythy BielKron 214v, 47, 54v, 65v, 75, 106 (11); Evagino, [...] pro stringere gladium, Dobyć mieczá/ wyrwáć miecz z poſzew. Mącz 473b, 96c, 232d, 252d [2 r.], 305b, 388a (11); GórnDworz O7v, Z2v; HistRzym 19v, 53, 70v, 103v, 104, 115v; RejZwierc 50; KochMon 32; vyrzał áno mąż ſtał przećiw niemu/ á miecż iego dobyty w ręce iego BudBib Ios 6/1, Iudic 8/20, 1.Reg 31/4; A oto ieden zonych (ktorzy) z Iezuſem śćiągnąwſzy rękę/ wyiął miecż ſwoy/ á bijąc niewolniká árcyoffiárnikowego/ vćiął mu vcho. BudNT Matth 26/51; PaprPan B3v; Calag 432b [2 r.]; SkarŻyw 452, 487; StryjKron 170; ZawJeft 13; Phil P3; LatHar 694; WujNT Mar 14/47, Act 16/27; SarnStat 22 [2 r.], 29, 170 [2 r.], 495 [2 r.], 501 [2 r.] (16); KlonKr C; PowodPr 43; PudłDydo B4v.

»od miecza ginąć (a. poginąć, a. zginąć), pozdychać; mieczem poginąć, zdechnąć; przez miecz poginąć« = gladio perire Vulg, Modrz; (in) gladio a. rhomphaea cadere, gladio interfici a. interire Vulg; ferro necari Mącz; (in) gladio cadere a. mori PolAnt [szyk zmienny] (16:1;4:1;1) : OpecŻyw 106v; LibMal 1543/73; gdy ie wſſyſthkie pomorduiemy iáko iednego cżłowieká/ tedy y ty ſnimi poſpołu od miecża Aſsyriyſkiego zginieſz Leop Iudith 6/3; y będą wytrawieni od namnieyſſego do nawiętſſego/ od miecżá y od głodu pozdycháią Leop Ier 44/12, 4.Esdr 15/57, Esth 16/24; BibRadz Ier 21/9, Thren 4/9, 4.Esdr 12/27, 28; BielKron 40v, 95; Mącz 340a; RejAp 109; BudBib 4.Reg 19/7; BudNT Matth 26/53; CzechRozm 238; ModrzBaz 78v, 92; LatHar 694; WujNT Matth 26/52; SkarKazSej 704b, 706a.

»mieczem głowę, szyję ściąć (a. uciąć); mieczem przebić gardło, szyję; miecz gardło przecina, przebije głowę; głowa mieczem ucięta« = fodere ense iugulum Mącz [szyk zmienny] (3:1;1:1;1: 1;1): ále A1exander ná oſtátek zwycięſtwo otrzymał/ y ſzyię vciął mikołáiowi krolowi miecżem ſwym. HistAl B2v; LubPs hh4; Mącz 132c; HistRzym 94; SkarŻyw 70, 595 [2 r.]; OrzJan 33; WyprPl C3v.

»moc mieczem bojować; moc dobyć miecza; dobywający miecza« = być zdolnym do walki; wojownik; educens gladium Vulg, PolAnt; educere gladium Vulg (1;1;2): Leop Iudic 20/15, 2.Reg 24/9; á poległo ich/ ſto y dwádzieśćiá tyſięcy mężow boiownych (marg) Wł/ dobywa- iących miecżá (‒). BudBib Iudic 8/10, Iudic 20/2.

»nieść (a. nosić) miecz« [w tym: przed kim, przed czym (11)] [na znak władzy lub godności osoby, której dotyczy ceremoniał] [szyk zmienny] (15): Potym ieſztze lepiey tego popráwił/ y potwierdził wthory Páweł Papież/ kthory ſie takieſz w Koronę/ w Perły/ y w kámienie drogie vbrał/ y mietz przed ſobą nośić kazał KrowObr 27v, 26, 27, 27v [2 r.]; BielKron 214v, 329 [2 r.], 330 [2 r.], 425v [2 r.]; Potym dwá Biſkupowie iákom w wirſzu opiſał Krolá miedzy ſobą prowádzą/ pánowie też ktorym tho należy Koronę/ Sceptrum/ Iábłko/ y Miecż przed Krolem nioſą StryjWjaz C4v, Cv; SarnStat 233.

»miecze na się obracać« = wszczynać bójki (1): Bo ći náſzy mężowie ten obycżay máią/ Iż ſwe miecże y zbroie ná śię obracáią. BielSjem 22.

»miecz odpas(ow)ać« (2): A gdy ſie Mſza ſkońcżyłá/ Biſkup Miecż Krolowi/ Odpaſał StryjWjaz C3, D5v.

»za panem miecz nosić, noszący« = być giermkiem; ensifer, machaerophorus Mącz (2:1): dzyeći/ [...] gdy ye rodzicy do dworu zá pánem miecż dádzą nosić/ [...] ku dobremu á ſtátecżnemu [...] poſtánowyenyu nye mogą przysć GliczKsiąż H5; Mącz 104a, 202c.

»paść (a. popadać, a. upaść, a. upadać) od miecza, przez miecz; padający od miecza, mieczem« =cadere (in) gladio a. in ore gladii; cadens a, interfectus a. ruens gladio Vulg [szyk zmienny] (6:1;3:1): Kápłani ich od myecżá márnye vpadáli LubPs Sv; Leop 4.Esdr 15/57, Eccli 28/22, Ier 44/12, Ez 32/22, 23 (9); PowodPr 7.

»miecz podawać (a. da(wa)ć); dodać miecza (w ręce a. do ręku)« = ułatwiać popełnienie czegoś złego, w tym morderstwa, samobójstwa, namawiać do tego; dare gladium PolAnt [szyk zmienny] (9;1): Niechay to Pan wie ná was/ á niech rożſądźi [!]/ iż dla was przyſzlichmy w mierzączkę do Fáráoná/ y ſłużebnikow iego/ á práwieśćie im ſámi dodáli mieczá/ ktoremby nas mordowáli. BibRadz Ex 5/21; daliſcie mu miecż ná nas ſwą powieſcią. BielKron 29; á wżdy tákie [tj. złych synow] gárdłem káráć thu Pan Bog roſkázuie/ á práwie iákoby rodzicom w ręce miecż podáie/ ktorymby tákowi mordowáni być mieli. RejPosWstaw [413]v; nic nas nierufza krew ludźi niesłuſznie pobitych/ która záwżdy woła do niebá/ á płácżem niewypowiedźiánym prośi pomſty/ y ná mężoboyce/ y ná te/ ktorzi tego práwá bronią/ ktore podawa miecż mężoboycam zá pieniądze wręce [legem gladium homicidis pro pecunia porrigentem]. ModrzBaz 81; Młode ludzie wnet z posłuſzeńſtwá wyimuią/ miecż im wręce/ to ieſt/ doſkátki [!] świeckie dáią SkarŻyw 136, 479; Mniema X.K. iż mu ſię godźi [...] heretyki nie tylko lżyć ále też y przeſládowáć y mordować: ábo gdyby ſam nie mógł dla kápłáńſtwá ſwego ábo duchowieńſtwá/ tego rękomá ſwymi wykonáć/ tedy to przez inſze cżynić [...]: á práwie powroz/ miecż y ogień do ręku z przynaglánim oſtrym podawáiąc CzechEp 15, 25, 173; CiekPotr 9.

»polec od miecza (a. od ostrza miecza), przez miecz« = cadere in gladio a. ore gladii a. acie gladii PolAnt; cadere in ore gladii Vulg [szyk zmienny] (13:1): Vczynię ią puſthynią od Theman áż do Dedán że polęgą od miecża. BibRadz Ez 25/13, Ez 30/5, 6, 17, Luc 21/24; BielKron 88v; y poległo wſzytko wojſko Syſáry od oſtrza miecżá BudBib Iudic 4/16, Ez 25/13, 30/5, 6, 17, 33/27; SkarŻyw 503; WujNT Luc 21/24.

»policzyć mieczem« = zabić (1): Policżę was miecżem [numerabo vos in gladio]/ y wſſyſcy w zábiyániu popádaćie Leop Is 65/12.

»miecza pomykać, poprawować; mieczem potrząsać« = zdradzać ochotę do bitki (1:1;1): RejWiz 33v; Mnie mił pokóy/ á oni w zwádźie ſye kocháią/ A gdy zgodę wſpomionę/ mieczów pomykáią. KochPs 187; WerGośc 269.

»do miecza potargnąć się, rzucić się« = stringere gladium Mącz [szyk zmienny] (1:1): Mącz 91d; A on iáko cżłek gniewliwy á nieludzki/ [...] fukáć ná nię y grozić iey ták bárzo pocżnie/ iſz ſię do miecżá ná nię potárgnie. SkarŻyw 193.

»przypas(ow)ać miecz; przepasać się mieczem; przypasany miecz« = uzbroić się; chodzić uzbrojonym; accingi gladio a. ense, accipere gladium Vulg; accingere gladium, cingere se gladio Mącz; cingere gladium Calag [szyk zmienny] (16;1;1): Leop l.Reg 25/13 [3 r.]; á Ioáb przypáſawſzy ſzátę ſwą w ktorey chodźił/ przypáſał theż ná nię y miecz do biodry ſwey [erat accinctus tunica vestimenti sui et super eam cingulum gladii coniuncti lumbis eius] BibRadz 2.Reg 20/8, 3.Esdr 4/23; BielKron 35, 67 [2 r.], 330; Mącz 54a [2 r.]; BielSpr 2; KochMon 31; StryjWjaz D4v; Calag 432b; KochPs 67 [2 r.]; WerGośc 223.

»ku mieczom, do mieczow przyść (a. przychodzić)« = pobić się; ad manus pervenire a. venire Mącz (2:1): Ad manus tandem ventum est, Ná oſtátek ku mieczóm prziſzli/ Pośiekli ſie. Pobili ſie. Mącz 209a, 483b; SkarKaz 456b.

»ranić (a. zranić), przebić (a. zbić), dać mieczem ranę; (z)ranienie, plaga od miecza; (z)ranion(y) mieczem; przerazi miecz« = sauciare ferro Mącz; plaga gladii Vulg [szyk zmienny] (2:2:1;2:1;2;1): Iakom ya slyachathnego pawla opaczkiego nyezbyl anym mv przebyl raky prawey myeczem ZapWar 1523 nr 2222, 1532 nr 2414; FalZioł V 106; RejPs 64; LibMal 1543/77; Leop Apoc 13/14; UstPraw D4; Mącz 369d; bych ſię Bogá niebał/ miecżembychćię zránił/ iſz ſię ták zemnie śmieieſz. SkarŻyw 544; Bobych ſnadź łatwiey wytrwał od miecżá zránienie/ Niżli nieprzyiaćielſkie żárty ArtKanc Q9; GórnTroas 43.

»schować (a. pochować), włożyć miecz(e)« = inicere gladium PolAnt; condere gladium Calag [szyk zmienny] (4:3): OpecŻyw 106v; Iezu ktorys Piotrowi chciwſzemu po vcięciu vcha Małkuſzowi iżby Miecż zchował przykazał. TarDuch Cv; BibRadz Ioann 18/11; BielKron 73v, 345v; Calag 433a; BielSen 9.

»[skoczyć] przez miecz« = zrobić pod przymusem coś nieprzyjemnego, niebezpiecznego (1): Skoczy drugi/ choć nierad/ kiedy páni każe: Druga záś przez miecz muśi/ kiedy pan roſkaże. GosłCast 45.

»z mieczem sta(ną)ć, stojąc(y)« = wymuszać coś grożąc [szyk zmienny] (2:7): RejZwierz 15; BielKron 42v, 73v, 161; HistRzym 20; Bo Attylá/ gdy go o pokoy prośił/ widział zá nim mężá w Biſkupim vbierze/ zmiecżem ſtoiącego: ktorym mu grozieł SkarJedn 191; SkarŻyw 318 [2 r.], 501.

»[nad kim] stępić miecze« = pozabijać (1): iż ieſliżby [...] vmyſłu ſwego zá popędliwoſcią odmienić niechcieli/ áby rádniey nád nimi ſtępili miecże ſwoie GórnDworz Z2v.

»szyję pod miecz ściągnąć, schylić« [szyk zmienny] (2:1): Y vcżyniwſzy modlitwę/ á ſwoie miłe towárzyſze/ y owce Bogu pozyſkáne pożegnawſzy/ [...] ſzyię ſwoię pod miecż śćiągnął SkarŻyw 189, 126, 342.

»mieczem ścinać (a. ściąć); miecz wyścina« [szyk zmienny] (2;1):LubPs hh3v; Ná koniec wſzytkich y onych dwádzieśćiá żołnierzow y śiedm bráćiey/ y Antoniego kápłaná/ y żonę ſwoię y ſyná y S. Iuliáná Márcyan miecżem śćináć kazał. SkarŻyw 180; WujNT 76.

»tracić (a. potracić, a. stracić, a. zatracić) mieczem; wytraceni (a. stracony) mieczem, od miecza« = consumere gladio Vulg, PolAnt; occidere gladio PolAnt; gladius comedet Vulg; perire gladio Modrz [szyk zmienny] (4;5:1): wſzytek lud ktory tam nalazł, okruknie [!] miecżem potracił. MiechGlab 57; KrowObr 60; Leop Ier 16/4, 29 arg, 44/18, 27; BibRadz Ier 16/4, 4.Esdr 12/28; Y ſtráćił Iákobá brátá Iohánowego miecżem. BudNT Act 12/2; ModrzBaz 141.

»mieczem ukłoć [ = przebić], być ukłot« = perfodi gladio Mącz [szyk zmienny] (1:1): Thakze wnoczi do dworu wſchedſchi pana ſpyaczego na lozu myeczem aſch do ſmyerczi vkloll LibMal 1548/145v; Mącz 132d.

»od miecza, przez miecz, w mieczu umrzeć (a. pomrzeć)« = mori (in) gladio Vulg, PolAnt; in gladio cadere Vulg [szyk zmienny] (8:2:1): chceſz ábyſmy ná thym mieyſću od miecżow ſpolnie pomárli? HistAl L8v; pomárli w boleśćiach co nagorſſych/ w głodzie w miecżu/ y w wygnaniu. Leop Bar 2/25, Ier 38/2, Am 7/11, 17; BibRadz Ier 11/22, Am 7/11; BielKron 94v, 123v, 163; BudBib Bar 2/22[25].

»miecz utopić (a. potopić miecze) [w kim, w czym]« = zabić [szyk zmienny] (3): Ach by to wprzód byli/ Nieprzyiaćiele we krwi moiéy potopili Miecze ſwoié/ żebym [...] drógę zágrodźił śmierćią ſwą y męſtwem/ Teráznieyſzym kłopotóm ZawJeft 41; GórnTroas 10, 74.

»miecza używać« = zabijać (3): OrzQuin X2v; RejAp 109; do praw ſię ludźie iedney Rzecżypoſpolitey záwżdy máią vćiekáć: á miecżá nád roſkazánie vrzędowe nigdy nieużywáć [nec gladio ... utendum]. ModrzBaz 63v.

»miecza używać [= doznawać]« = być zabitym (1): ázażeś nie mowił Piotrowi/ kto miecżem woiuie miecżá vżywa? RejAp 24.

»mieczem wysiec (a. wysiekać); miecz (po)siecze« = occidere in ore gladii Vulg; pereutere acie gladii PolAnt [szyk zmienny] (4;3): BielKom F5; Bowyem ni ſámi zwyedzą kyedy w pyekło wpádną/ A gdy ye myecż poſiecże ani tego zgádną LubPs Pv; Leop l.Mach 5/28; BibRadz Iudic 18/27, 1.Reg 22/19; Mącz 224c; RejAp 57.

»wziąć, porwać, brać, popaść miecz; porwać się, rzucić się z mieczem; targnąć się, napaść mieczem; biorący miecz; porwany miecz« = chwycić miecz z zamiarem użycia; accipere gladium PolAnt, Vulg; arripere gladium Vulg; gladio adoriri; gladius intentatus Mącz; accipiens gladium; ferre gladium PolAnt [szyk zmienny] (9:4:2:1; 1:1;1:1;1;1): OpecŻyw 106v; GliczKsiąż C, C5v; Leop Iudic 19/29, 1.Reg 31/4; na ſtronę z nim iechał/ Wziął miecż iemu dał drugi/ by ſie z nim ſkoſztował. RejZwierz 14v, 44, 46v; BibRadz Gen 22/10; BielKron 15v, 49, 115v, 123; Gladiis aliquem adoriri, [...] S mieczmi ſie ná kogo rzućić. Mącz 269a, 421b, 445b; RejZwierc 86; BudBib 1.Reg 31/4; BudNT Matth 26/52; SkarŻyw 348; WujNT Matth 26/52; Porwał miecż drugą ręką [...]. Vderzył ſztychem w pierśi KlonWor 43.

»zabić (a. przebi(ja)ć) się, skłoty mieczem; wrazić w się miecz; nalec, paść, puścić się, wskoczyć na miecz (a. na ostrość miecza); przebić się na mieczu« [o samobójstwie] = irruere super gladium Vulg, PolAnt; gladio sepetere Vulg [szyk zmienny] (6:1;3;1:1:1:1;1):Leop 1.Reg 31/5; Ten ſie ſwym miecżem zábił RejZwierz 16v; BibRadz 1.Reg 31/5; BielKron 68 [2 r.], 131v; BudBib 1.Reg 31/5, 2.Mach 14/41; CzechEp 9; Ale vchodząc łożá Iárby ſrogiégo/ Pusćiłám ſię ná oſtrosć mieczá śmiertelnégo. KochFr 92, 106; Zebych od właſnéy ręki mieczem byłá ſkłotá GórnTroas 61; PudłDydo B5v, B6 [2 r.].

»zabi(ja)ć (a. pobić, a. pozabijać, a. przebi(ja)ć, a. wybić) mieczem (a. ostrzem miecza, a. usty miecza); zabija (a. pobije) miecz; zabit(y) (a. przebit(y), a. wybity [cum coll.], a. pobici, a. poprzebijani, a. pozabijani) mieczem« = interficere a. occidere a. percutere (in) gladio a. in ore gladii a. acie gladii Vulg, PolAnt; ferire a. perimere a. transverberare gladio; consumit a. interficit gladius Vulg; gladium infigere in pectus Mącz; confossus gladio PolAnt; necare gladio Modrz; gladius perimit JanStat [szyk zmienny] (48;5;22): Rozgniewam ſye y pobiję was mieczem GroicPorz pp3; KrowObr 11v; RejWiz 15; y wybił wyſiekł kożdego mężcżyznę miecżem/ á zábrał wſſyſtkie łupy ich Leop 1.Mach 5/28, Ios 11/10, 2.Reg 11/25, 12/9 [2 r.], 4.Reg 11/15, 20 (23); BibRadz Ios 10/11; BielKron 59, 71, 73, 89v, 129 (8); Mącz 126d; RejAp 58, 107v [2 r.], 109 [2 r.], 162v, 164; BiałKat 26; RejZwierc 33, 46v; BudBib 1.Reg 22/19 [2 r.], 3.Reg 2/32, Is 14/19, Ier 21/7, I 384b marg, Ier 41/2, Ez 26/8; CzechRozm 179v; PaprPan Hh3v; ModrzBaz 107v; SkarŻyw 189, 483; CzechEp 48; KochJez B2; WerGośc 238; WerKaz 296; Phil B4v; GórnTroas 71; A drudzy [...] byli kámionowáni/ przećináni/ doświadczáni/ mieczem zábići pomárli [in occisione gladii mortui sunt] WujNT Hebr 11/37, Apoc 6/8, 13/10 [2 r.], 19/21; SarnStat 898; PowodPr 10, 11, 19; SkarKaz 120a.

»zamordować (a. pomordować, a. wymordować), zamordowany (a. pomordowani) mieczem« = interficere (in) gladio a. acie gladii, occidere (in) gladio a. in ore gladii, percutere acie gladii a. in ore gladii PolAnt, Vulg; trucidare gladio Vulg; interimere in gladio PolAnt [szyk zmienny ] (17:3): Poráźiłgo tedy lud Iſráelſki y pomordował miecem Leop Num 21/24, Ez 16/40; BibRadz Num 31/8, Deut 13/15, Ios 6/21, 1.Reg 15/8, 3.Reg 2/32 (12); BudBib 2Par 32/21, 1.Mach 5/28, 10/85, 12/48; CzechRozm 243; ArtKanc L.

Wyrażenia: »miecz podle (a. przy) boku« (2): March3 V8v; Záwżdy miecż przy boku [armis cinctus]/ łotráſow ná to náiętych máiąc około śiebie doſyć/ chodźi z śiekierkámi ModrzBaz 84v.

»miecz goły, nagi« = strictus gladius Mącz [szyk 21:16] (34:3): yako yą sbyl slyachethną dorothyą zona slyachethnego marka Cucza skuczow nye gwąlthem alye zayey począthkyem gdy na mya byla myeczem golem ZapWar 1511 nr 2099; HistAl H5v; GliczKsiąż C; GroicPorz hh3v; Izali [Piotr św.] mietz goły przed ſobą nośić kazał? KrowObr 26, 27 [2 r.], 27v [2 r.]; RejWiz 166; KochZuz A5; RejZwierz 46v; BielKron 73v, 133v, 135, 161, 329 (11); Mącz 295a, 421b [2 r.]; Pomniąc ná tę co czyni wſzytko wedle wági/ Oczy ſobie záſłánia/ ma w ręce miecz nági. Prot D3; HistRzym 20, 94; BielSat N4v; StryjWjaz Cv; SkarŻyw 318, 501; á to wyrzekwſzy/ goły ktory w ręku trzymał podał mu miecz/ ktory on wziąwſzy zá dobrowolne ná Wielkie Xięſtwo y Stolec przodkow ſwoich podnieſienie/ Xiążętom y Pánom Litewſkim podziękował StryjKron 667, 667; BielSen 9; KochPieś 18.

»miecz krwawy, skrwawiony« = crudus ensis, cruentus mucro Mącz [szyk 3:3] (5:1): Mącz 69b, c; RejPos 223; BielSen 9; ZawJeft 40; Iudit nawet/ boiáźliwa niewiáſtá/ mieczem krwáwym vćięłá głowę Holofernowi. OrzJan 33.

»miecz z (a. po) obu stron (a. na obie stronie) ostry, siek(aj)ący; miecz obojętny, obosieczny, na obie ręce, o dwu ostrzu« = gladius anceps PolAnt, Vulg; gladius utraque parte acutus, rhomphaea bis acuta Vulg; gladius anceps acutus PolAnt; anceps ferrum Mącz [szyk 17:2] (10:3;3:1:1:1): MiechGlab 57; w kthorym pierſcieniu był kámień drogi/ ná ktorym było wyrytho głowę Lwową/ woz Słonecżny y miecż z obu ſtron oſtry HistAl A4v; KromRozm II cv; Leop Eccli 21/3; GrzegRózn I3v; Mącz 9b; A z vſt iego pochodził miecż oſtry ná obie ſtronie ſiekący. RejAp 12, 13v, 160v, 162; KuczbKat 375;Wywyżſzánia Boże w gárdlech ich/ á miecż o dwu oſtrzu w ręku ich. BudBib Ps 149/6; BudNT Apoc 1/16; KochPs 215; SkarŻyw 59; CzechEp 131; KochMuza 26; WujNT Hebr 4/12, Apoc 1/16.

»miecz ognisty, płomienisty« [szyk 7:4] (9:2): LubPs E3 marg; BibRadz Gen 3/24; BielKron 2; Izali nie ſą znácżne ſłowá moie? izali nie ſą iáko miecż ogniſty á iáko młot ktory tłucże opoki. RejPos 189v, 64; we drzwiách onego Ráiu był poſtánowion Cherubin/ trzymáiący ogniſty y oboiętny miecż KuczbKat 375; SkarŻyw 262; ReszList 151; WysKaz 33 [2 r.], 34.

»ostry miecz; ostrze (a. ostrość) miecza, u miecza« = gladius acutus Vulg, PolAnt; acies gladii PolAnt; acies Calep; os gladii Vulg [szyk 22:16] (30;7:1): OpecŻyw 126; FalZioł IV 36a; RejPs 84v, 219; HistAl A5 [2 r.]; LubPs O2v, P2, ff4v; Leop Is 49/2; RejAp 12, I3v, 57, 57v, 58; HistRzym 94 [2 r.], 94v [2 r.]; RejPos 320; Ktorabykolwiek strona ten związek tak święty Naprzod stargała, bodaj tę pomstę poznali, Aby za ostrem mieczem swoj mozg tak przelali KochMon 30; Y ſtárł Iehowá Syſerę/ y wſzytki wozy/ y wſzytki obozy oſtrzem miecżá przed Bárákiem BudBib Iudic 4/15, Iudic 4/16, 1.Reg 22/19 [2 r.], Ier 21/7, Sap 18/16; HistHel A; BudNT Apoc 19/15; SkarŻyw 520; CzechEp 131; KochFr 92; ZawJeft 15; Calep 17b; GrabowSet Q2; WujNT Luc 21/24, Apoc 19/15; KmitaSpit B2v.

»ostry jako miecz« (3): gdzie nálezli niektore zwierzętá máiące ná głowie koſći kárbowáne iáko piłá ktorą trą/ á bárzo oſtre iáko miecż [acuta ut gladius] HistAl M6, I2; SkarKaz 579a.

»mieczem porażony [= zabity]« (1): A miáſtecżká iego ktore po polu/ miecżem będą poráżone [gladio occidentur] BudBib Ez 26/6.

»poszwa na miecz, u miecza« = vagina gladii Mącz (1:1): korony dwie/ láncuch/ poſzwę na miecż z złotá ſámego dał ſobie pocżynić BielKron 214v; Mącz 473b.

»puł miecza« (1): Semispatha, Krótki miecz puł mieczá. Mącz 404c.

»od miecza zgubiony« = zabity (1): Zdrádą moią vboga ma bydź vłowiona/ Sioſtrá Páryſowá/ y od mieczá zgubiona! GórnTroas 57.

Zestawienie: n-pr »Trzy Miecze w Jabłku« [nazwa herbu] (2): To też kſiążę Herborty z Moráwy do Ruśi przywiodło z domu trzy miecże w Iábłku. BielKron 379v; RejZwierc 274.
Szeregi: »miecz, (i) broń« [szyk 2:2] (4): ZapWar 1510 nr 2079, 1531 nr 2434; UstPraw B4v; Bo ſumnienie złego żywotá będźie ie trwożyć/ miecże y broń [gladios et arma] z rąk będźie im wytrącáć ModrzBaz 113. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.]

»miecz, (a, i) głod« [w tym: mieczem i głodem (8)] = (tum) gladius et (tum) fames Vulg, PolAnt, Modrz [szyk 8:3] (11): Leop Ier 16/4, 44/12 [2 r.], 18, 27; Y będą leżeć ná wierzchu źiemie iáko ná gnoiu/ y będą wytráceni głodem y miecżem BibRadz Ier 16/4; BielKron 95; BudBib Ier 16/4, 44/27; ModrzBaz 107v; SkarKazSej 706a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.; w różnych członach zdania złożonego 3 r.]

»miecz i grot« (1): Nye baczęć ya też iżebyśćye wy pánowye dworzánye y rycerze ſwemu doſyć czynili. Yuż wam też bárzo myecze y groty po rdzewyáły KromRozm I A4.

»gwałtem, mieczem« (1): Gdy Potym chciał odiecháć/ przemieniłá iego towárzyſze w świnie/ áż ią gwałtem miecżem przypędził/ toż záſię oddzyáłáłá ty pokuſy. BielKron 25v.

»miecz, (i, a) kij« = gladius et lignum PolAnt, Vulg; gladius et fustis Vulg [szyk 18:3] (21): OpecŻyw 106v; A Ieſus odpowiedaiąc rzekł im/ Iakoby na łotra/ wyſzliście zmieczmi/ i kiimi pojmać mię. MurzNT Mar 14/48; Leop Dan 14/25, Mar 14/43; UstPraw D4; BibRadz Mar 14/43, 48; HistRzym 87v; RejZwierc 75, 202v; BudNT Matth 26/55; LatHar 693, 694, 708 [2 r.], 720; WujNT Matth 26/47, 55, Mar 14/43, 48, Luc 22/52. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w połączeniu niewspołrzędnym 1 r.]

»miecz, (albo) kord« = gladius vel cultellus JanStat [szyk 7:1] (8): Calag 432b; NAd to vſtáwiamy: ieſli kto przed námi miecz álbo kórd wyymie y kogo ráni/ przez łáſki niech będźie karan SarnStat 22, 170, 515, 619 [2 r.], 647, 787. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.]

»miecz i kusza« (1): Ten woła rátá ná ſwe/ lecż wnet był bez duſze/ Zábył w nieſzcżęſnych rękach/ y miećżá/ y kuſze. KmitaSpit C.

»noż abo miecz« (1): mężnem á wielkim ſercem związawſzy ſyná/ y ná drwá go włożywſzy/ podnioſł noż/ ábo miecż ná zábićie iego. SkarŻyw 286. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.]

»ogień, (i) miecz« = gladius et ignis Vulg (3): Leop Esth 16/24; Nieboyćie śię tych ktorzy ćiáło zábijáią/ To ieſt żywot ten docżeſny biorą/ ogniem/ miecżem/ etć. GrzegŚm 19; GórnTroas 61. [Ponadto w połączeniach szeregowych 54 r.; w różnych członach zdania złożonego 7 r.]

»oręż i miecz« (1): Oręża y miecże [Arma et gladii] ná drodze przewrotnego Leop Prov 22/5. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»miecz, (a) oszczep« = gladius et lancea PolAnt [szyk 3:1] (4): BibRadz Ioel 3/10; Ná Krzćiny bierzeſz z ſobą Oſzczepy y Miecze Prot D2; GórnDworz X3; CzechRozm 112. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w różnych członach zdania złożonego 2 r.]

»miecz, paweza« (1): Ia kom ya veczthernaszczye person dnya rocznego do goszpody thwey do ozaroua szmyeczmy pavezamy ne przyszethl ZapWar 1503 nr 1925. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»miecz, (i) pochodnia« (2): OpecŻyw 104v; WOyná idźie á mieczem y pochodnią groźi KochMRot C2.

»miecz, pocisk« (1): Zá tymi wſzyſtkimi byli drudzy Mężowie we zbroiách pieſzo z miecżmi s poćiſki rozmáitemi BielSpr 14. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»miecz albo poszwa; miecz z poszwą« (1;1): Poſłał też papież Krolowi Schockiemu poſwiącány miecż ſpoſzwą złotą BielKron 215v, 123v. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 9 r.]

»miecz ani (albo) rohatyna« (2): á nie było ich z nim iedno ſześć ſet ludzi á Ionátá ſyn/ y to nie mieli miecżow áni rohátyn BielKron 64v; BielSpr 4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w różnych członach zdania złożonego 2 r.]

»miecz, (i, abo) rusznica« [szyk 2:2] (4): LibMal 1550/154; A owi co miecże ábo ruſznice v boku máią [gladiorum aut machinarum (quas bombardas vocant) gestatores]/ á co inſzego myślą/ iedno nicżego ſię niebać ModrzBaz 63v; SarnStat 480, 494. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w różnych członach zdania złożonego 3 r.]

»strzała albo (i, ni) miecz« [szyk 2:1] (3): FalZioł V 106; SkarŻyw 59; Miecżá ni ſtrzał mię nie ſtrách RybGęśli C2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w różnych członach zdania złożonego 1 r.]

»miecz a(l)bo (i) szabla« (4): á zęby ich [ryb] ktore ſą barzo cięſzkie, ſlą do Moſkwy [...] y cżynią z nich okładziny do miecżow y do ſzabli MiechGlab 61; Mącz 2c, 355c; PowodPr 49. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; w połączeniu niewspółrzędnym i w różnych członach zdania złożonego 3 r.]

»miecz, (i, a) tarcz« = clipeus et gladius Vulg [szyk 2:2] (4): LudWieś A3; Leop Ez 38/4; gdy ſie woyſká potkáły rzućili ſie do pobithych ludźi/ odięli im miecże y tarcże BielSpr 43; KochMon 31. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w połączeniach niewspółrzędnych i w różnych członach zdania złożonego 4 r.]

»miecz, (i, a) włocznia« = gladius et lancea Vulg [szyk 5:1] (6): yakom ya nyegonyl slachathnego sthanyslava sluzevieczkiego zmyeczem hy zwlocznyą na konyv ZapWar 1537 nr 2495, 1508 nr 2047, 1542 nr 2559; Leop Is 2/4, Ioel 3/10; BielKron 131v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.]

»miecz, (a, i, ni) zbroja; zbroja z mieczem« [szyk 6:2] (7;1): BielKron 56v; á dla lepſzey wiáry/ dáli od ſiebie miecże y zbroie Rzymiánom BielSpr 43; StryjWjaz C4; CzechEp 99; KochSz C4; BielSjem 22, 31; PudłFr 4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniach niewspółrzędnych i w rożnych członach zdania złożonego 5 r.]

W przen (19):

miecz czego (5): Przez ten miecż ięzyká [...] y przez vſtną ſpowiedź: możeſz zwyćiężyć diabłá HistRzym 53v, 53v, 83v, 117, 117v.

Fraza: »miecz niech się obroci do serca, przeniknie serce, w serce wpadnie; na serce [czyje] miecz obrocić« [o poniesieniu kary za zło przez siebie czynione] [szyk zmienny] (1:1:1;1): Ano ſam nieobaczy gdy łuk iego będzie przełomion/ á miecz obrociwſſy ſie przeniknie ſerce ſámego. RejPs 55; LubPs Kv; BudBib Ps 36/15; KochPs 53.
Zwroty: »kować miecz« (1): bo tak Iezus mily cżyniątz/ kowál miecż na ducha zlégo/ aby mu s nijm vciąl głowę iego OpecŻyw 35.

»głowę podłożyć pod miecz« (1): á ſnadźby lepiey ná káżdy dzień tu podłożyć pod miecż głowę ſwoię zá żywothá ſwego/ niżłi gdy ią przydzye podłożyć pod ten ſrogi miecż á pod then ſtráſzliwy dekret iuż wiecżnie vcżyniony nád ſobą. RejAp 162.

»przypasać miecz« (1): Przypaſs miecż twóy biodrám twym krolu kriſte panie Iezu námotznieyſſy. OpecŻyw 35.

»zabić miecżem, przez miecz« [szyk zmienny] (2:1): Ale thy maſz ſie im [próżnościom] mocnie przećiwić/ y maſz ie zábić miecżem pokuty HistRzym 117, 83v, 117v.

Wyrażenia: »miecz ostry« = gladius acutus Vulg (2): Leop Sap 18/16; Ięzyk ich ieſt miecż oſtry. HistRzym 53v.

peryfr. »mieczem wyklęcia ubity« = wyklęty (1): A ktoby ſię śmiał tego ważyć/ miecżem wyklęćia vbity/ z doſtoienſtwá y vrzędu kośćielnego niech złożon będzie. SkarJedn 260.

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (3): A páni biała z miecżem ſie záwiya/ Kto ſie nágodzi/ do rázu zábiya. KochSz B3v.
Zwrot: »mieczem przebić« [szyk zmienny] (2): Przebił go miecżem pieſzek w białey zbroi. KochSz B, Bv.
Przen (689):
a) Cierpienie (o Matce Boskiej patrzącej na mękę Chrystusa lub w kontekstach do tego nawiązujących) (25):

W charakterystycznych połączeniach: ciężki miecz,okrutny (2), srogi (2); miecz nosić.

Fraza: »miecz przenika (a. przeniknie, a. musi a. ma przenikać a. przeniknąć), przerazi, przeszedł, przechodził; miecz przenikający« = pertransit gladius Vulg [szyk zmienny] (15:3:3:1;1): OpecŻyw 26, 145, 176, 183, 187v; A twoię właſną duſzę przeniknie miecż RejPos 28v, 28v, 29v [2 r.], 30v [3 r.], 31; SkarŻyw 112, 113; ArtKanc E10; Wſpomni/ Pánno/ ná boleśći/ Gdy miecż przeſzedł twe wnętrznośći Z Symeonowey powieśći. LatHar 496, 295; WujNT Luc 2/35; Ty iednák święta Pánno/ té wſzyſtkie żáłośći/ Tu ná ſobie odnieśieſz/ á twoie wnętrznośći/ Okrutny miecz przeráźi SiebRozmyśl Gv, A3v, Hv [2 r.].
Wyrażenia:»miecz boleści« (12): Gdy vzrziſs tego cirpietz/ tedy twoię duſſę miecż boleſcij przeydzie. OpecŻyw 26, 145, 176, 183, 187v, 188; TarDuch C5; RejPos 30v [3 r.]; LatHar 295; SiebRozmyśl Hv.

»ostry miecz« (1): Tám przenikł oſtry/ miecż Mátkę, pełną miłośći ArtKanc E10.

»mieczem przebodzion« (1): Iezu ktorys płacżączą ſwoię mathkę widzącz/ miecżem boleſci był przebodzion. TarDuch C5.

»miecz żałościwy, żałości« (2:1): Abowiem ſłuchay co ten błogoſłáwiony Simeon mátce ſwiętej iego powieda: Iż przydą cżáſy iż miecż żáłośćiwy brzeniknie [!] ſerce twoie. RejPos 29v, 29v, 31.

b) Władza, szczególnie prawo karania, niekiedy w kontekstach z celowo wprowadzoną dwuznacznością w odniesieniu do rniecza jako jednego z insygniów królewskich lub papieskich [tu z wyłączeniem wyroków śmierci i funkcji ich wykonywania, cf c)] [w tym: czyj (13): G sb i pron (7), pron poss (6)] (82): GroicPorz a2v; KrowObr 33v; wzgárdźili Mieczem iego/ ktory z Ołtarzá Krolowi w ręce dano OrzRozm Gv, M3; OrzQuin K2, O, X2v [4 r.], X3v [3 r.]; A gdzieby ſie im miecżá doſtáło vrzędowego Magiſtratus przez trzj dni wſzákby z nas nie żywili żadnego. SarnUzn H6v; Bo gdyby go [urzędu] nád ſobą ludźie zli nie cżuli: á miecżá ſie iego nie bali: tedyby bárzo prętko Niebo z źiemią (iż ták rzekę) pomieſzáli. CzechRozm 249, 248v, 249, 254v; ModrzBaz 63v, 104v; y klucżem ſię też ná to piecżętuie/ y dwá miecżá ſobie przywłaſzcża/ iż ſobie wſzędy otworzyć y wſzytkiego dobyć może: (iákom o tym we zwierzćiadłku kilká wierſzykow nápiſał) o miecżách to zoſobná mowiąc: Quod Papa habens vtrunque gladium transtulit imperium. Máiąc obádwá miecże przenioſł Ceſárſtwo (to ieſt ná ſię ſobie ie przywłaſzcżywſzy.) CzechEp 371; NiemObr 153, 167; BielRozm 7; PowodPr 44 [4 r.]; SkarKazSej 679a, 687a.

W połączeniach szeregowych (6): I coſz to tedy Papieſz okázuie w thych koronách y mietzu y wtym odzieniu inſzego/ iedno iż tzyni naśmiewiſko s Páná Iezu Kryſtá vbogiego KrowObr 27v, 27 [3 r.]; Ze z nich miecżow vrzędu świeckiego/ ſceptrow y kroleſtw świátá tego/ y koron Ceſárſkich ſobie nábudowáli. WujJudConf 85; Bo káżdy krol Chrześćiáńſki koronę ſwoię/ y miecz/ y moc krolewſką od Chryſtuſá przez kápłaná iego bierze. SkarKazSej 681a.

W przeciwstawieniach: »miecz ... język (2), łaska« (3): Kápłan iednak [lege: jednał] ięzykiem lud z Ołtarzem/ to ieſt/ z Bogiem: á Krol záſye Mieczem nie dopuſzczał ludźiom odſtępowáć od Ołtarzá OrzRozm D3, Nv; StryjKron 667.

W charakterystycznych połączeniach: dwa (oba(dwa)) miecze (miecza) (5); oboj miecz; miecz (po)dan(y) (3), gotowy,zwierzony (3); miecza bać się, nie chcieć, pozwalać sobie; od miecza umierać; miecz brać (10), da(wa)ć (odda(wa)ć) (14), dzierżeć, mieć (6), przywłaszczać (2), wrocić, wyciągać, wydzierać (wydrzeć) (2); mieczem karany, nie dopuszczać, przywodzony, służyć, sprawiedliwość czynić, wzgardzić, zachować; okazywać w mieczu.

Zwroty: »mieczem bronić« (4): ieden tylko [przykład] przypomnię/ z ktorego iáwnie poznaſz/ iáko ſye Pan Bog mśći nád Krolmi temi/ ktorzy Kroleſtw ſwoich od kácerſtwá mieczem ſwem nie bronią. OrzRozm C2; SIGISMunde AVGVſte Krolu Polſki/ tym Mieczem ktoryć dáię w ręce/ wźiąwſzy go z Ołtarzá/ broń tego Kośćiołá OrzRozm F3v, C2v, F3v.

»miecza doby(wa)ć [przeciw(ko) komu]« = robic użytek z posiadanej władzy (2): NiemObr 19; Confederácia każe miecżá dobywáć przećiw dobremu PowodPr 44.

»miecz nosić« = posiadać władzę; gladium gestare Modrz; gladium portare Vulg (8): Ieſli źle będźieſz czynił/ boy ſye. Abowiem nie bes przyczyny [urząd] miecz nośi. GroicPorz pp4; BiałKat 56; CzechRozm 246, 254v; ModrzBaz 96; StryjKron 667; WujNT Rom 13/4; PowodPr 44.

»miecz odpasać« (1): Przetoſz [Kościół] nigdy tego miecżá/ kthorym Heretyki y złe pogorſzenia vmarza y zábija/ od boku nie odpáſze. SkarJedn 299.

»[na kogo] miecz podnieść« = użyć posiadanej władzy (1): Krolá Páná náſzego nápomináiąc/ [...] áby ná nas miecż iemu od Bogá zwierzony podnioſł NiemObr 4.

»miecz w ręce brać« = używać władzy (1): Przechwalać ſię on z tego/ iákoby ſię do zbroie duchowney/ to ieſt/ do ſłowá Bożego/ vdáć miał: ále przycżynę wyraża/ iż to dla tego cżyni/ ponieważ miecżá krwáwego/ w ręce bráć/ y przećiwko nam go vżywáć/ iego ſtanowi duchownemv (iáko on piſze) nie przyſtoi NiemObr 19.

»miecza używać, [używający]« (1): Iáką też moc ſobie Papieżowie/ ná źiemi przywłaſzcżáli/ iáwne rzecży ſą/ gdy miecżá duchownego/ y świeckiego vżywáć chćieli NiemObr 153; [O Vrzędźie Miecżá vżywáiącym BudUrzęd kt.]

Wyrażenia: »miecz duchowny« = mucro spiritualis JanStat [szyk 6:2] (8): GroicPorz a2v [2 r.]; NiemObr 153; Iáko świeckiego ták y duchownego mieczá bárżo/ á bárżo potrżebá GórnRozm D; WujNT 589; SarnStat 190, 898 [2 r.].

»miecz krolewski« (4): że then ieſt Krolewſkiego vrzędu przodek y koniec/ áby Krol w Kroleſthwie ſwym Kośćioł Swięthy Krześćijáńſki/ Mieczem ſwym Krolewſkim/ w mierze á w pokoiu záchował. OrzRozm F3, C2v [2 r.]; SkarKazSej 692b.

»miecz krwawy« [szyk 3:1] (4): Gdźie ſię w tym oświádcża: iż ponieważ iemu/ iáko duchowney oſobie miecż krwáwy do karánia nie ieſt zwierzony: tedy ſię też dla tego vdał do duchowney broni/ to ieſt do ſłowá Bożego CzechEp 173, 173 [2 r.]; NiemObr 19.

»miecz świecki« [szyk 2:2] (4): Abowiem iáko ſwieckim mieczem złoczyńce bywáią karáni/ Ták theż Duchownym mieczem obłędliwi do koſćiołá krzeſćiáńſkiego bywáią przywodzeni. GroicPorz a2v, a2v; NiemObr 153; GórnRozm D.

Szeregi: »miecz i laska« (1): Litwá Giliginá ſtárſzego ná Wielkie Xięſtwo Litewſkie/ á Zmodź Trabuſſa młodſzego ná Zmodźkie Xięſtwo wybrali/ [...] oddawáiąc obiemá miecz y laſkę oycowſką w ręce StryjKron 350.

»sąd i miecz« (1): Cżemu rácżey niebierzeſz ná pomoc vrzędu/ ktoremu y ſądy y miecż [et iudicia et gladius] w ręce ieſt dan? ModrzBaz 62.

»(korona) miecz, (i) sceptrum, ((i, na koniec) stolec krolewski)« (8): A wźiąwſzy potym od Arcybiſkupá Koronę/ Miecz/ Sceptrum / y Stolec Krolewſki/ też dopiero Krol [...] thák Przyśięga Kroleſthwu ſwemu. OrzRozm B4, Fv, F3v, F4 [2 r.]; OrzQuin K2, Sv, T4. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w różnych członach zdania złożonego 2 r.]

α) Władanie, rządy, panowanie (1):
Zwrot: »pod miecz podbić« (1): Dariuſa y Perſyſkie Pany [...] przez Alexandra wielkiego racżył pan Bog na głowę porazić/ y ono tak ſlawne kroleſtwo za krotki cżas pod iego miecż wſzitko podbić HistAlHUng A3v.
c) Kara śmierci przez ścięcie, wyrok śmierci (44): Abociem otho ći nieprzijaciele moi iuż będą mowić vſty ſwoimi/ á miecż w ich vſciech będzie [Ps 58/8] [...] (komentarz) w ich vſciech) gdy mowili, vkrzyżuy winienci ſmierci. WróbŻołt S6; obiaw mi nieprzyiaciele thwoie/ áby pomſtą miecżá oſtátnią zapłatę wzięli HistAl G; GroicPorz h4, ii4, ii4v, kk3v, kk4v, 112; karał thy khorzy [!] ſwą wolą od niego ziecháli/ iedny przez miecż drugie ná ćći. BielKron 348, 229v; OrzQuin X2v; RejZwierc 85v; CzechRozm 248v; ModrzBaz 108v; KochPs 162; A on Piotrá ná krzyſz/ á Páwłá pod miecż ſkazał. SkarŻyw 601; StryjKron 477; ReszPrz 42; te cnoty ná ſąd wyſádzony/ Ma mieć káżdy rozumem by był obdárzony. [...] pobożność by przy nim mieſzkáłá Wagá z miecżem/ ſpániáłość by ſię go trzymáłá. SapEpit A4v, A4v.

W połączeniach szeregowych (12): KrowObr 26, 242; BibRadz Rom 8/35; RejAp 92v, 114v; RejPos 338v; RejZwierc 192; Ale to tylko mowię/ iż zwierzchnośći ábo vrzędu Swietſkiego z miecżem/ klozą/ ogniem/ kátem/ powrozem/ ſzubienicą [...] do zboru wiernych á ſzcżyrych vcżniow Chriſtuſowych nie potrzebá. CzechRozm 248v, 95; SkarŻyw 82; ReszPrz 25; WujNT Rom 8/35.

W porównaniu (1): ſzli ná ogień iáko na błoto/ ná morze iáko ná iáką łąkę/ pod miecż iáko pod iáki wieniec y koronę. SkarŻyw 130.

W charakterystycznych połączeniach: pomsta miecza; mieć miecz, wyfrymarczyć; karać przez miecz; śmierć przez miecz; mieczem (s)karać (karan(y), karanie) (9); pod mieczem bywać.

Zwroty: »dać gardło, podłożyć głowę pod miecz« = zostać ściętym [szyk zmienny] (1:1): A gdy ſie ták nálázło iż gwałtu nie było/ dáli zá to gárdłá pod miecż Burmiſthrz y dwá Ráyce BielKron 118v; RejAp 162.

»dać, sadzić pod miecz (katu) głowę [za kogo, iż]« = ręczyć życiem za kogoś [szyk zmienny] (1:1): Dam pod miecz kátu Záń głowę moię Z wielką rádośćią. GosłCast 76, 74.

»pod miecz iść« [szyk zmienny] (4): Tymi y innymi ſłowy zápaleni ochotnie ſzli wſzyſcy pod miecż. SkarŻyw 305, 130, 305, 342.

»mieczem wytracić« (1): Skárżą ſię też ná Krole/ Kſiężętá/ iż tych Sákrámentarzow miecżem y ogniem nie wytrácą y wykorzenią. ReszPrz 66.

Szeregi: »miecz a kamionowanie« (1): A v Ezechielá Proroká ſtráſzliwe á ogromne karánie cudzołożnikow y cudzołożnic ieſth náznáczone/ mieczem á kámionowánim. GroicPorz kk3v.

»mieczem i ogniem« (1): ReszPrz 66 cf »mieczem wytracić«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»miecz i prześladowanie« (1): Słuchayże dla cżego mamy cżynić gwałt thym ciáłom ſwoim/ álbo gdyby też do tego przyſzło nie lithowáć ich y pod miecż y pod káżde przeſládowánie ſwiátá tego. RejAp 169.[Ponadto w polączeniach szeregowych 4 r.]

»miecz albo szubienica« (1): Z lepſzym pożytkiem będzie gdy robi złocżyńca/ Niżliby go miecż zgłádził/ álbo ſzubienicá. BielSjem 18. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»miecz i (ani) śmierć« (2): A co mię iuſz od ćiebie/ odkupićielu moy odſtráſzyć y oddzielić może/ potym gdym poznał wielkie y ſłodkie imię twoie? izali vćiſk iáki/ y nędzá? izáli głod y nagość? izali iáka niebeſpiecżność? iżali iákie przenáſládowánie? izali miecż y śmierć? SkarŻyw 82; ReszPrz 25.

d) Wojna, walka zbrojna [w tym: jako jedna z plag boskich zsyłanych za karę na świat i ludzi, narody (145)]; siła wojskowa, rzemiosło rycerskie; rzeź, mord; także karząca ręka boska [w tym: czyj (87): pron poss (46), ai poss (24), G sb i pron (47)] (445): WrobŻołt 16/14, 43/7, 88/44; Wthen czas karanie boze a gniew Czeſſarza Tvreczkiego na mie przislo, y miecz yego bil nad glową moyą LibLeg 10/62; Abowiem byś ty był niezwyćiężył ſprzećiwnikow náſſych ſlábáby byłá nádzieiá wmieczu y w káżdey obronie náſſey RejPs 66; Tyś wyzwolił Dawidá ſłużebniká thwego/ Z mocy nyeprzyyacyelſkyey od myecżá ſrogyego. LubPs ee5v, Mv, Sv, T5v; ktorą radę potym Syrycyus papieſz trzydzieſty y oſmy báłwochwálcá potwierdził/ y do kośćiołow krześćijánſkich ná záchod ſlońcá grożąc mietzem w prowádził KrowObr 231v, 33v; Leop 1.Reg 15/33, 4.Reg 3/23, 4.Esdr 15/35, Iudith 6/6, Iob 19/29 [2 r.] (17); Bo W. K. zacność nie kroluieſz narodowi Polſkiemu przez moc miecżá. Nie ſpádłá koroná ná W. K. zacność práwem przyrodzonym/ áni ſuccieſsią żadną. [...] áleſmy cie zá krolá á zá páná ſobie obráli LeszczRzecz A6; Práwicá moia nie przepuśći złoſśnikom/ a miecż moy nie záwśćiągnie ſię od tych kthorzy wylewáią kreẃ niewinną ná źiemi. BibRadz 4.Esdr 15/22, Gen 9 arg, 27/40, Lev 26/6, Ps 16/13, 143/10 (20); BielKron 14v, 65v, 71, 89v, 252v, 319, 407v; A przikładem przodkow ſwych ſzukay ſławy miecżem KochSat C2; RejPos 261v; BiałKat d4v [2 r.]; RejZwierc 13, 188v, 192, 204v; rzućili ſie do zbroie ná ſie/ iákoby nie doſyć ſłowy náwrácáć/ ále miecżem lepiey przypędzáć BielSpr 61, 58; KochMon 34; Bo Amálek y Kánáán tám przed wámi/ á (ták) wpádniećie ná miecż. BudBib Num 14/43; Miecż Iehowy nápełnił ſię krwie BudBib Is 34/6, 1.Reg 15/33, Ps 16/13, Is 34/5, Ier 15/9, 25/15, Ez 38/8, Iudith 9/2; BiałKaz K3; A poyźrzy [...] ná Antichriſtá Papieżá Rzymſkiego/ á przypátrz ſie [...] iáko co dzień bárźiey a bárźiey niſzcżeie. A to dźiwna/ że nie ták iáko inſze kroleſtwá przez miecż: ále tylko od duchá vſt Chriſtuſowych CzechRozm 255; PaprPan Ee; ModrzBaz 105; To też niewątpliwa/ Ze Graekowie Heleny nie tylko przez poſły/ Ale náwet y przez miecż domagáć ſię będą. KochOdpr C; KochPs 138, 198; Albinenſes Heretykowie miecżem wykorzenieni od wſzytkiego Chrześćiáńſtwá. SkarŻyw 582 marg, 484; A Ceſſarz Iulius opánowawſzy Rzym puſty / ſam ſie przez Miecz/ czego niemogł przes Senatorſkie wota/ Borgmiſtrzem Rzymſkim vczynił StryjKron 66, 95, 537, 582; CzechEp 162; KochPhaen 5; WerGośc 236; KochPieś 15, 53; Spráwiedliwość wielką rzecz: tę po ſobie máiąc Zacni królowie Polſcy/ á bogá wzywáiąc/ Nieprzijaćiele główné mieczem okróćili KochProp 7; ZawJeft 10, 26; GórnTroas 14, 24; GrabowSet K4; OrzJan 43 [2 r.], 107, 128; ábyſmy Kácérzkié záráźliwé błędy [...] od gránic náſzych odpędzáli/ y mieczem odwracáli SarnStat 218; KlonKr A, A4v, Bv, Cv; PowodPr 7 marg, 8 marg, 19, 52; SkarKazSej 688b.

miecz czego (5):RejPs 67v; LubPs M2v; Leop Ez 21/14; BibRadz Lev 26/25; wpuſzcżę miedzy nie miecż gniewu ſwoiego. RejPos 60v.

W połączeniach szeregowych (39): Ten wyiechawſzy z Hiſpanijey wſzytkę Afrykę zburzył, miecżem, ogniem y łupem MiechGlab 47; RejPs 111v; GroicPorz m3v; KrowObr 100; Leop 4.Esdr 15/41, 49; BibRadz Deut 28/22, 4.Esdr 15/40; BielKron 92v, 228, 279; Pervertere omnia rapinis, incendiis, coedibus, Ogniem/ drapieſtwem/ mieczem wſziſtko wywróćić. Mącz 488c; RejAp 33v, 83, 112v, 135; RejPos 75v, 127, [236]v, 334v; RejZwierc 198v; RejPosWstaw [413]v; BudBib 3.Esdr 8/75, Eccli 39/34; BiałKaz K3; CzechRozm 115; ModrzBaz 107, 141; SkarJedn 254; StryjKron 6; GrochKal 24; O śmierći [...] Mnie niewiém czemu miiaſz/ gdyć bywam ná ráźie/ Miecze/ ognie/ y látá dáć mię chćiáły ſkáźie. GórnTroas 75, 8, 41; OrzJan 28; KlonKr B2v; KmitaSpit C; PowodPr 54; PudłDydo B5v.

W przeciwstawieniach: »miecz ... pokoj (24), chytrość, dowcip, fortel, miłosierdzie, poddanie dobrowolne, przyjaźń, przymierze, przywilej, sceptrum, słowa, sztuka; mieczem ... po dobrej woli« (35): Abowiem iáko Rycerz waleczny/ pokoiu poſpolitego mieczem broni/ thák Prokurator dowćipem ſwoim ſpráwiedliwoſć mnoży GroicPorz e2; Leop Ier 4/10; BibRadz Matth 10/34; BielKron 242v, 255v; iáko on Gedeon nie dufał w mocy ludu ſwoiego/ áni w miecżu ſwoim/ iedno w możnośći Páná ſwoiego/ á w miłoſierdziu iego. RejPos 16, 145, 334 [2 r.], 334v [3 r.], 336v; RejZwierc 132v; BiałKaz K3; Mnimaćie żem pokoy przyſzedł dáć ná źiemię? Nie mowię wam/ ále miecż BudNT Luc 12/51; CzechRozm 112, 113 [3 r.], 113v, *v; Sza1eńſtwoć to záprawdę/ nieſpániáłość ſercá/ ktore ćię pobudza ku otrzymániu miecżem tego/ cżegobyś po dobrey woli doſtáwáć miał. ModrzBaz 107, 114; NiemObr 8; KmitaPsal A2v; ponieważ wſzytkié kráie przechodząc/ iákoby źimnicá iáka/ té miiáiąc/ owé nápadáiąc: iedné przymiérzem do czáſu/ drugié mieczem trzymáiąc/ wſzytkié vćiſnął/ któż mu zábroni OrzJan 9; kiedy mieczem nie ſłowy ſpórnémi Máhomet wiárę Páná Kryſtuſowę burzy OrzJan 70; boś imięnia ták zacnégo [...]: nie przywileymi/ ále mieczem ſobie ziednał. OrzJan 95, 13 [2 r.]; WujNT Matth 10 arg, 34, s. 44; CRákus roſtropnie rządząc nie zábłądził [...]. Dobre ſąśiády w przyiazń zaćiągáiąc, Vporne mieczem karząc, zwyćięzáiąc. KlonKr A2v; KlonWor 30.

W porównaniach (4):

~ Jako comparatum (1): Ieſli zoſtrzę prętki miecż ſwoy iáko błyſkáwicę/ A ſrogość ſądu moiego w rękę ſwą vcbwycę LubPs gg5v.

Jako comparandum (3): á ięzyk ich gorſſy niżli miecz burzący RejPs 86v; RejAp 63, Ffv. ~

W charakterystycznych połączeniach: miecz cudzy, grceki, latający (2), mocny, możny, nieuchronny, ogromny, okrutny, pogański (5), polski, prędki, srogi (12), turecki, twardy, wielki, wściekły, zły; miecz gniewu, mocności, możności, pomsty, zabijania; karanie miecza, koniec, (po)moc (3), oblicze (3), opieka, ręce, strach, trwoga; krew od miecza (2); bać się miecza (2), lękać się (zląc się) (2); bronić od miecza, odkupić (wykupić) (2), uciekać, wrocić się, wyzwolić, zachowany, zostać się; z miecza żyć; (po)dać miecz (3), łamać, mieć, nagotować, na się przywodzić, nastroić, odganiać, porzucić, potrzeć, poznać, przyzwać (2), uźrzeć (3), widzieć (widać) (2), wybić(2), wylać, wyrwać [= odebrać], znać; przywieść na miecz, wpaść; dać (poddać, po(d)dany) pod miecz (5), wydać, zagarnąć; czynić (uczynić, poczynić) szkodę przez miecz (15), domagać się, drzeć się, niszczeć (zniszczyć) (2), pokarać, ścigać się, żyć; mieczem czynić (działać) szkodę (4), dosta(wa)ć (2), grozić (2), gubić (2), karać (pokarać, skarać) (5), kazić (pokażony) (2), nabywać sławy (wolności) (3), oblać, odpowiedać, odrazić, odwracać, otrzymanie, podany (2), pomstę pokazać (zemszczony) (2), psować, skrocić (okrocić) (2), szukać sławy (szczęścia) (2), trapić, trwożyć, trzymać, uskromić, wybawić, wygrawać, wykorzenić (wykorzeniony) (3), wyniszczyć (zniszczyć) (2), wyratować, wyrzucić, wyzwolić, zabłysnąć, zjednać; oborzyć się z mieczem, powstać, przyść (2); dufać w mieczu, nawiedzić (nawiedzać) (2), rozsądzić, wspomagać, wyrzucić, zbawić.

Frazy: »posiecze miecz« (1): Pośiecże nam miecz Pány. LeovPrzepSamb b3v.

»miecz pożrze (a. zeżrze)« = gladius devorabit Vulgi, PolAnt [szyk zmienny] (8): Ieſliżeby gdzye ná ſtronę chcieli vſtąpić precż/ Tedy niechay pewni będą iż ie tám zeżrze miecż LubPs gg5;Leop Is 1/20; BibRadz Ier 46/10, 14; BielKron 94; RejPos 342; PowodPr 67; SkarKaz 44b.

»przyjdzie (a. pojdzie, a. przejdzie, a. przyść ma) miecz; miecz przychodzący« = gladius veniet Vulg, PolAnt; gladius pertransiens PolAnt; gladius veniens Vulg [szyk zmienny] (14;2): Miecż (prziydzie) ná Cháldeycżyki/ mowi Pan Leop Ier 50/35, Ez 21/24[19], 25[20], 33/3, 4, 6 [2 r.]; BibRadz Ez 14/17, 21/19, 20, 30/4; RejPos 188v; BudBib Ez 14/17, 30/4; GórnTroas 8; KołakSzczęśl B.

»miecz wisi (a. zawisnął)« = appropinquat gladius Vulg (2): BibRadz 4.Esdr 15/15; Vkázowałem iáko Pogáńſki miecz nád nimi wiśi/ ktory ſąśiedzkie zdrowia y máiętnośći pożera SkarKaz )(2v.

Zwroty: »brać [przeciw komu], wziąć miecz« = rozpętaćwojnę (1:1): BielKron 207; O ſcżęśliwy Krolewicże/ Weźmi miecż do ſwey práwicże. KmitaPsal A3v.

»mieczem bronić (a. obronić), broniony; miecz obroni (a. może zbronić); obrona miecza« = protegere gladio Vulg; armis defendere Modrz [szyk zmienny] (13:1;2;1): LubPs Mv marg; GroicPorz e2; Leop 1.Mach 3/3; BielKron 18, 377v; RejAp 112v; BiałKat d4v; ModrzBaz 109, 137v; StryjKron 350; KochFrag 19; tu ołtarze/ tu groby/ tuſmy náwet Herby dźiélnośći náſzych [...] wyſtáwioné mieć chćieli/ áby ſie chowáły pod opieką y obroną mieczá twégo. OrzJan 98, 58, 98, 110; lepiey wto mieyſce poki służą śiły/ Rycerſkie miecżem bronić Oycżyzny ſwey miłey. RybGęśli B3; KlonKr B2v.

»mieczem burzyć (a. poburzyć, a. zburzyć), poborzony; miecz borzący« [w tym: mieczem i ogniem (10)] = gladius opprimens PolAnt [szyk zmienny] (10:1;3): MiechGlab 17, 47 [2 r.]; RejPs 86v, 111v; Wykorzeńćie rozſiewácżá z Babilonu/ y tego ktory trzyma śirp cżaſu żniwá/ przez miecż borzący każdy z nich obroći ſię do ludu ſwoiego BibRadz Ier 50/16, Esth 16/23; BielKron 308v; RejAp 33v; StryjKron 335, 442, 652, 717; OrzJan 70.

»mieczem czynić« (1): Ferro contumeliam arcere, Ręką á mieczem o dobrą powieść/ á sławę ſwą czinić. Mącz14c.

»miecza doby(wa)ć, dostać; miecz wyjąć, wyrwać; miecz dobyty, wynidzie z poszew« [w tym: na kogo (8), ku czemu (4), przeciw komu (2), za kim (1)] = rozpętać wojnę; karać; educere a. eicere gladium, effundere frameam; egreditur gladius Vulg; gladium evaginare; mucro evaginatus PolAnt; stringere ferrum Modrz [szyk zmienny] (10:1;2:2;3:3): WróbŻołt 34/3; LubPs gg3; KrowObr 1v; y rzecż: To mowi Pan Bog do ſynow Ammonowych/ y ná zelżywość ich/ á rzecżeſz: Miecżu/ miecżu/ wynidź z poſſew [Mucro, mucro evagina te] ku zábijániu Leop Ez 21/28, Ez 21/3, 4, 5; LeszczRzecz A4v; BibRadz Ez 5/2, 21/28 [2 r.], 30/11; BielKron 113; Rzekł nieprzyiaćiel/ pogonię/ dogonię/ podzielę korziśći/ nápełni ſię nimi duſza moiá/ doſtánę miecżá mego/ znędzi ie ręká moiá. BudBib Ex 15/9, Ez 30/11; ModrzBaz 106; StryjKron 672; Niechay nas Syrus áni Amón ſrogi Niekarze/ [...] Niech ná twé woyſko mieczá niedobywa/ Iego moc chćiwa. ZawJeft 10; OrzJan 12, 27.

»mieczem dostać (się), podbi(ja)ć, posieść itp., dobyt itp.; przez miecz dostać itp.« = podporządkować militarnie ziemie i narody; in gladio possidere Vulg [szyk zmienny] (11:3;4): MiechGlab 20; WróbŻołt 43/4; LubPs Mv; BielKron [3323], 339, 371, 373v; BiałKaz K3v; KochPs 65; SkarŻyw 503; Provincia ‒ Panſtwo mieczem wzięte. Calep [867]b; OrzJan 13, 28, 62, 74, 117; gdy Rzymiánie Fráncią álbo Gállią przez miecz doſtáli, á do źiemie Niemieckiéy przechodźili, tám rozumieli áby Niemcy y Fráncuzowie byli bráćia ſobie JanNKar D; PowodPr 68.

»miecz dzierżeć« = być wojownikiem (1): ſłuſznieyſzym ia w ſwym wieku miecż dzierżeć w práwicy ſwey/ niż Sceptrum BielKron 242v.

»mieczem ginąć« (1): Któré [krześcijany] widząc ty o Królu/ że ſrogim mieczem giną: Cóż tákiégo ieſt/ w czymbyſmy nádźieię ſwoię pokłádáć mieli/ ieno w tobie? OrzJan 96.

»mieczem krwawić; miecz krwawy (a. okrwawiony)« (1;2): Azaż iuż raz miecż okrwáwiony widáliſmy w zyemi náſzey? RejZwierc 192; RybGęśli C3; WitosłLut A6.

»nawiedzić mieczem« (1): W On dzień/ náwiedzi Pan miecżem [visitabit ... in gladio] ſwoim twárdym/ y wielkim/ y mocnym/ Lewiátháná wężá zaworę Leop Is 27/1.

»miecz obrocić (a. (z)obracać) [na kogo, przeciw komu]« = prowadzić z kimś wojnę; arma convertere Modrz [szyk zmienny] (9): BielKron [842], 225, 230v, 231, 255v; Piſze o tym Vegetius. iż ná on cżás Rzymiánie będąc w pokoiu przes długi cżás/ zápomnieli iuż byli wſzyſtkiey ſpráwy Woienney/ przeto s poſtronnemi Ludźmi o ſwoie krzywdy cżynić niechćieli/ ále ná ſie ſwoię Miecże obrácáli BielSpr 60v, 61; ModrzBaz 105v; StryjKron 722.

»miecz ostrzyć (a. zostrzyć)« [w tym: na kogo (2), na co (1)] = gotować się do wojny [szyk zmienny] (6): LubPs gg5v; BielKron 129v; RejPos 334v; KochPs 10; Niedáwno ná was oſtrzył ſwé miecze/ Dźiś ſrożſza męká ſámégo piecze. ZawJeft 30; KlonWor 30.

»mieczem plundrować (a. splądrować)« [w tym: ogniem i mieczem (3)] (4): Tákżeć w onyoh cżáſiech po tych ktorzy miecżem domy ſplądruią [ab scrutantibus domos eorum in rhomphaea Vulg]/ niepozoſtáną iedno trzey ábo cżterzey. BudBib 4.Esdr 16/32; StryjKron 335, 712, 717.

»miecz, miecza podnieść (a. podnosić, a. wznosić); miecz podniesiony« [w tym: na kogo (5), przeciw komu (2), na co (1)] = rozpętać wojnę; karać; gladium levare a. vibrare Vulg; applicare gladium PolAnt [szyk zmienny] (9:1;1): Ieſtli ſie nienawroćićie podnieſieć miecż ſwoj A łuk ſwoy iuż wyciągnął/ á iuż gi nagotował. WróbŻołt 7/13; Leop Is 2/4; BibRadz Iob 40/14; BielKron 91, 232 [2 r.]; RejAp 57v; RejPos 334v; CzechRozm 112; OrzJan 9, 113.

»mieczem połupić« (1): do zieḿ oyczyſtych Litewſkich przyćiągnął/ ktore ogniem y mieczem zwoiowawſzy y połupiwſzy/ wroćił ſię z Miſtrzem do Rágnety. StryjKron 502.

»mieczem, przez miecz porazić; miecz porażający« = gladio deicere; gladius opprimens PolAnt; ferro profligare Modrz [szyk zmienny] (2:1;1): A nieprzyiaćioły ſwe gonić będźiećie/ y poráźićie przez miecz [cadent coram vobis gladio]. BibRadz Lev 26/7, Ier 46/16, 1.Mach 4/33; ModrzBaz 114.

»przypasać miecz« (3): RejPs 67v; LubPs M2v; Przypaſz miecż do ſpokoynego boku twego/ Iedź potężnie do nieprzyiaćielá ſwego. KmitaPsal A4v.

»przytępić miecz, ostrze mieczowi« = pozbawić szczęścia w walce; avertere aciem gladii PolAnt (1:1): BibRadz Ps 88/44; Przytępiłeś miecz iego/ á w ſwoiéy potrzebie Niémiał obrońce/ áni pomocniká z ćiebie. KochPs 134.

»pustoszyć (a. spustoszyć, a. popustoszyć), spustoszony mieczem; pustoszyć przez miecz« [w tym: ogniem i mieczem, przez ogień i miecz (9)] = vastare ferro Mącz, Modrz; confringere in gladio; contritus a gladio PolAnt [szyk zmienny] (7:2;2): MiechGlab 7, 14; Po wielu dni náwiedzon będźieſz/ á oſtátniego roku przyidźieſz do ziemie ſpuſtoſzonej miecżem BibRadz Ez 38/8, Mich 5/6; BielKron 379; Mącz 476b; ModrzBaz 119v; KochPs 97; StryjKron 309, 472; OrzJan 135.

»puścić (a. puszczać, a. przepuścić, a. spuścić, a. wpuścić), pos(y)łać, przywieść miecz; puszczon miecz«[w tym: na kogo, na co (24), miedzy kogo (2), za kim (2), do czego (1)] [o Bogu zsyłającym klęskę wojny] = gladium inducere a. mittere Vulg, PolAnt; immittere gladium; immissus gladius Vulg; percutere gladio PolAnt [szyk zmienny] (20:8:3;2): Leop 4.Esdr 15/49, 16/3, Ier 9/15, Ez 11/8, 32/2; BibRadz Lev 26/25, Deut 28/22, Ez 14/17, 21, Matth 10/34; BielKron 95; RejAp 83, 135; RejPos 60v, 75v, 145, 189, [236]v (10); RejZwierc 132v; Poślę też zá niemi miecż/ dokąd iych dokonam. BudBib Ier 49/37, Ier 29/17, Ez 14/17, 21; CzechRozm 112, 113; NiemObr 8; WujNT Matth 10/34, s. 44.

»miecz trzymać, dzierżeć« = być gotowym do obrony [szyk zmienny] (1:1): Abowim gdy murowáli/ káżdy muſiał w iedney ręce dzyerżeć cegłę álbo kámień/ á w drugiey miecż. BielKron 96v; LatHar 250.

»mieczem uderzyć« (1): A1e téż wáſzá kró: M. tego nieprzyiaćielá w Polſcze czekáć nie maſz/ owſzem zbroią y mieczem nań ták vderzyć/ iákobyſmy nie ná grunćie náſzym/ ále ná mieyſcach poburzonych Węgierſkich woynę z nim toczyli OrzJan 134.

»upaść od miecza, przez miecz« (1:1): á on [Mesyjasz] ieſt tego przycżyną/ że Izráel vpadł od miecżá. CzechRozm 166; KołakSzczęśl B.

»uść miecza, przed mieczem; skryć się od miecza« = evadere gladium Vulg, PolAnt; fugere gladium Vulg [szyk zmienny] (7:1;1): Ieſli kto miecżá vſſedł/ wiedziono ij do Bábilonu/ był niewolnikiem Krolewſkym Leop 2.Par 36/20, Ier 38 arg, 44/28; BudBib Ier 44/28; HistHel C4 [2 r.]; WerGośc 236; ZawJeft 38; GórnTroas 65.

»miecz włożyć w nożny« (1): Izali włożę miecż w nożny ſwoie [Num redire faciam in vaginam]? BibRadz Ez 21/30.

»mieczem wojować (a. powojować, a. zwojować), walczyć, bojować; miecz zwojuje; miecz wojenny« [w tym: mieczem i ogniem (9)] [szyk zmienny] (12:2:1;1;1): Ia Alexander Filipa Macedońskiego po ſmierći Dariuſowey aż ná to mieyſce boiuiąc miecżem walcżył. HistAl K6; OrzRozm Cv, F4v, G2; BielKron 72, 192, 279, 373, 406; bo niethelko mieczem przyſtogi nam boiowáć/ ále theż y domowy boy przyſtogi wieść y opátrowáć MycPrz II Av; CzechRozm 254v; KochOdpr C; SkarŻyw 500; StryjKron 370 [2 r.] 502, 752.

Wyrażenia: »miecz domowy« (2): ieſliże ná tym Seymie ſye nieuznamy [...] albo ogień z niebá nas pożrze/ albo miecz domowy nas zwoiuie/ albo poſtronny nieprzyiaćiel nas w niewolą weźmie OrzRozm G2; OrzQuin D4.

»miecz nieprzyjacielski« = gladius inimici PolAnt [szyk 8:2] (10): Mącz 476b; RejPosWstaw [413]v; Nie wychodzćie ná pole/ y ná drogę nie chodzćie/ bo miecż nieprzyiaćielſki ſtráſzny (ieſt) ze wſząd. BudBib Ier 6/25;BiałKaz L4v; NiemObr 20; ZawJeft 38; PowodPr 7 [2 r.] 8; SkarKaz 44b.

»miecz ostry (a. wyostrzony)« = gladius acutus a. exacutus Vulg [szyk 4:4] (8): LubPs gg3, gg6; Leop Ez 21/9 [2 r.] 11, 15; KochPs 118; przez ogniów ſrogich oſtrych mieczów trwogi Niech brnie beſpiecznie/ kto ſie twoiéy dźierży drogi. GosłCast 56.

»miecz pański« = kara boża; gladius Domini Vulg (5): Leop Is 34/6; BielKron 50; RejPos 334v; WujNT 462; O miecżu Páńſki/ dokądże ſie nie vſpokoiż? PowodPr kt.

[Zestawienie: »bracia miecza Chrystusowego« = zakon Kawalerów Mieczowych: o tym ſtára Kroniká Liflandſka ſwiádczy/ iż roku 1225. był Hetmanem do Litwy Auigerus [...] nád Niemcy/ ktorzy ſię názwáli Brácią y Zakonniki mieczá Chriſtuſowego. StryjKron 287.]
Szeregi: »miecz a (i) boj« [w tym: mieczem a bojem (1)] (2):BielKron 339; On ſwóy lud vlubiony/ y dźiedźictwo ſwoie Przywiódł ná oſtré miecze/ y ná ćięſzkie boie. KochPs 118.

»miecz, (i, ani) głod« [w tym dodatkowo z: mor (a. powietrze morowe) (16), srogie (a. dzikie) zwierzęta (a. zły zwierz) (4); mieczem i głodem (5)] = główne plagi boskie; gladius, (et) fames Vulg, PolAnt [szyk 13 : 6] (19): SeklKat Ev; Leop Ier 44/13; BibRadz Ier 21/7, 32/36, Ez 14/21; BielKron 95; RejAp 59; RejPos 188v, 189, 244v; RejZwierc 88; Ták mowi Iehowá Cewáoth. Oto ia puſzcżam ná nie/ miecż/ głod/ y mor/ y vcżynię ie iáko figi ſmrodliwe/ ktorych ieść nielza prze złość. BudBib Ier 29/17, Ier 21/7, 29/18, 32/24, 36, Ez 14/21; PowodPr 7, 14. [Ponadto w połączeniach szeregowych 19 r.; w połączeniach niewspółrzędnych lub w rożnych członach zdania złożonego 4 r.]

»miecz i (ani) łuk« [w tym: mieczem i łukiem (1)] = gladius et arcus Vulg (2): I poſlałem przed wámi Sierſſenie/ y wyrzućiłem ie z mieſc ich/ dwá krole Amoreyſkie/ nie w miecżu áni w łuku twoim. Leop Ios 24/12; BielKron 18. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w połączeniu niewspołrzędnym i w rożnych członach zdania złożonego 4 r.]

»miecz i łup« [w tym: mieczem i łupem (1)] = gladius et rapina Vulg (2): Około też tego cżaſſu Thatarzy Węgierſką ziemię miecżem j łupem barzo ſkarali MiechGlab 34; BibRadz Iudith 8/12[19]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w rożnych członach zdania złożonego 1 r.]

»moc i (a, abo, ani) miecz« [w tym: mocą i mieczem(4)] = ferrum et potentia, vis et arma Modrz [szyk 3:2] (5) : Saraczeni z ſwey wiary wielkie roſkoſzy maią y pożytki, inſze w ſzythkie ſekti moczą y miecżem ſobie podbijaiącz MiechGlab 20; Iáko ieſt ogárnion koſcioł ſrogiemi okrutniki á iáko go Pan nie ludzkiemi mocámi áni miecżem bronić racży/ iedno mocą boſtwá ſwego LubPs Mv marg, Cv; ModrzBaz 107, 114. [Ponadto w polączeniach szeregowych 2 r.; w przeciwstawieniu 1 r.; w różnych członach zdania złożonego 1 r.]

»(jako) miecz, (i, a, albo, tak) ogień« [w tym: mieczem i ogniem (33), przez miecz i ogień (19)] = ferrum ignisque Mącz, Modrz; gladius et ignis Vulg; ferrum et flamma a. incendium Mącz [szyk 36:19] (55): MiechGlab 7, 14, 17, 47; cżego ſie niedawno przykład okazał ku vbliżeniu ſławy narodu Polſkiego/ że máłe woyſko [...] wielką cżęść páńſtwá W. K. zacnośći przeiecháło/ ſląc ieſzcże przed ſobą mándaty/ miecżem y ogniem grożąc/ tym kthorzyby chcieli w nim będącym/ przedſięwzięcia hámowáć. LeszczRzecz A4v; Káżde tedy miáſto y źiemicá ktoraby temu doſyć nie czyniłá/ z thákowemże gniewem/ mieczem/ y ogniem będźie poborzoná BibRadz Esth 16/23; OrzRozm Cv, F4v; pobrał y popalił wſzytki kráiny [...] przez miecż á ogień BielKron 371, 57, 110, 192, 235, 236v (24); Mącz 222a, 442d, 476b; ModrzBaz 119v; KochPs 97, 119; SkarŻyw 319; StryjKron 309, 335, 370 [2 r.], 442, 472 (12); KochJez B2; Ogniá/ mieczá ſrogiégo nigdźiéy nie vydźiemyGórnTroas 65; OrzJan 135; GosłCast 56. [Ponadto w polączeniach szeregowych 22 r.; w różnych członach zdania złożonego 3 r.]

»miecz i płomień« (1): gwałtem/ á przez dźięki/ Y przez miecz/ y przez płomiéń dárłábym ſie k ſwému Ránna/ y opalona/ ſynowi miłému GórnTroas 41.

»miecz a (i, to jest) pomsta« (4): WróbŻołt C5v; gdiż ſłyſzymy iż ſrogi miecż y ſrogą pomſtę dzierży nád námi Pan náſz o namnieyſzą krzywdę iego [tj. bezbronnego]. RejPos 253v, 334v [2 r.]. [Ponadto w połączeniu niewspółędnym i w różnych członach zdania złożonego 2 r.]

»ręka i (a) miecz« [w tym: ręką i (a) mieczem (2)] [szyk 2:1] (3): Mącz 14c; KochOdpr B4; Iego na pierwſzą woynę przećiw Amálechitom wypráwił Moyżeſz: ná ktorey on ręką y miecżem/ á Moyżeſz modlitwą y krzyżem/ [...] ſtárli moc nieprzyiaćielſką SkarŻyw 500. [Ponadto w połączeniu szeregowyrn 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.]

»ani miecz, ani siła« (1): Ani miecz/ áni mię śiłá/ Złéy przygody obróniłá KochFrag 19.

»śmierć a miecz« (1): A nie będziecieli ták cżynić/ pewnie śmierć á miecż pożrze was. RejPos 342. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»miecz a zatracenie« (1): vcżmy ſie rozumieć pokoiu Páńſkiego/ á pokoiu ſwiátá tego złośćiwego/ ná ktory Pan obiecuie poſyłáć miecż á zátrácenie. RejPos 336v.

»miecz i zbroja« [szyk 1:1] (2): vdáliby ſie krześćiánie ná wſzytki złośći/ ktoreby mogły być wymyſlone ná świećie/ y ná oſthátek będąc w pokoiu/ ſwoy miecż y zbroie náſię by ie zobracáli. BielKron 255v; OrzJan 134. [Ponadto w polączeniach szeregowych 2 r.; w połączeniach niewspółrzędnych lub w różnych członach zdania złożonego 2 r.]

»miecz i zginienie« (1): Biádá świátu y tym kthorzy mieſzkáią ná nim. Abowiem miecż y zginienie [gladius et contritio Vulg] záwiſnęło nád nimi BibRadz 4.Esdr 15/15.

Wyrażnie przyimkowe: »bez, okrom, przez miecza« = sine armis Modrz (4:2:1): RejAp 171; á ſtrách vcżynię w ocżoch wáſzych przed namnieyſzym nieprzyiacielem wáſzym/ á twarz ſwą poſtháwię przećiwko wam/ ták iż vpádniecie y przez miecżá przed nieprzyiacioły wáſzemi RejZwierc 256, 264; BielSpr 69v; Lecż ieſliże krzywdy áni odegnáne/ áni okrom miecżá nágrodzone być niemogą/ tedyć koniecżnie trzebá woynę zácżąć ModrzBaz 108, 108.
~ Szereg:»bez miecza i zbrojnych« (1): Są y tácy drudzy heretycy/ [...] ktorzy mowią y piſzą: iż krolá nie znaią iedno w ćierznie koronowánego/ y bez mieczá y zbroynych roſkázuiącego. SkarKazSej 687a. ~
e) Przemoc, przymus, gwałt, prześladowanie grożące śmiercią [w tym: czyj (5): G sb i pron (3), pron poss (1), ai poss (1)] (31): Iezu ienżes wſtępuiącz przed nieprziiacielſkim miecżem do egiptus ſie przenieſć racżył. TarDuch Bv; Leop Gen 31/26; BibRadz I 3b marg, Gen 31/26; BielKron 383; ModrzBaz 47v; SkarŻyw 103; StryjKron 340.

W połączeniach szeregowych (6): Leop Ps 75/4; BibRadz Ps 75/4; RejAp 163; KochPs 112; ReszPrz 110; Naprzód w młodośći widźiáłám Tyráná/ Którégo miáłá Oyczyzná zá Páná: Hárdégo gośćiá: złé roſkázowánié: Stráchy á miecze: ludzkié nárzékánié: Swawola brzydka/ y łupieſtwo chćiwé/ Wſzyſtki przymioty były złośći żywé. ZawJeft 8.

W charakterystycznych połączeniach: miecz okrutnika; miecza nie bać się; kryć od miecza; poddan mieczowi; pokazić miecz, pokruszyć, połamać; przez miecz dostać; mieczem odgrażać, pojmany, przesladować (2), przymusić, przypędzić (2), srożyć się, wziąć; wstępować przed mieczem.

Zwroty: »mieczem bronić« (1): náuk Dijabelſkich vtzą y náſláduią/ nákoniec ich mietzem y ogniem bronią. KrowObr 40v.

»miecza doby(wa)ć; miecz wyjąć« = gladium acuere PolAnt [szyk zmienny] (2;2): RejPs 55; LubPs Kv; Miecżá dobyli niezbożnicy/ y nałożyli łuki ſwe/ áby porázili vtrapionego y vbogiego BudBib Ps 36/14; KochPs 53.

»miecz ostrzyć« (2): Pátrz iáko wiele Tyrránnow Kośćioł Boży do tych cżáſow burzyło/ iákiego okrućieńſtwá vżywáli/ iákim go ogniem podżegáli/ iákie nań miecże oſtrzyli ReszPrz 5, 6.

»miecz a uchodzić (a. ujć)« = effugere aciem gladii Vulg (2): WujNT Hebr 11/34; Pomnię żeś dla mnie do Egiptu iáko wygnániec/ miecżá okrutniká vchodząc/ z namilſzą mátką twoią vćiekał SkarKaz 161a.

»mieczem walczyć, szturmować« [szyk zmienny] (1:1): RejAp 163; á tym Báłwanom Lutheryſtom/ Kálwiniſtom/ [...] y inſzym ich rownym báłámutom/ co ná ten to Kośćioł náuką/ piorem/ ręką/ ogniem/ y miecżem ſzturmuią/ mieyſcá w ſercách/ y mieśćie wáſzym nie dawayćie. ReszPrz 110.

Wyrażenie: »ostry miecz; ostrość miecza« = acies gladii Modrz, Vulg (2;1): ModrzBaz 109; Woleli w śmierć wpáść/ niſzli bez tey poćiechy náwiedzenia grobow Apoſtolſkich [...] zoſtáć. Od Rzymu ich on oſtry miecż nie odſtráſzył SkarŻyw 63; WujNT Hebr 11/34.
Szeregi: »gwałtem a mieczem« (1): YEſt modlitwá przećiw nieprzyyaciołom kościołá ſwiętego/ ktorzy mu nie tylko tym ſzkodzą/ iż gi rozmáicie przenágábáią y zbáwienną náukę iego/ ále też gwałtem á miecżem nád nim ſie ſrożą. LubPs ee2.

»ogień i (albo) miecz« [w tym: ogniem i mieczem (4)] [szyk 3:2] (5): Będzie Ewánielią práwdą Bożą názywał/ y będzie kxięgi iey cáłował/ ále tę prawdę Bożą będzie/ mietzem y ogniem przeſládował KrowObr 50v, 40v; RejAp 147v; RejPosRozpr c3v; SkarŻyw 152. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»miecz i śmierć« (1): iż żadnego od tego Piotrá S. vrzędu miecż odſtráſzyć y śmierć nie mogłá SkarJedn 394.

f) Męczeństwo (1):
Szereg: »mieczem i krwią« (1) : y káżdy znich aż do iednego miecżem y krwią/ ſwoie Kazánie zápiecżętował SkarJedn 394.
g) Słowo boże jako narzędzie walki ze złem [w tym: czyj (9): ai poss (4), pron poss (3), G sb (2)] (51): Miecż ten ći żaden inſſy nie ieſt/ iedno to piſmo ſwięte á ſlowo Boże Leop *A3v; Bo Bog á on krol ktory włada tą przepáſcią niebem y ziemią/ obiecał go [...] ſtrąćic go [!] miecżem álbo duchem vſt ſwoich RejAp 80v, 24 [6 r.], 24v [2 r.], 25v, 27v, 162 [2 r.].

miecz czego (5): BibRadz Apoc 2/16; On ći to miecż ſrogich á ſtráſzliwych ſłow ſwiętych iego RejAp [14]v, 26, 27v; CzechRozm 240v; ArtKanc K11; WujNT Apoc 2/16. Cf »miecz ducha«.

W połączeniu szeregowym (1): Leop *A3v cf »wziąć miecz «.

W charakterystycznych połączeniach: miecz słowa (2), srogi (10), straszliwy, ust (5); lękać się miecza (3); mieć miecz (4), nieść, przyjąć; mieczem grozić, karać, odrażać, porazić, strącić, zwyciężyć.

Zwroty: »mieczem mordować; miecz pomordował (a. ma pomordować)« [szyk zmienny] (1;2): Izaś nie ſłyſzał iáko ten miecż [tj. słowo boże] iuż pomordował wiele thákich niewiernikow Páńſkich. RejAp 27v, 24v, 26.

»walczyć, wojować mieczem« = pugnare in gladio PolAnt, Vulg (5:1): BibRadz Apoc 2/16; A ták obácż ſie/ boć pewnie przydę pręthko/ a będę walcżył z nimi miecżem vſt ſwoich. RejAp 26, 24v, 27v; CzechEp 98; WujNT Apoc 2/16.

»miecz [na kogo] wyciągnąć« (1): Miecż ſwoy oſtry ná złośćiwe/ przykazánie ſtráſzliwe/ wyćiągnął, by ie ſobie podbił/ á ku pokućie wſzytkie ſkłonił. ArtKanc A13.

»wziąć miecz« = adsumere gladium Vulg (2): Ták iáko nas Páweł S: vpomina/ żebyſmy/ ná ten cżás gdy ná nas będźie cżárt/ y ſwiát/ y ćiáło wálcżyć/ á przećiwko nam ſzturmowáć/ wźięli miecż w rękę duchowny/ tarcż też/ y przyłbicę. Leop *A3v; WujNT Eph 6/17.

»mieczem zabić, zabijany« (1:1): CzechEp 48; á miecżem vſt ſwych Pan zábije/ Antykryſtá, ktory ćię pſuie ArtKanc K11.

Wyrażenia: »miecz duchowny, ducha« = gladius spiritus PolAnt, Vulg [szyk 4:1] (4:1): Leop *A3v; Też przyłbicę zbáwienia przyimićie/ y miecz duchowny/ to ieſt/ ſłowo Boże. BudNT Eph 6/17; CzechEp 48, 98; WujNT Eph 6/17.

»miecz na obie stronie siekący, co z obu stron siecze, z obudwu stron ostry, dwojako zaostrzony, obojętny« = rhomphaea utraque parte acuta Vulg (5:1:1:1:1): Przytym nápiſz Aniołowi kośćiołá Pergámeńſkiego: Ty rzecży mowi ten ktory ma miecż oboiętny y oſtry. BibRadz Apoc 2/ 12; RejAp 23v, 24 [2 r.], 25, 27v; RejPos Ooo5v; CzechEp 98; WujNT Apoc 2/12.

»miecz ognisty« (1): Słowo Boże miecż ogniſty. RejPos 64 marg.

»miecz ostry« = gladius acutus Vulg; rhomphaea acuta PolAnt [szyk 9:5] (14): RejKupSekl a7v; BibRadz Apoc 2/12; Miecż oſtry z vſth Páńſkich. RejAp 162 marg, [14]v marg, 23v, 24 [2 r.], 25, 162 (10); RejPos Ooo5v; ArtKanc A13.

»miecz pański, Pana« (4:2): nie lękamy ſie nic ták ſrogiego miecżá Páńſkiego/ dáleko nam ſroſzſzy ledá kordzik przytępiony ſwiátá tego RejAp 24v, 24 [3 r.], Eev; NiemObr 19.

Szereg: »przyłbica i miecz« = galea et gladius PolAnt, Vulg (2): BudNT Eph 6/17; przyłbicę też zbáwienną weźmićie/ y miecz duchá (ktore ieſt ſłowo Boże.) WujNT Eph 6/17.
h) Wrogie albo gorszące słowa (4): Oto rozmawiaią vſty ſwemi/ miecże w wárgach ich/ bo (á) kto słyſzy? BudBib Ps 58/7[8]; Słowá ich (áż y ſłucháć ſtrách człowieká) krwáwé/ Iádowité/ śmiertelné/ wſzytko miecze práwé. KochPs 85, 91.
Wyrażenie: »miecz ostry« (1): Duſzá moiá w pośrzodku lwow lężę (miedzy) palącemi/ (miedzy) ſynmi cżłowiecżemi/ zęby ich kopije y ſtrzały/ á ięzyk ich miecż oſtry [ut gladius acutus]. BudBib Ps 56/5.
i) Wykonawca czyichś zamierzeń, czasem nieświadomy swej roli [czyj] (4): BibRadz I 293c marg; złe to naſienie miedzy inemi Ięcżmień/ tákież miedzy Zydy ſłużebnicy Gedeonowi/ nic to inego iedno miecż Gedeonow BielKron 50; duſzę moię od okrutnégo Wyzwól człowieká: człowieká/ który Ieſt mieczem twoim/ y ma moc z góry. KochPs 22.
Wyrażenie: »miecz Boży« (1): káżdy pozna/ iákim był przyiaćielem Turkom/ ten to miły Luther: nie kazał przećiw nim chrześćijánom woyny podnoſić/ powiádáiąc iż oni ſą miecż Boży ReszPrz 44.
j) Obrońca (2):

miecz czego (1): Błogo tobie Izráelu/ kto podobny tobie o ludu zbáwiony przes Iehowę? tarcżą pomocy twey/ y miecżem pochwały twey BudBib Deut 33/29.

Szereg: »mur i miecz« (1): Bowiem tego przewáżni oni dwá ſynowie/ To ieſt Siemion y Michał/ iák dwá Hektorowie. Murem mocnym y miecżem byli ná Tátáry KołakCath A4.
k) Krzyży jako broń przeciw szatanowi (4): Bo gdy ſię ták [znakiem krzyża] żegnáć będzieſz/ zlęknie ſię ćiebie Cżárt [...]. Bo gdy mimo ſzubienicę idziem/ lękamy ſię: toſz ćierpi Dyabeł/ gdy ten miecż vyrzy/ ktorym śiłá iego ſtárta ieſt. Niewſtydzże ſię krzyżá/ áby ſię ćiebie Chryſtus niewſtydził. SkarŻyw 92; Krzyſz S. miecż Goliaſzow. SkarŻyw 398 marg, 398 [2 r.].
2. praw. Linia męska (6):
Wyrażenia przyimkowe: »za mieczem« (1):

~ W przeciwstawieniu: »za mieczem ... za brzuchem« (1): Dźielił ſię Kukułcży ſyn gniazdem y obłowem Z ſynámi cnego łożá: Y był brátem nowym; Iż go mátká doſtáłá/ z onym dawnym Kumem: Ziáwił ſię miedzy dźiećmi drugimi Poſthumem. A ták/ nie zá miecżem ſzły dobrá/ lecż zá brzuchem KlonWor 63. ~

»po mieczu« (5): StryjKron 270; tedy tegóż domu krewni po mieczu mimo właſné dźiéwki dźiedźictwo pośięgáć máią SarnStat 1030.

~ W przeciwstawieniach: »po mieczu ... po wrzecienie (2), po kądzieli« (3): A s tąd że też bękárći wedle Práwá Mieyſkiego máią krewne/ ále po wrzećienie nie po mieczu/ to ieſt/ krewne s ſtrony mátki/ nie s ſtrony oycá. GroicPorz ff, ff2v; A tu iuſz z Herbu Kolumnow Xięſtwo Zmodźkie y Litewskie przeniosło ſię po mieczu do Kitauruſſow/ áczkolwiek po kądzieli/ to ieſt/ po Poiácie Kiernuſſownie trwáły Kolumny przy Kitauruſie StryjKron 270. ~

3. Architraw, belka spoczywająca na kapitelach kolumn i łącząca je (1): Epistilium, dicitur quod ponitur in capite columnae superius, capitellum, myecz sklyepovy BartBydg 51.
4. zool. Xiphias gladius L. (Rost); miecznik, ryba z rodziny miecznikowatych (Xiphiidae) żyjąca głównie w morzach ciepłych (1): Gladius. Miecz, ta riba ieſt rzecżona/ iże ma nos iako miecż oſtri FalZioł IV 35d.

Synonim: 4. włoczeń.

Cf MIEKOWSKO

MM