[zaloguj się]
[pdf]

MŁOT (80) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N młot młoty
G młota młot(o)w
A młot, Młota młoty
I młot(e)m młotami, młoty

sg N młot (23). ◊ G młota (7). ◊ A młot (10), Młota (1) [w znacz. 2.]. ◊ I młot(e)m (30). ◊ pl N młoty (1). ◊ G młot(o)w (2). ◊ A młoty (1). ◊ I młotami (4) Leop, BudBib (2), GosłCast, młoty (1) KochPs.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Narzędzie służące do uderzania, przybijania, kucia itp.; malleus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; marculus Calep; tudes Cn (79): Ia ko (By) Ian y byrnath volunyszczy nyeszabyly Dw vyeprzu robothlywemu Ianowy [...] mlothem ZapWar [1511] nr 2052; śilny trzaſk młotow ſłyſzę: Alboć tu ieſt bliſko kowal BierEz L4v; OpecŻyw 139; Murm 149; Mymer1 29v; LubPs hhv; BielKron 234v [3 r.]; Mącz 205a, b; GórnDworz Bb5v; bo y kowalowi łácno o młot/ y ſloſárzowi o piłkę/ y kráwcowi o nożyce/ gdy iuż ſobie wárſtát zgotuie. RejZwierc 74v, 224; wieże twoie zburzy młotámi [malleis] ſwemi (marg) Albo miecżámi. (–). BudBib Ez 26/9, Iudic 4/21; SkarŻyw 560 [2 r.]; Malleus, Fabrile instrumentum notissimum, ita dictum, quod res duras molliat, quasi molleus: vel quod quae dura sunt, molliuntur ad ignem, ut malleis flagellantur. – Młot. Calep 631b, 639a; KlonWor 42; [[w inwentarzu złotnika:] 6 młotów wielgich do rzemiesła należących, małych młotków 17 InwMieszcz 1585 nr 262].

W połączeniach szeregowych (4): Powiedz mi coś opusćił? (marg) Co Mniſzy opusćili. (–) [...] pług/ śiekierę/ cepy/ nákowálnią/ młot/ ſſydło/ drátwę/ kopidło KrowObr 141; w onym budowániu nie ſłyſzeć było áni młotá/ áni ſiekiery/ áni żadnego naczynia żeláznego [et mallei et securis, omne instrumentum ferreum non auditum fuit]. BibRadz 1.Reg 6/7, 3.Reg 6/7; iż Kowal/ thákież Płátnerz/ álbo Sloſarz/ ćieſlá/ y ći wſzyſcy ktorzy ćięſzkim nacżyniem robią/ zwycżáili ſie ćięſzkie nacżynie podnośić/ iáko ieſt młot/ koſsá/ drzewo/ topor/ cepy/ piłá BielSpr 2v.

W porównaniach (9): RejZwierc 256; Więc człowiek (poniewaſz ćiáłem iego ták duch włada/ iáko młotem kowal) duch ieſt GórnRozm A3; Pulsy iák młoty wewnątrz rozbiiáią Mozg zápalony RybGęśli D; rządzenie ludźi ieſt iáko śiekierá z młotem SkarKazSej 663a. Cf »kołatać jako młotem«, »jako młotem sklepać«.

W charakterystycznych połączeniach: młot gwałtowny, twardy (2), złoty (2), żelazny; trzask młotow; młotem porażać, uderzyć.

Zwroty: »kołatać jako młotem (do uszu, w uszy)« [szyk zmienny] (4): iáko [...] pobudzał ony Proroki ſwoie/ áby nań wołáli/ áby nań piſáli/ áby kołátáli iáko młotem do vſzu iego RejAp 2v; RejPos 288v, 335; RejZwierc 182.

»młotem [co] kować« (1): iáko gi [tesak] długo młotem kowáć GórnDworz E6.

»przybić [kogo] młotem« (1): przybiłá go żeláznym gwoźdzyem do zyemie przez ſkronie młotem żeláznym BielKron 49v.

»młotem robić« [szyk zmienny] (3): GórnDworz K2v; Záwżdy ráczéy ſzukay zgody/ Niech zá ćię ſkacze kto młotem [żart. zam. młody] dobrze robi. KochFr 17; Malleator – Ten ktori młoten [!] robi. Calep 631b.

»jako młotem sklepać« (1): A wiátry iáko młotem/ ták to mocno ſklepią. RejWiz 151.

»wyjść spod jednego młota« = być takim samym (1): Zwłaſzczá że choć w nim [w groszu kuźni starorzymskiej] rozne śrebro y robotá, Zda ſię że z náſzym wyſzedł z pod iednego młotá. CiekPotr )?(2v.

»młotami wyrażać [co]« (1): Kowal (czyni) hebel/ y robi (iy) w rzeżawiu/ y młotámi wyraża iy [operabitur in carbone, et in malleis] BudBib Is 44/12.

»(z)bić młotem (na kowadle); młotem zbity« [szyk zmienny] (2;3): gwoźdzmi y młothámi zbił [clavis et malleis compegit] [drzewo]/ áby ſie nierozwáliło. Leop Ier 10/4; BibRadz Is 41/7; Mącz 205b [2 r.]; Malleatus – Młotem zbiti. Calep 631b.

»[żelazo] młotem zbierać [= uderzać]« (1): Stricturae, Skry z roſpalonego żelázá pierzcháyące gdy go młotem zbieráyą. Mącz 421b.

Wyrażenie: »kowalski młot« [szyk 1:1] (2): Lewą ręką ięłá gwość/ á práwą kowálſki młoth [manum misit ... ad fabrorum malleos; ręką śćiągnęłá ... do kowálſkich młotów WujBib]/ y zábiłá Siſarę Leop Iudic 5/26 [przekład tego samego tekstu] SkarŻyw 560.
Szeregi: »obuch i młot« (1): Ozdobę domu twego/ koſztowné roboty Obuchámi potłukli y twárdémi młoty. KochPs 109.

»młot ani siekiera« (1): kośćioł Sálomonow/ w ktorym młotá áni śiekiery nigdy ſłycháć nie było LatHar 477. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (2): o tę ſię ſkáłę [słowa apostolskie] dopiero potym/ y to ſłomiánym młotem kuśić: nie bárzo zwoiuie. CzechEp 269.
Zwrot: »w serce kołatać młotami« (1): wſerce mé kołácą/ twárdémi młotámi. GosłCast 48.
Przen (20):
a) Narzędzie zagłady, zniszczenia, siła niszczycielska (16): Iákoż ſie złamał y ſkruſzył młot wſſyſtkiey źiemie [malleus vniversae terrae]? Leop Ier 50/23; GrzegRóżn J3v; to cżyni przez pochyby/ áby tym młotem raz w raz bijęcy tę twárdą ſkáłę ſercá náſzego rozráźił. SarnUzn D4; gdyż widzimy w iákiey to [zachowanie języków i ust w poczciwości] pyecży v Páná ieſt/ á iáko ſie záwżdy táki kowal ſwoim właſnym młotem bárzo poraża. RejPos 251v, Ooo5v; mocny to bowiem młot ſłowo Boże/ ktorym pan Bog tę zmyśloną opokę Antychryſtá Rzymſkiego tłucże/ y kołáce NiemObr 161.

W porównaniach (8): Izali słowá moie nie ſą iáko ogień mowi Pan/ y iáko młot rozbiiáiący kámień? GrzegRóżn Gv; RejPos A5, 76, 189v, 320; Ano cnothá/ áno ſtráſzna przyſięgá/ áno bolącze ſumnienie/ áno pocżćiwa powinność iáko młotem pocżćiwego cżłowieká tłucże RejZwierc 41v, 81, 184.

W charakterystycznych połączeniach: młot przerażający (3), rozbijający (2), tłukący, twardy; młotem porażać.

Wyrażenie: »(jako) młot ognisty« (4): kthore [dekreta i wyroki pochodzące z ust Pana] też piſmo ná drugim mieyſcu zowie młotem ogniſtym przerażáiącym opoki [nunquid non verba mea sunt, quasi ignis, dicit Dominus et quasi malleus conterens petram Vulg Ier 23/29; Izali ſłowá moie nie ſą iáko ogiéń/ mówi PAN: á iáko młot kruſzący ſkałę WujBib]. RejAp 24. [14]; RejPos A5; RejZwierc 184.
b) O człowieku: pogromca (4):
Wyrażenie: »młot heretykow, kacerzow« (3:1): Heretykom [Antonijusz] był bárzo ſrog/ [...] iáwnie ie y z ich ſromotą przekonywał; ták iſz go młotem Heretykow zwáli. SkarŻyw 545, 545 marg; Hoſius Kárdynał młot kácerzow teráźnieyſzych. ReszPrz 26 marg, 26.
a. Symbol narzędzia używanego przez kowali (2): przetoż oni [mnisi jezuici] to też ſobie rzemięſło [kowalstwo, które mnisi mylnie uważali za rzemiosło św. Józefa i Pana Jezusa] polubiwſzy mniemáli żeby w tym żywot Iezuſow nálepiey wyráźili/ gdyby go w tym rzemięſle náſládowáli: ále nie w tym/ żeby rzemięſło to robili: bo to ná tátuśie ćięſzká/ ále tylko/ żeby młot ná kápicy wyſzyty nośili. CzechEp 65, 65.
b. Narzędzie do wbijania pali; fistuca, malleus stiparius, pavicula Mącz (3): Fistuca, Młot/ Kula Kloc álbo Báran/ Táran którym pale á zwłaſzczá moſtowe w ziemię wbiyayą/ Też którym kámienie w ziemię pobiyáyą kiedy brukuyą. Mącz 128d, 285a, 416d.
c. [Rodzaj broni: A na kazdą zchaczkę do Czechu niemaią przy sobie miecz mieczow, kordow, kieiczow, Siekierek, mlotow y inszych wſzeliakich broni MetrKor 117/445.]
d. Międlica do tarcia przędziwa (1): stuparius malleus, Tárlicá/ trzepáczká álbo młot do tárcia przędźiwá. Mącz 423d.
2. n-pers (1):
Zestawienie (1): poſlala potym pyenyadze the czorcze wyoſkowey do szyerakowa przeſz woycziecha mlotha LibMal 1551/164.

Synonimy: 1.b. baran, kula, taran.

TZ