Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (ROBOTNOŚĆ)

Następne hasło: [ROBOTOWAĆ] »

ROBOTNY (134) ai

Oba o jasne.

Fleksja

sg
m	N	robotny	f	N	robotnå, robotn(a)	n	N	robotné
	G	robotnégo		G	robotn(e)j		G	robotn(e)go
	D	robotn(e)mu		D	robotn(e)j		D
	A	robotnégo, robotny		A	robotną		A
	I	robotnym		I			I
	V			V	robotn(a)		V

pl
N	m pers	robotni
	m an	robotni
	subst	robotn(e)
G		robotnych
D		robotnym
A	m pers	robotn(e)
A	subst	robotn(e)
I	m	robotn(e)mi
L		robotnych

sg m N robotny (18). ◊ G robotnégo (52); -égo (1), -(e)go (51). ◊ D robotn(e)mu (7). ◊ A robotnégo (11), robotny (4); -égo (1), -(e)go (10). ◊ I robotnym (1). ◊ f N robotnå (4), robotn(a) (1). ◊ G robotn(e)j (7). ◊ D robotn(e)j (1). ◊ A robotną (1). ◊ [V robotn(a).] ◊ n N robotné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ [G robotn(e)go.] ◊ pl N m pers robotni (2). m an robotni [cum N pl: konie] (1). subst robotn(e) (6). ◊ G robotnych (7). ◊ D robotnym (2). ◊ A m pers robotn(e) (1). subst robotn(e) (3). ◊ [I m robotn(e)mi.] ◊ L robotnych (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „robota” ‘praca, głównie fizyczna’ (116)
- a. Przeznaczony, używany do pracy (25)
  - α. O zwierzętach (9)
- b. Wykonujący pracę; odrabiający pańszczyznę (89)
  - α. W funkcji rzeczownika (2)
    - αα. »robotny« (1)
    - ββ. »robotna« (1)
  - β. W dokumentach prawnych dla zaznaczenia, że wymieniona osoba należy do stanu chłopskiego (70)
- c. [Od znacz. ‘pańszczyzna’]
  - α. [W funkcji rzeczownika: »robotne« = czynsz płacony przez chłopów w zamian za powinność odbywania robót na rzecz dworów i zamków]
2. Pracowity, dobrze i chętnie pracujący (15)
- a. O zwierzętach (5)
  - α. O pszczołach (3)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Przymiotnik od „robota” ‘praca, głównie fizyczna’ (116): towárzyſz z ktorym Biſkup przemieſzkiwał Gwilhelmus/ cżęſto ſię przed S. Brunonem żáłował/ iſz mu Biſkup wſzytki poſługi robotne w komorze/ ktore ſpolne być máią/ wydzierał: á znim mieſzkał nie iáko towárzyſz/ ale iáko ſługá. SkarŻyw 291; [Robotna Ceres, oracz twoje dary W kłosianym wieńcu wysławia bez miary, Gdy plennym zbożem urodzaj przynosisz, Pożytek wnosisz. Smolik 5].

[W przeciwstawieniu: »robotny ... bogomyślny«: Abowiem te dwie śieſtrze Martá y Márya [...] figuruią nam one dwá żywoty wiernych chrześćiáńſkich ludzi/ świecki y duchowny/ prácowity y ſpokoyny/ robotny y bogomyślny. WujPosŚw 1584 331 (Linde).]

Wyrażenie: »dzień robotny« = dniówka robocza (1): A ſą tácy Vrzędnicy co chłopóm gnoiu pożyczáią/ á potym przynieśie báńkę gorzałki áby mu go odpuśćił. gnóy mu odpuśći/ ieſzczego ná ónę gorzałkę prośi/ támże y dźień mu robotny odpuśći Strum L4.

a. Przeznaczony, używany do pracy (25): Kędy Pan w robotách álbo w Vrzędniku y Włodárzu álbo w nierobotnych Kmiotkách y nierządnych wątpi [...] álbo ſam/ álbo pilnego ſługę w naypilnieyſzą robotną chwilę ku Vrzędnikowi przyſtáwić ma pámiętáć GostGosp 150; [InwMieszcz 1587 nr 277].

Wyrażenia: »robotny dom« = warsztat; officina Murm, BartBydg (2): Officina, Eyn wreckſtat. Robotgny [!] dom. Murm 137; BartBydg 101.

»robotny dzień« = powszedni, nieświąteczny; dies operosus Murm, Mymer¹, BartBydg; operarius dies Mącz; dies operis PolAnt; negotiosus dies Cn [szyk 8:3] (11): Dies operosus, Ein werck tag Robotni dzyen Murm 11; Mymer¹ nlb 1, 8v [2 r.]; BartBydg 41b; Leop 1.Reg 20/19; Operarius dies, Robotny/ powſzedni dzień. Mącz 264c, 118b; TAk mowi Adonái Iehowá/ broná śieni wnętrzney/ ktora pátrzy ná wſchod będzie zámkniona (przez) ſześć dni robotne/ á w dzień ſobotny będzie otworzoná BudBib Ez 46/1; Fasti – Iudicie, kalendarz, na ktorim dni robotne, y ſwietę ſą poznaczonę. Calep 409b; GostGosp 10; [InwMieszcz 1559 nr 88; UstKościel 109v].

»statki robotne« = przedmioty używane do różnych prac, narzędzia (1): raz w rok ſtátki robotne oględáć. GostGosp 165.

»woz robotny« [szyk zmienny] (2): nyewsyalem yey konya gnyadego dwu volu y dwu voschu robothnych any broga zytha robothi maza yey ZapWar 1537 nr 2575; ZapMaz III T 1/421; [TestZygmAug 28; Sarracum Laſtwagen/ Fuhrwagen. Robotny wos. ArtNom G3].

Szereg: »robotny albo powszedni« (1): Fasti, Kálendarz z którego ſwięte dni od robotnych álbo powſzednich łączimy. Mącz 118d.

α. O zwierzętach (9): Hypozygia, Zwierzętá które w yárzmie ćiągną robotne woły. Mącz 161a; Iumentum etiam, Dobre bydlątko robotne yáko koń álbo ośieł. Mącz 179c, 177a, 465b; SienLek Vvvv; KlonŻal C2v; Ale iáko żelazu śrébro vſtąpiło [tj. kiedy nastał wiek żelazny]/ Ták nád piérwſzé gorſzych ſye ludźi námnożyło: Którzy naprzód złoczynną ſzáblę vkowáli/ Y robotnégo wołu ná ſrogi ſtół dáli. KochPhaen 6; Calep [570]b; [Leop *B4; LustrMalb I 63, 69; W Chociszewicach item owiec 168, item krów starych 6, [...] item koni robotnych 7, item świni starych 13 InwSzlachKal 1565 nr 13, 1581 nr 39; KsięgaSądIwk 50].

b. Wykonujący pracę; odrabiający pańszczyznę (89): Soliman poſpieſzał do Konſtántynopolá/ przełożywſzy ná Biłágrodzie Bálbenſá/ áby miáſtho opráwiał á lud robotny zgromadzał. BielKron 316v; SkarŻyw 3.

Wyrażenia: »czeladź robotna« (2): Rzepnicá też dla oleiu nie zła: dla cżeládźi domowey robotney. GostGosp 122, 136.

[»kmieć robotny«: Krowniky wieś W której kmieci robotnych, każdy s nich na półdworzyszczu siedząc, jest 12 LustrRus II 46; Wienkowie wieś W której kmieci robotnych na łaniech 2 siedzących jest 4. LustrRus II 138, II 140, 141, 175, 241.]

»ludzie robotni« [szyk 4:2] (6): á tak wſzelika rozmaitoſć niemoci przychodzi z rozmaitoſci pokarmow, przeto ludzie robotni y też proſtego ſtanu zdrowſzy bywaią y mniey niemoczy poznawaia [!] niżli kochankowie albo tłuſtobrzuſzy. GlabGad G4v; GrabowSet C3; Robotnym ludźiom ktorzy máłe folgi od zwierzchnośći ſwey máią/ iż doſyć iuż ſą podacżkámi roznymi wyćiągnieni/ potrzebá będźie w wypráwie więtſzą folgę vcżynić GrabPospR Mv, L3, M2v, M4; [[Rusacy] Polakow też chłopſtwá oraczow y robotnych ludźi bárdzo wiele z Polſki w niewolą nábráli StryjKron 176 (Linde)].

»robotny stan« [w tym: robotnego stanu ludzie (6)] = stan chłopski (7): Robotnego ſtanu ludźie/ iáko też Wyprawy dopomoc ſnádnie mogą. GrabPospR Kv; mieſzcżánie przytem y przednieyſzy robotnego ſtanu ludźie niechby ſtrzelcow pieſzych wypráwowáli GrabPospR M4v, L2v, L4, L4v, M2v, M4v.

α. W funkcji rzeczownika (2):

αα. »robotny« (1): Kmieć do Páná nie ma chodźić/ áż ſie opowie Włodárzowi/ Włodarz Pánu: dla tego/ áby dármo nie cżekał/ ábo żeby dwá rázy nie chodźił. Bo gdy Pan trudny/ tedy go nie odpráwi. Włodarz ma Páná ſpytáć/ á kmiotkowi ma opowiedźieć cżás. Chybá ná Vrzędniká á ná Włodárzá ſkárżyć/ może záwżdy nie pytáiąc: boby mu Włodarz nie iednał przyſtępu: y owſzem/ pod niełáſką Páńſką/ niema mu tego bronić: tákże też y robotnemu y domowemu ſłudze. GostGosp 34.

ββ. »robotna« (1): Operaria, Robotna/ niewiáſtá rzemieſniczká. Mącz 264c.

β. W dokumentach prawnych dla zaznaczenia, że wymieniona osoba należy do stanu chłopskiego (70): yako ya szyakvbem y stanislavem braczya szwoyą nyevczynylem krzyvdy robothnemu andrzeyovy Cmyeczovy szlachathnego stanislava spączycz ZapWar 1507 nr 1980; Iakom ya nyeszbyl robothnyego mykolaya potrowycz (de) sgelzow anym yemu zadal rany krwawey wglowye Tako my bog pomosy. ZapWar 1514 nr 2119; Iakom ya sbyl robothnego Iana Nogaya kmyeczia slachathnego andrzeya Radzikowskiego y ranylem go za yego początkiem wgayv gdy my sią nyechczial dacz. ZapWar 1524 nr 2156, 1504 nr 1961, 1505 nr 1959, 1506 nr 1976, 1507 nr 1990, 1508 nr 1991 (67); tham ze [w majętności królewskiej] przybytnoſczy dwa slachetnych jana ląkiego j Lyenartha Iarzebienſkiego pozew v ſolthyſza Robotnyego Tomka peka poliozyl w the ſlowa [...] ZapKościer 1588/83; IZ ty iemu niechceſz wydáć robotnégo N. Kmiećiá iego ze wśi N. z któréy vćiékł do twéy wśi N. [...]/ práwnie będźieſz odpowiádał. SarnStat 1244, 1246; [InwSzlachKal 1596 nr 61; KsięgaSądIwk 97].

c. [Od znacz. ‘pańszczyzna’: Robotnych włók 39 1/3, z których płacą czynszu i za inne powinności po gr 20 LustrPodl 46.

Zestawienia: »czynsz robotny«: łowców 4 in 1 laneo, płacą pro anno czynszu miodowego mc. 1. Inszych czynszów robotnych nie dawają, jedno posługę do zamku powinni LustrSand 122; Roboty czynią [chłopi], okrom czynszu robotnego, tak jako insze wsi na rok 12 dni bydłem i pieszo LustrLub 65.

»owies robotny« = ekwiwalent czynszu pobieranego w zamian za powinność odbywania robót na rzecz dworów i zamków: owsa czynszowego i robotnego dawają wszyscy społecznie cor. 96 LustrKrak I 205.

α. W funkcji rzeczownika: »robotne« = czynsz płacony przez chłopów w zamian za powinność odbywania robót na rzecz dworów i zamków: Robotnego podla przywileja płaci każdy per gr 30 LustrSand 8.]

2. Pracowity, dobrze i chętnie pracujący (15): Wzroſt pochyły przedſię [...] znamionuie cżłowieka, dowcipnego, taiemnego/ ſrogiego/ ſkąpego/ robotnego GlabGad M5; Ciało grube á twarde albo tęgie, mocnego też znamionoie [!]/ ſmiałego y robotnego GlabGad P5v, M6v, O8v, P4; Philoponus, Prácowiti/ robotny. Mącz 297d; Calag 31b; KlonŻal C4v; [Człowiek leniwy] Zayźrzy ſzcżęśćia przemyślnym y ludźiom robotnym: A ſam záwſze prożnuie; niechce być ochotnym. KlonWor 45.

W przen (1): Senectus operosa et semper agens aliquid et moliens, Robotna ſtárość záwżdy co cziniąca/ nigdy nie prożnuyąca. Mącz 265a.

a. O zwierzętach (5): Biáło ſrokáći konie/ ſą wpoły nie ćierpliwi gdy ná nie wśiádáią: ále robotni. SienLek 186v; Włoż rękę koniowi w gárdło do iedaká/ naydźieſz tám dwie koſtce iednę ná drugiéy/ á ieſli niſzſza koſtká ieſt bárzo ćienka/ ten koń nie tyie: ſąli téż obie rowne/ tedy ten koń rad tłuśćieie/ á bywa robotny. SienLek 186v.

α. O pszczołach (3): Gdy więc pcżoły zbuynośći po powietrzu gráią/ O robotę/ o vle/ o miody niedbáią. Oberwi Krolom ſkrzydłá: bo gdy ći ośiędą Nie będą ſię wyzywáć/ lecż robotne będą. ModrzBaz 126; KochOdpr B4v; Więc y pſzcżołki robotne znáią dobrodźieiá Ktory ich opátruie: Znáią też złodźieiá. KlonWor 12.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Laboriosus, Robotny. Mącz 180d; Laborifer – Robotni. Calep 575a.

Synonimy: pracowity, pracowny, pracujący.

Cf NIEROBOTNY, ROBOTLIWY

ECB