[zaloguj się]
[pdf]

MOST (238) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N most mosty
G mostu mostów
D mostu
A most mosty
I mostem mosty, mostami
L moście mości(e)ch

sg N most (38). ◊ G mostu (48). ◊ D mostu (1). ◊ A most (87). ◊ I mostem (11); -em (5), ~(e)m (6). ◊ L moście (13). ◊ pl N mosty (7). ◊ G mostów (10); -ów (6), -(o)w (4). ◊ A mosty (13). ◊ I mosty (8), mostami (1) Leop. ◊ L mości(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Budowla łącząca dwa brzegi i służąca do przejścia przez rzekę, jezioro, rów, błoto; pons Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calag, Calep, JanSiat, Cn (226): ZapWar 1514 nr 1905; MetrKor 37/4; Murm 28; Mymer1 6v, 36; położył ſie v teyże rzeki Ciſſi/ á tam oſadził moſth ſtrażą tyſiącz zbroynych mnima iącz [!] aby ſie Tatarzy nie mieli wodą puſcić/ gdyż była bardzo głęboka, błotna, á tak trudna ku przebyciu MiechGlab 15; LibLeg 7/33v, 100 [2 r.], 10/46v, 71v, 11/27v, 156v; Oni widząc wielką rzekę bárzo chutko płynącą/ bali ſie przez on moſt przeſć HistAl E3v, E3v [2 r.], E4; Iuż mu rowno y ná moſt/ wolno y we błoto/ By więc miał też ná ſobie Hátłaſy y Złoto. RejWiz 42, 131v, 136; Gdzye moſty czynią nie dla potrzeby iedno dla ſwego pożytku/ áby brał moſtowe: w tákiey rzeczy może moſt zrzucić á brodem iecháć UstPraw Ev; BibRadz 2.Mach 12/13; á ſyná iego s ktorym ſie bił ſam á ſam v moſtu poimawſzy/ krzćił BielKron 164v; MAchomet wtory [...] obległ Konſtántynopole wodą y źiemią/ wieże drzewiáne nád miáſtem zdziáławſzy ktore przewiſſſzáły mury ze wſzytkich sie ſtron záſádził/ groble/ ſzańce/ moſty podziáłáł BielKron 251; moſt też po ſobie zrąbáli áby ich nieprzyiaćiel gonić niemogł BielKron 309v; ſą tám [w Moskwie] ogrody/ role/ łąki w mieśćie/ y moſtow bárzo wiele dla błot/ kthorego tám doſyć. BielKron 430; ále obie drodze trudne dla wod/ ábo lećie moſty muśi dźiáłáć/ álbo źimie lodem iecháć BielKron 433, 102 [2 r.], 106 [8 r.] 112v, 117 [2 r.], 125 (41); Portior, Przewoźnik przes yáką rzekę przewożący/ też celnik który cło wybiera ná moście álbo ná brzegu którey rzeki Mącz 313b, 197d, 299c, 302d, 312a, 492a; GórnDworz Q7v; HistRzym 29 [3 r.]; Thego moſtu częśći niektóre może poſpołu ná noc/ álbo gdy thego ieſt potrzebá zwieść. KwiatOpis C3v; BielSpr 5, 5v [3 r.]; BudBib 2.Mach 12/13; A w tym ſie lud wſkok przez moſt do miáſtá przepráwił. PaprPan Gg2, Gg2; Tákże też mieli wſwey mocy/ rury mieyſkie/ ktoremi wodę do miáſtá prowádzono/ nápráwowánia drog/ y moſty/ ktore budowániem y chędogiemi drzewy zdobili ModrzBaz 35; Brck machen. Moſt vcżynić/ et Moſt budowáć. Facere pontem. Calag 103b, 104a; SkarŻyw 192, 402, 403 [2 r.], 546, 573; Woćiech Mikula ządal ieſt pisania kupu ktory ma zwyzei napiſanemi iako Pawlem Sadochem i ſioſtrą Sadochowną o dom liezący v moſtu przeciw Kuſznierzikowi ZapKościer 1580/16v; StryjKron 130 [2 r.], 572; [Zygmunt August] Wiſłę/ która niezáwżdy przewoźniká ſłucha/ Moſtem ſpętał KochFr 89, 89; BielRozm 5; GórnRozm G3v [3 r.]; A ći/ w bramę ſye ćiſnąc/ ſzyie z moſtu łomią. KochProp 10; ZawJeft 19; Calep 821a, [1018]a; GrochKal 4; Phil C [4 r.]; KochFrag 40; WysKaz 27; A ktoby z moſtu ieden drugiégo zepchnął/ ma bydź ná gárdle karan. SarnStat 16, 16 marg, 17 [2 r.], 105, 456, 1073 (16); KlonKr A3v; Prom moſt oſobny/ ty ſtoy á on poydźie/ Aż brzegu doydźie. KlonFlis C3v, G2.

most u czego [ = przez jaką rzekę] (1): A iſz przez moſt ieden vrzeki Kwáncyey przybyć miáłá SkarŻyw 192.

most przeciw czemu (1): záſię mieſzkali [Węgrzy] długo czyniąc moſt przeciw Wacowi przez wyſep. BielKron 314.

most na co (1): vcżynili też moſt ná máły wyſep od ſwego obozu BielKron 312.

most przez co (11): y pythal go sczyyem by tho doſzwolenyem czynyl yſz mosth sbvdowal przes Nyestr kv brzegv LibLeg 7/33v, 100; LibMal 1543/68; HistAl E3v; Thamże kazał Ceſarz Iulius moſth drzewiany vcżynić przez Ren BielKron 285v, 259, 288v [2 r.], 308v, 314; A wſtawſzy ráno/ ſzli w drogę/ á przyſzli do niektorey wody/ przes ktorą był moſt HistRzym 29.

most na czym [= nad jaką rzeką] (1): Paryż wielkie miáſto á bogáte/ przez ktore idzie rzeká známienita Sequaná/ moſty nád nią kámienne. BielKron 280v.

most na czym [= na jakiej rzece] (9): LibLeg 10/146; BielKron 102, 149, 155, 233v, 238, 275v, 309v; iż moſt ná rzece Drawie [pons in fluvio Drawa JanStat 848] przy Ochczet z wolném przeieżdżániém niech ná wieki będźie SarnStat 1072.

W połączeniu z nazwą [nazwa + most (4), most + nazwa (2), most, który zową... (3)] (9): [Sykstus IV] moſt ktory zową Syxti pons zbudował. BielKron 189v, 102 [2 r.], 164v; SkarŻyw 396; Ná mośćie ktory Niemcy ſwoią mową Zielonym zową. KlonFlis D4v, F3v, H2 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowości [most + przymiotnik (5), przymiotnik + most (2)] (7): yako kady gyda oth wagla godzathkowskyego mosthv drogą yardanowska ZapWar 1527 nr 2376; (nagł) Ná moſt Wárſzewſki. (‒) KochFr 88, 40; tákże y od bydłá rogátégo/ y od káżdégo inſzego bydlęćiá wielkiégo po pułgroſzku wybiéráć máią od tych wſzytkich którzy ná ſklad Krákowſki/ álbo też przez moſt Káźimiérſki przez Kráków przeieżdżáć będą SarnStat 965, 105; KlonFlis F3v, F4.

W przeciwstawieniu: »most... ławki« (1): Moſth nyeyeſth rzecz vyeczna, był mosth alye nyeyesth any bandzie, y tho nyebyl mosth alye lawky bily, czo braly kamyenye ponych chodzancz na bvdovanye zamku LibLeg 7/100.

W porównaniu (1): A iżby był przyſtęp do wyſpu na zachod ſlończa vſi[p]ali groblą z ziemie na czałą milę iakoby moſt [fecerunt aggerem de terra longitudinis vnius miliaris in modum pontis], tak iż onę groblą woda niegdzie przelewa dla nie miſternego vſipania. MiechGlab 72.

W charakterystycznych połączeniach: mocny most, zamkowy; most (z)budować (budowanie mostu) (10), (u)czyć (8), (u)działać (podziałać) (4), (z)murować (3), naprawić, porębić (zrąbać) (2), postawić, rozerwać, skazić, sprawić (2), zrzucić; z mostu spaść, spuścić się, zepchnąć (6); przez most przejść (4), przeprawić się (2), przybyć.

Wyrażenia: »most na drugą stronę [czego]« (1): áby Ceſarz miał ćiągnąć do Myszyná y Sáſkiey źiemie/ nápráwili moſt ná drugą ſtronę Dunáiá y przepráwili ſie. BielKron 227.

»most drzewiany (a. drewniany), na sochach, na palach, tarciczny, z balk, z drzewa« = pons sublicius Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn [szyk 9:4] (7:2:1:1:1:1): Pons sublicius, Ein hltzene bruck Drzewyány moſt. Murm 28; Mymer1 6v; BartBydg 119; á thá proceſsya byłá z wielkim bębnanim y trąbienim/ á ſzli po mośćie tharćicznym/ aż do goſpody Ceſarſkiey. BielKron 331, 102, 285v; Mącz 425d [2 r.]; Do tego zamku/ ieſt dłudi [!] Zbalk álbo Drzewá ſkłádánego moſt/ bes palów. KwiatOpis C3v; Calep [1018]a; á Rzymiánie mieyſce ſkąd ſie ſpodźiewáli nieprzyacioł do Rzimu napirwey prziść/ oſádzili/ broniąc przyſtępu ktore nie dáleko Rzeki Tyberis było/ przez ktorą Rzekę był moſt ná ſochach álbo/ iáko to zową/ ná palách Phil C.

»most kamienny, murowany« (7:1): Bliſko tego miáſtá ieſt rzeká Pulizáchnis/ ná kthorey moſt murowány trzy ſtá ſążeni álbo ſłopniow w dłuż/ á w ſzerz ośḿ BielKron 269; Rzeká Pegnicá przez miáſtho idzie/ ná ktorey moſty kámienne mocne á miſternie vdziáłáne ſą BielKron 289, 280v, 285v, 288v, 289, 328v, 439.

»most łańcuchy związany« (1): y przyciągnął do rzeki Eufraten/ á tám kazał moſt zbudowáć łańcuchy związány [pontem... cathenis colligatum; mosth... lanczvchy spyathi HistAl 1510/170]. HistAl E3.

»most na łodziach, z łodzi, na nawach« (3:2:1): Náthychmiaſt przykazał drzewo wozić/ y kazał moſt ná łodziach [pontem classicum] ſpráwić przez onę rzekę/ á zmoćnić dobrze gwozdzmi żoláżnemi y łáńcuchy HistAl E3v; Ná zamek Alkáirſki wſzedł Zeliman/ moſt przez Nil rzekę ná nawách vdziáłáć kazał BielKron 259, 102, 229, 383v; Potym ſię pod Czerwieńſkiem przez Wisłę z woyſkámi Przez moſt z łodźi przepráwił StryjKron 522.

»mistrz mostow« (1): którzy wſzyſtkié zwyczáie rządzenia Zup vmieli. Piérwſzy był Woyćiech Miſtrz Moſtów [magister pontium JanStat 36] SarnStat 372.

Szeregi: »drogi, mosty« (3): Nakażdy rok pływaiąc do Gdańſka z traftami/ Widzicie gęſte miaſta/ y zamki budowne/ Drogi/ moſty porządne/ i brzegi warowne KochSat A3v; GostGosp 62; SarnStat 16.

»mosty i mury« (1): Náiáchał też záś y obległ iedno miáſtho obronne/ dobrze moſtámi y mury [pontibus murisque] opátrzone Leop 2.Mach 12/13.

»most abo przechod« (1): Pan Bog ktory ſię być znim obiecał/ vcżynił mu [przez rzekę Jordan] dziwny moſt ábo przechod. SkarŻyw 501.

»most albo (i) przejazd« (2): Moſty y przeiázdy dobré, przez wody, rzéki, ná tym mieyſcu może przepomnieć. SarnStat 684, 477.

»most albo (ani, i) przewoz (a. wożenie)« (3): iż bez moſtu y wożenia przez rzekę Wełtháwę przeſzło ná woźie ćiało s. Wacſłáwá. BielKron 323, 431v; także y moſty álbo przewozy/ przepłáwy/ przodkiem chodzą nápráwowáć ludźie pieſzy. BielSpr 53.

W przen (17): że Virgilius ogrod nie ruſzaiącim wiatrem miaſto muru obegnał á moſt z wiatru vdziałał, po ktorim miaſto krotochwile chadzał. BielŻyw 123; SkarŻyw [407]; WysKaz 27.

most czego (6): Mroz ieſt vſuſzyciel, wſzitkich zioł związanie ziemie, moſt wod. BielŻyw 136; StryjKron 567; ZawJeft 35; Z pierwſzego tedy Ganku/ to ieſt z grzechu pierworodnego/ do ſadzawki krwie Páná Chryſtuſowey ſpuſzcżamy ſię przez moſt krztu S. WysKaz 27, 27 [2 r.].

W porównaniu (1): ktorzy go przez tę niepokaláną Bogárodzicę proſzą. Táć ieſt iáko moſt do Bogá nádzieiá roſpacżáiących SkarŻyw 173.

Zwroty: »chybić mostu« = pomylić się (2): Ieſli nie chceſz chybić moſtu. Ták wierz iż ieſt coś dziwnego/ A nie rozmyſłu náſzego. RejZwiercPodw 183v; Witołd rzekł iż ia wolę kto mowi po proſtu/ A w proſtośći nie chybia ſwiętey prawdy moſtu StryjKron 567.

»mostem się kłaść, położyć« = kłaniać się bardzo nisko, okazywać pokorne uniżenie (4:1): GórnDworz Vv; A ieſliż ták ſámi inſzym ſie moſtem práwie/ iáko mowią/ kłáść mamy/ y onym ſie wykupowáć/ ábyſmy przed vrzędem twarzą ſwą nie świećili. CzechRozm 247; [papież] nie tylko ſobie káżąc ſtrzemioná y koniá trzvmáć/ nogi ſwe cáłować/ ále ſię też moſtem pod ſwe nogi położyć CzechEp 400; KochBr 151; Ani pląſz gdyć Fortuná twarz iáſną pokaże/ Ni ſię moſtem kłádź gdy ćię niepogodá ſkarze. RybGęśli C.

Wyrażenie: »lodowe mosty« (1): A rzéki lodowémi moſty vtwiérdzoné. KochProp 13.
a. Pomost używany przy obleganiu zamków (5): Wieże też drzewiáne przytacżáli pod mury/ przy ktorych wieżách były moſty co ie wzwodżono powrozy ná mur BielSpr 61; Tákież moſty/ ktore miedzy Turki nowo powſtháły [...] położą on moſt ieden koniec ná murze/ á drugi ná źiemi/ po nim idą ku ſturmu/ práwie iáko mowią oſlep/ iedni zá drugimi BielSpr 63v, 61, 63v [2 r.].
b. Pomost budowany na morzu do walk gladiatorów (1): Naumachiarius pons, Moſt ku námorskiey bitwie vcziniony. Mącz 242c.
2. Zestawienia w funkcji n-pers (12): yakom ya nyezabyl wyeprza byalego wasznosczy pyaczynascze grosshy Slachethnemv pyotrowy oth mosthv ZapWar 1512 nr 1903, 1512 nr 1902, 1903, 1514 nr 1904, 2117; Item myecznikowi myedzi moſtki Blaſkovi 6 schen za pyąncz groſſi [sprzedał] LibMal 1544/78v, 1544/78v, 1547/125, 126, 137, 1549/149v, 150.

Cf MOSTOBRONNY

JB