Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MOTYCZKA

Następne hasło: MOTYL »

MOTYKA (66) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	motyka	motyki
G	motyki	motyk
A	motykę	motyki
I	motyką	motykami

sg N motyka (17). ◊ G motyki (3). ◊ A motykę (7). ◊ I motyką (29). ◊ pl N motyki (1). ◊ G motyk (1). ◊ A motyki (4). ◊ I motykami (4); -ami (2), -(a)mi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Narzędzie z zakrzywionym prostopadle końcem służące do kopania i spulchniania ziemi (66)
- Przen (5)
  - a) Praca na roli (4)
  - b) Śmierć (1)

Narzędzie z zakrzywionym prostopadle końcem służące do kopania i spulchniania ziemi; ligo Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; fodilis Mymer¹, BartBydg; pastinum Mącz, Calep; scaphium Calep, Cn; bipalium, dentiscalpium, falx dumaria Mącz; marra Cn (66): Wźiąwſzy motyki kopáli: Skárbu nigdziey nie łucżyli BierEz Iv; Murm 149; Mymer¹ 16; Ligo, est instrumentum fodiendi terram, motika BartBydg 82, 59b; Y myſz nędzna gdy v niey orzechy obacżą/ Bárzo ią więc motyką przeſládowáć rácżą. RejWiz 48; RejZwierz 129v [2 r.] 139 [2 r.]; Ziemiá w Kroleſtwie Senege bárzo płodna [...] orzą nie ták iáko v nas/ thylko motykámi wſkopáią. BielKron 450v; KochSat C2v; Bipalium. [...] Motyká álbo/ łópata do kopania. Mącz 25b; Pastino, est agrum fodere, Motyką kopáć/ Ryć źiemię. Mącz 283a, 82a, 117b, 193c, 258a (9); Ale iuż trudno ty pokrzywy wypleć/ muſiałby ie motyką mocno wykopáć. RejZwierc 34v; Y płácżąc nád onym ćiáłem: coſz mam cżynić/ Pánie moy/ mowił: trzy dni chodzenia po motykę [...] Ná tę modlitwę poſłał Pan Bog dwu wielkich Lwow/ ktorzy przed iego ocżymá doł doſtátecżny wygrzebli. SkarŻyw 52, 52, 250; BielSjem 32; Calep 160b, 603b, 761a [2 r.], 912a, 951a.

W połączeniach szeregowych (6): Item Aby kaſdy v wozti szwego myal mothica rydl y szyekyerzą MetrKor 38/287; BielSpr 2v; A Iezus zeymie kapę/ y chorągiew ſchowa/ á wdźieie na álbę ogrodnicże odźienie y weźmie rydel/ motykę/ y grácę. MWilkHist H2v, H3v [2 r.]; BielSjem 34.

W charakterystycznych połączeniach: motyką kopać (przekopać, wskopać, wykopać, kopanie) (8), ryć (zryć, rycie) (3).

Przysłowie: Trudnoć wilká owcą vſſczwáć Motyką ſłońce zwoiowáć RejRozpr E4; RejZwierz 90v, A6; RejZwierc 81v; wſzákoż [Rej] ná żadnym piſmie ſwym áni ſie podpiſáć áni ſwego imieniá wſpomnieć niechciał/ powiedał iż ſie tego wſtydał iż był nieucżony / á miothał ſie práwie iáko z motyką ná ſłońce. RejZwiercTrzec Aaav; á ieſli kiedy co poſłáli/ tedy bárzo máło/ iednego Sędźiaká tym ludem by nie zwalcżył/ iáko ſie oni miecą z motyką ná Słońce. BielSpr 59v; CzechEp 101, 225, 263; Iam ſię też tu práwie werwał z motyką ná ſłońce/ Tylko rymem záwięzuiąć v wierſzykow końce KlonŻal D4; GórnRozm A2; ActReg 6. [Ogółem 12 r.]

Wyrażenie: »motyka zębata« (1): Rastrum ‒ Motyka, zębata: ite^m brona: item grabie. Calep 895b.

Zwroty: »skuć motyki na włocznie« (1): Zkuićie pługi waſſe ná miecże/ á motiki wáſſe na włocżnie [ligones vestros in lanceas], Leop Ioel 3/10.

[»motykę motyką zwać« = nazywać coś wprost, po imieniu: iż vrzędnicy yoſpolićie [!] chytrzy/ wybornie vmieią złe vcżynki ſwe/ pięknemi dworſkiemi ſłowy zdobić [...] A záſyę dobra cżęść poſpolſtwá chłopſkiego proſtego/ ynácżey nic nie vmie iedno po proſtu/ iáko w przypowieści ieſt. Figi figami/ Motykę motyką zwáć. LorichKosz 55 (Linde).]

Szereg: »(i) motyka, (a, albo, i) rydl (a. rydlik)« [szyk 4:3] (7): tamo to groblei ich alisch do spvsczenya staw [lege: stawu] i viscya rip motikami i ridlmi nyeprzekopal gwaltem ZapWar 1518 nr 2237; Pastinatum, Co yuſz motiką álbo rydlem zryto. Mącz 283a, 117b, 283a; RejAp 114; A nie bądź iáko grábarz/ co dáley nic nie umie iedno z rydlem á z motyką. RejZwierc 28; BielSpr 7. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

W przen (2): Ale z łáſki Bożey żadney motyki áni żadney grozy v nas ná ty pokrzywy [swowolnie żyjących] nie máſz/ wolno im záraſtáć iáko chcą. RejZwierc 34v.

Zwrot: »drewnianą motyką twardą skałę łamać« = robić coś niedorzecznego (1): A rownie gdy co poważnego chcą zácżąć thák im to przyſtoi/ iákoby głupi háwerz kiedyby chciał drewniáną motyką twárdą ſkáłę łámáć. RejZwierc 144v.

Przen (5):

a) Praca na roli (4): Więc kxiądz ſtrzeże wiátyká Kmiećiá tesz pilná motyká RejRozpr G.

Zwroty: »pilnować motyki« = pozostać w chłopskim stanie (1): Káżdy w roznym vbiorze/ á w dziwnym birecie/ W koſzkach/ w komżach/ w płaſzcżykach/ iáko ie thám wiecie. [...] Ano ſnadź było lepiey pilnowáć motyki. Niżli Bogá y ludzi tu ná ſwiecie błaźnić RejWiz 161v.

»porzucić grace i motyki« (1): Porzuććie też ná ten cżás gráce y motyki/ [...] Lepſze więc bywa w polu Rycerzkie ćwicżenie BielRozm 9.

»przeprosić motykę« = wrócić do pracy na roli (1): A przeto bráćie [...] Przeproś motykę gdy Wiſłá nie ſłuży/ Wſzákeś chłop duży. KlonFlis H5.

b) Śmierć (1):

Szereg: »rydl a motyka« (1): Ták tedy mocną ieſt związká małżeńſka: że ią ſam tylko rydl á motyká rozwiązáć może. WujNT 164.