Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [MYDŁNICA]

Następne hasło: [MYDŁOWY] »

MYDŁO (63) sb n

Fleksja

	sg	pl
N	mydło
G	mydła
A	mydło	Mydły
I	mydłem

sg N mydło (11). ◊ G mydła (26). ◊ A mydło (8). ◊ I mydłem (17); -em (1), -(e)m (16). ◊ pl A Mydły (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Substancja stała lub płynna wytwarzana z popiołu (ługu), łoju, wapna, soli, ewentualnie przyprawiana środkami wonnymi, służąca do mycia, usuwania plam; także w lecznictwie jako środek odmiękczający (62)
2. n-pers (1)

1. Substancja stała lub płynna wytwarzana z popiołu (ługu), łoju, wapna, soli, ewentualnie przyprawiana środkami wonnymi, służąca do mycia, usuwania plam; także w lecznictwie jako środek odmiękczający; smigma a. smegma Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; sapo Mącz, Calep, Cn; Mattiaca pila Cn(62): Mymer¹ 36v; BartBydg 144b; á kęs mydła iako palecz w oleiu ſkocżkowym omocżyć y wethknąć w zadek też działa odmiękcżenie. FalZioł I 62d; MYdło zagrzewa/ cżyſci/ ociera/ miękcży/ roſpuſzcża/ Wrzody j bolącżkhi pod nim ſie zbieraią/ otoki miękcżi FalZioł I 142b; pomazuy trochę ſukno mydłem: zmazane, A każda makuła z ginie. FalZioł II 20a; mąki ięcżmienney/ krochmalu/ białek dobrze vbity z iaia ſwieżego [...] zmieſzay ſpołem á po cżyń iabłuſzka, vſuſz ie dobrze A vmyway ſie niemi wmiaſto mydła. FalZioł II 20b; ten proch zmieſzać zmydłem/ á tem pomazować liſzaie y inſze niecżyſthoſci nie przyrodzone z ciała ſpądza. FalZioł III 41b; Wezmi ługu z ktorego mydło cżynią FalZioł V 93, +5a, I 142b, 143a, II 20a, III 31b (15); LibMal 1544/91v; KochZuz A2v; IEden dzieći chciał ſtráſzyć/ co gowná zbieráły/ Do koſzykow ná mydło/ po rynku biegáły. RejFig Aa6, Cc5 [2 r.]; Przynieśćie mi oleyki y mydło/ a żámknićie drzwi v ſádu/ ábych ſię zmyłá. BibRadz Dan 13/17; Mącz 368b, 397d; SienLek 134; GórnDworz C6; Prożno ſie trzeſz mydłem s ſolą/ Ieſli cie niecnoty bolą. RejZwierc 237v, 235; BudBib Ier 2/22; Calep 945a, 986a.

[W tekście dziecinnej wyliczanki: Abiecádło ſniadł pies ſádło/ mátká mydło/ oćiec ſſydło/ wlazł ná połkę/ ſniadł gomołkę. Wokabul 1539 X2].

Wyrażenia: [»mydło białe«: tho będzieſz miał lutrowáne mydło białe iáko owo nieprzypráwne z Dámáſzku/ co iácy białe bywa SienHerb 565b, 567a, 568a.

»mydło czarne«: Chceſzli też twárde mydło cżarne mieć SienHerb 568a, 77b].

»czopek z mydła« (6): FalZioł I 142d, V 19b; Albo przynamniéy czopek z mydłá álbo z ſłonin/ álbo z ſoli iáſnéy w zádek wpráwić dla odwilżenia/ y tudźieſz dla przepuſzczenia. SienLek 139v, 168v [2 r.], 173v.

[»mydło piżmowe«: Mydłá białego á wonnego/ Piżmowego przypráwá SienHerb 568a, 567a.

»mydło sukienicze«: weźmi mydłá ſukienicżego/s ktorym foluią ſzáty ſplugáwione ileć trzebá SienHerb 568b].

»sztuka mydła« (1): Tham theſz ſtego ſpidwaſka wyąla sthuką mydla weneczkiego LibMal 1544/91v.

»tablica mydła« (1): Item wlyublynye tabliczą mydla y czapką vkradl LibMal 1545/95.

[»mydło wonne«: Ieſzcże lekka á tania przypráwá/ Mydłá wonnego SienHerb 567a, 568a, b].

Zestawienia: »mydło barskie« [szyk 3 : 3] (6): Takieſz też rzodkiew naſkrobana iako miazga, z mydłem barzkiem albo z greczkiem á z gorzałką [...] y thak przez trzy godziny na żywocie dzierżana/ cżyni ſtolcze wodne FalZioł V 84, V 109; SienLek 61, 149, 170v; Ieſliżeć ná duſzy bydło/ Nie pomożeć barſkie mydło. RejZwierc 237v.

[»mydło damasceńskie, z Damaszku«: ále ſie máią wſzyſtki [wonie] zgádzáć [...] iáko bywa w mydle Dámáſceńſkim przypráwnym/ że żadney woniey przed drugą rozeznáć niemożeſz. SienHerb 566a; Mydłá Piżmowego co ie Dámáſceńſkim zową przypráwá SienHerb 567a, 565a, b].

»mydło greckie« (3): Potym wezmi mydła greczkiego za groſz FalZioł V 75, V 84; Albo weźmi Iáłowcowych iágód garść [...] przyłóż mydłá Greckiégo/ iáko zá kwartnik [...] przed ćiepłem ſye námázuy. SienLek 149.

[»mydło neapolitańskie«: Mydłá rzadkiego Neápolitáńſkiego cżynienie: Weźmi oſtrego kałkuſu ſpotrzeb/ Popiołu dębowego 2. cżęśći/ od wapná Zywego popiołu 1. cżęść [...] łoyu Ieleniego przetopionego SienHerb 567a].

»mydło (aptekarskie a. z apteki) ktore zową sapo« (4): Też proch paluchowego korzenia z mydłem ktore zową ſapo [z mydłem cżarnym SienHerb 77b]/ w aptecze roſpuſzcżony albo ſtłucżony/ fiſthułę zaſtanawia FalZioł I 63b; Też kto ma fiſtułę ieſt dobra z maſtyką/ z mydłem aptekarſkiem zmieſzane kthore zową Sapo FalZioł III 4a, I 126c, 130c.

»mydło weneckie« [szyk 8 : 2] (10): Cżopki z mydła działać z weneczkie^go á do zadku wetknąć/ trzewa miękhcży FalZioł I 142d; Theż auripigment zmieſzay z mydłem weneczkiem/ á pocieray fleki na ciele albo liſzaie/ zginą od tego. FalZioł III 41a, I 142d [2 r.], III 39d, V 71, 117, 117v [2 r.]; LibMal 1544/91v.

W przen (2):

Zwroty: »mydła umykać« = uciekać w popłochu (1): káżdy [z chłopiąt dworskich] ná woynę woła choć wići nye będzye/ káżdy rozbada choć bez oſtrog/ [...] á yeſliby ſie ſnadź wynorzył [człowiek poczciwy]/ thák yáko záyąc przed chárty ogoná/ ták on przed nimi mydłá muſiałby vmykáć. GliczKsiąż H7v.

»uwieźć mydła; [ledwo mydło uwieźć]« = uciekać w popłochu (1): Corripere se intro, Wpáść w dom/ vwieść [!] mydłá. Mącz 346b; [Sláchtá y Pánowie Sendomirſcy [...] Ruſſakow [...] záſkoczywſzy znáczną porażką pogromili/ pobili [...] ták iż Swarno z Ruſſaki/ y Woyſiełk z Litwą/ ledwo mydło vwieźli/ y obozow odeſli. StryjKron 341, 646 (Linde)].

2. n-pers (1): Yakom ya Clymka y voczyecha mydlj Cmyothowycze okthore mya proboscz borzaczkj poszyva tedym ye szbyl ZapWar 1523 nr 2289.