[zaloguj się]
[pdf]

1. NARUSZENIE (56) sb n

a jasne, pierwsze e pochylone; końcowe e z tekstów nie oznaczających e lub oznaczających niekonsekwentnie (Cn oba e pochylone).

Fleksja
sg pl
N naruszénié
G naruszéniå
D naruszéniu
A naruszéni(e) naruszéni(a)
I naruszéni(e)m, naruszénim

sg N naruszénié (6); -é (1), -(e) (5). ◊ G naruszéniå (36). ◊ D naruszéniu (3). ◊ A naruszéni(e) (8). ◊ I naruszéni(e)m (1) FalZioł, naruszénim (1) LubPs. ◊ pl A naruszéni(a) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. s.v. naruszyć.

Uszkodzenie istniejącego, przeważnie zadowalającego stanu; nadwerężenie, osłabienie, zachwianie; umniejszenie; uszczerbek, skaza; imminutio, violatio Modrz; abbreviatio, vulneratio JanStat; debilitatio, infractio, labefactio Cn (56):
α. O ciele i zdrowiu człowieka lub zwierzęcia (24): Náruſzenié w powietrzé/ ſzukay Powietrzé morowé. SienLek S[ss]3v, 148v marg.

naruszenie czego, kogo (8): FalZioł I 4c, 5b, III 5d, V 32v; onę puchlinę y náruſzenie ſtáwu/ obłóż thą máśćią SienLek 174, 143. Cf naruszenie czego przez co; Wyrażenie.

naruszenie czego przez co (1): Zdrowia przez obżárſtwo ábo pijańſtwo náruſzenie. LatHar 116.

naruszenie w czym (1): [krwawa uryna] Znamionuie náruſzenie ranne w ſlezionie. FalZioł V 6.

Zwroty: »nie widzieć naruszenia« = nie ulec zepsuciu (1): Abowiem nań ták ſłużſzáło/ áby iego święte ćiáło/ nie widźiáło náruſzenia/ á w tey tu źiemi ſkáżenia. ArtKanc F18v.

»zachować bez naruszenia; zachowany krom żadnego naruszenia« (1;1): Abowiem powiádáią iż temi dwiemá rzecżámi ciáło pomázáne/ bywá záchowáne krom żádnego náruſzenia [illaesa servantur]. HistAl N4; Leop 3.Mach 6/35.

Wyrażenie: »naruszenie zupełności ciała« = utrata dziewictwa (1): ktora [chrzęstka na końcu nosa] gdi nie będzie iuż oſthra albo koncżata, ale rozdwoiona [...] pewne znamię ieſt naruſzenia zupełnoſci ciała y nie czałoſci GlabGad O.
Szeregi: »bez naruszenia i obrażenia« (1): o wytrácenie ich ſtárano ſie/ [...] przez trzy dni: w ktore okázawſſy wielmożnie miłoſierdzie ſwoie ten który wſſem pánuie/ wſſyſtki w obec bes náruſzenia y obrażenia záchował. Leop 3.Mach 6/35.

»naruszenie a skażenie« (1): ArtKanc F18v cf »nie widzieć naruszenia«.

»bez urazu a naruszenia« (1): á tu zaſię trzeba poznać ieſtliżeby płod mógł być wygnan bez vrazu á naruſzenia matki. FalZioł V 32v.

»zdrowy, oprocz wszego naruszenia« (1): Powiedz Izráelitom ábyć przywiedli płową krowę zdrową oprocz wſzego náruſzenia [vaccam rufam integram] BibRadz Num 19/2.

W przen [w tym: kogo, czego (2)] (3): bo y przy oſtátecżney wiecżerzy/ łamánie tego Sákrámentu bez náruſzenia Ciáłá Páńſkiego/ przyznać ſię muśi. LatHar 189.
Zwrot: »uznać naruszenie« = ulec zepsuciu (1): Niedopuśćiſz Swiętemu twemu vznáć náruſzenia [nec dabis sanctum tuum videre corruptionem Vulg Ps 15/10]. KuczbKat 40.
Szereg: »skaza a naruszenie« (1): áby pan bog racżył wiernego záchowáć od nieſpráwyedliwośći/ kthora bywa ſproſną ſkázą á náruſzenim ſercá cżłowyecżego. LubPs bb5v marg.
αα. Utrata dziewictwa; zadanie gwałtu (6): Tám [w Ejipcie] mu Sárái wźiętá. wroconá mu oprocz náruſzenia. BibRadz Gen 12 arg.
Zwrot: »porodzić przez naruszenia« (2): PatKaz III 144v; WAżmyſz iák wielka dobrotá/ vmęcżenia Iezu Kryſtá/ ktorego przez náruſzenia/ porodźiłá cżyſta Pánná. ArtKanc E3.
Wyrażenia: »naruszenie panieństwa« (2): [rodzicom potrzeba] ſie záraz pilnie o to ſtáráć/ [...] áby ku náruſzeniu pánieńſtwá ktorey nie przyſzło CzechRozm 131, 130v.

»płodność bez naruszenia« (1): [najdziesz w Pannie Maryi] płodność bez náruſzenia: prawdziwe Syná Bożego noſzenie bez obćiążenia: y porodzenie bez boleśći. LatHar 476.

a. O abstraktach (32):

naruszenie czego, kogo [w tym: czego (18)] (19): Mącz 366b; ModrzBaz 142v; A ieſliby piérwſzégo dnia Roków do południá wſzyſcy práwuiący ſie mogli bydź odpráwieni: chcemy/ áby okróm náruſzénia czyiéy ſpráwy álbo ſzkody [absque alicuius causae vulneratione aut abbreviatione JanStan 489]/ inych dni po nich bliſkich tylko do godźiny przerzeczonéy [...] byli odpráwieni SarnStat 785. Cf Wyrażenia.

W połączeniach szeregowych (2): Mącz 509b; żeś ſobie płomienie piekielne/ duſze twey miłey ſplugáwienie/ dárow Boſkich vſzcżerbienie y ſławy náruſzenie ziednał LatHar 110.

Zwroty: »[co] krom naruszenia zachować« (1): Aut undicque religionem tolle aut usquequacque conserva, Albo bożą służbę zniſzcz álbo yą ze wſząd cáłkowicie á nienáruſznie álbo króm náruſzenia záchoway. Mącz 509b.

»uznać naruszenie« (1): ArtKanc I3v cf »naruszenie, stracenie«.

Wyrażenia: »bez naruszenia cnoty« = cnotliwie (1): vczinek thakovi bicz mali a Liekki powyadali myenyacz yſch beſz naruſchenya cznothy dlya pozithku dobrego przeczyw poganynowy za krzeſcziyanynem vczinyon biczmoze LibMal 1548/144.

»łaski naruszenie, krom naruszenia łaski« [szyk 2:2] (3:1): Mącz 366b; [ludzi prawdziwie rządzić można] też znákámi twarzi á poſtáwámi/ z ktorychby ludźie ſkromni á vkłádni łáſkawą twarz Krolewſką/ á pyſzni y nádęći/ náruſzenie łáſki poznáć mogli [indignationem experiantur]. ModrzBaz 20; LatHar 217, 235.

»naruszenie miłości, bez naruszenia miłości« (1:1): ArtKanc I3v; áby mnieyſzy więtſzym śmieli ſię beſpiecznie/ dla obrony prawdy/ wſzákże bez náruſzenia miłośći/ ſprzećiwiáć. WujNT 655.

»naruszenie poczciwości« = obraza moralności (1): Co ieſliże ći co ná drogách záſtępuią/ zboyce/ niemáią być w Rzecżypoſpolitey ćierpiáni/ tedy y owſzem ći/ ktorzi ná pocżćiwość ludſką cżyháią/ á ſtáráią ſię o naruſzenie iey [pudicitiae hominum attentatores et oppugnatores]. ModrzBaz 53.

»bez wszego naruszenia prawdy« (1): mnimam że gi [wykład] ſłuſzny y przyſtoyny pokázáć mogę/ ktory bez wſzego náruſzenia prawdy y powagi ſłowa Bożego oſtać ſie może. CzechRozm 138.

»naruszenie reliijej« (2): O trzećiey chorobie Rzeczypoſpolitey/ ktora ieſt náruſzenie religiey Kátholickiey przez zarázę heretycką. SkarKazSej 677, 664b.

»sławy naruszenie; bez naruszenia sławy; czynić sławie naruszenie« (1;1;1): Niecżyń ſławie twey żadnego náruſzenia [et ne des maculam in gloria tua]. BibRadz Eccli 33/24; WerGośc 256; LatHar 110.

»okrom naruszenia sumnienia« = bez wyrzutów sumienia (2): A wiele ich ſnadź ieſt/ kthorzy ie beſpiecznie popełniáią/ krom żadnego náruſzenia ſumnienia ſwego/ y krom żadney kárnoſći. GroicPorz kk3v; BielKron 233.

»nie bez (a. krom) naruszenia zacności« (2): co by niemogło być okrom wielkiego náruſzenia zacnośći Krolewſkiey [non sine maxima et regiae dignitatis imminutione]/ á okrom ſzkody y niebezpiecżnośći Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 22; CzechEp 200.

Szeregi: »naruszenie, stracenie« (1): Bo nie zoſtał w niewinnośći/ gdy vſłuchał Diabłey złośći/ vznał náruſzenie/ miłośći, rádośći strácenie. ArtKanc I3v.

»naruszenie i ubliżenie« (1): Sądy y Vrzędy choc są wcale zachowane W.X.L. nie mało się wnich iednak naruszęnia y ubliżenia od Panow vrzędnikow koronnych działo. ActReg 41.

»zaniedbanie i naruszenie« (1): iż też żaden iego [człowieka] rodu niemoże być zániedban/ áni náruſzon/ okrom zániedbánia y náruſzenia iego [sine sui neglectu aut violatione]? ModrzBaz 142v.

α. O prawach, przywilejach itp.: złamanie, pogwałcenie (4):
Zwrot: »krom naruszenia być chowan« (1): Sancta fides induciarum, Wzięcie przymierza króm náruſzenia ma być chowano. Mącz 366d.
Wyrażenie: »naruszenie, bez naruszenia praw« (1:1): przywodzili iedni naplac naruszenia Praw drudzy zaprywatami się vnosili ActReg 29, 131.
Szereg: »krom naruszenia albo wykroczenia [przeciwko czemu]« (1): Salva lege, Króm náruſzenia álbo wykroczenia przeciwko ſtátutóm. Mącz 366b.
β. Grzech (5): Myla matuchną mylego pana yezuſa krom naruſſenya aſz do ſzmyerczy ku dobrym uczynkom przyſtauala PatKaz III 151.
Zwrot: »podawać się ku naruszeniu« (1): vmyſły w pokuſach ku złemu ſkłonne/ [...] ſie podáią ku náruſzeniu/ y w onym nákáżeniu leżą bez pokuty. RejPosWstaw [1103].
Wyrażenia: »czysty bez naruszenia« (1): Vcżyń mię Pánie Boże moy [...] cżyſtym bez náruſzenia/ ćierpliwym bez ſzemránia LatHar 22.

»kożdego naruszenia nie mający« (1): yako w nyebye cryſtus myal oczcza nyeſzmyertelnego, tak y na zyemy myal matką kozdego naruſchenya nye mayączą. PatKaz I 10v.

Szereg: »bez zmazy i naruszenia« (1): ſtárayćie ſię/ ábyśćie bez zmázy y náruſzenia od niego [Boga] náleźieni byli w pokoiu [satagite immaculati et inviolati inveniri in pace] WujNT 2.Petr 3/14.

Synonimy: obrażenie, skażenie, zepsowanie.

Cf NARUSZYĆ, 1. NIENARUSZENIE

LW