Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROIĆ

Następne hasło: ROJ »

ROIĆ SIĘ (29) vb impf

o jasne.

sie (21), się (8).

Fleksja

indicativus
inf	roić się
praes
	sg	pl
3	roi się	roją się

praet
	pl
3	subst	roiły się

conditionalis
	sg
3	n	by się roiło

inf roić się (3). ◊ praes 3 sg roi się (7). ◊ 3 pl roją się (15). ◊ praet 3 pl subst roiły się (2). ◊ con 3 sg n by się roiło (1). ◊ part praes act rojąc się (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Gromadnie opuszczać ul w celu założenia nowego gniazda (o pszczołach) (12)
2. Powstawać w wielkiej ilości, mnożyć się (12)
- a. O abstraktach (7)
- b. O zjawiskach przyrody (3)
  - Przen (1)
- c. O skutkach pijaństwa (2)
3. Poruszać się w gromadzie, w wielkiej ilości (3)
- Przen (1)
4. Mącić się, mieszać się; bezpodmiotowo (2)

1. Gromadnie opuszczać ul w celu założenia nowego gniazda (o pszczołach); examinare Mącz, Cn; exundare novis fetibus, vernare Cn (12): RejZwierz 117; Examinare etiam dicuntur apes, Roić ſie. Mącz 110a.

Fraza: »(jak(o), jakoby, by) pszczoły (a. pszczołki) się roją; jako pczoły się roić« [w tym: w porównaniach (8); w co (1)] = exundant novis fetibus apes, vernant apes Cn [szyk zmienny] (6;4): Dym mu [Lucyferowi] idzye s páſzcżęki/ [...] Pátrząc ony nędznice [tj. dusze zmarłych]/ bárzo ſie lękáią. Wiercąc ſie niebożątká/ á ſtráſzliwie ſtoią/ Iáko pcżoły ná wioſnę/ kiedy ſie w wiátr roią. RejWiz 167v, 66; Ach nieſtoy tyſz toć ſzkodá/ gdzye ták helmy ſtoią/ A márnie zárdzewiawſzy/ pcżoły ſie w nie roią. RejZwierz 117; A ták dziwny ſwiát á záwikłány záwżdy ſzumi á hucży około łbow ludzkich/ że ſzum záwżdy około vſzu iákoby ſie pcżoły roiły. RejZwierc 100v, 269v [2 r.]; Patrzćie iedno ku Pułnocy/ pátrzćie ná Poludnie/ Iáko ſie k nam przymykáią Zágorzánie cudnie. Iáko ſie też ći Látáwcy roią iáko Pcżoły BielSpr b2; Słyſzałby był tám ránnych pod końmi ſtękánie/ Obaczyłby y ſzykow roznych nácieránie/ Ano iák kiedy owo pſzczoły podkurzone/ Roią ſię/ álbo wáły Morſkie záburzone. StryjKron 255; Siłáć więc ieden Mecoenas nácżyni Maronow/ Nie ſzcżędząc ſwych zagonow. [...] Roi ſię też ingenium, gdy ſię pſzcżołki roią KlonŻal C2; SapEpit A3v.

2. Powstawać w wielkiej ilości, mnożyć się (12):

a. O abstraktach (7): KlonŻal C2; Iák y ia máiąc ſyná/ tylko iedynego/ Wincżuię mu záżywáć/ wſzyſtkiego dobrego. Ktory teraz weſoły/ nád zwycżay tu ſtoi. Przecż powiedz moy ſynu/ ſkąd ſie tá rádość roi. PaxLiz D4v.

roić się w kim (2): Tákieć [panny] ſwiátá záżywáią/ Co k ſwey myſli wolność máią/ Wſzytko ſie im dobrze wodzi/ Zła myſl nigdy nie záſzkodzi/ Kreẃ ſie dobra w tákiey roi/ Gdy nád ſzyią nikt nie ſtoi BielKom Gv; [Jezus mówił do apostołów:] Cżemuśćie ſię potrwożyli? Y ták bárzo podumáli. Myśli ſię w was dźiwne roią A ſłowá rozmáite broią. MWilkHist K4; [ProtKonterfet D3].

Fraza: »[co] we łbie, w głowie się roi« (2:1): Co pocżniecię [!] ná ſwiecie nic wam nie przyſtoi/ Iedno melánkolia wełbie ſie wam roi BielKom E3v; Bo tho iuż bywa lekkoſć niemáła/ gdy kogo [...] do więźienia prowádzą/ gdźie więc drugiemu duſzno bywa/ gdy świátłá máło widźi/ á bący około niego latáią/ żáby ſkaczą/ dźiwne dymy przechodzą/ ták ſye więc niedobrze wyſpi/ y w głowie dźiwne ſye mu Sny roią GroicPorz cc4v; RejWiz 129v; [wielkie ſie lekkośći niektorym w głowie roią/ y plotki práwie dziećińſkie. StefanOdpór D2v].

b. O zjawiskach przyrody [gdzie] (3): Twoie [Panie] ogniſte ſtrzały/ twé ſtráſzné gromy Latáły: á niebieſkié trzáſkáły domy. Roiły ſye po niebie wkrąg łyſkáwice KochPs 114.

roić się z czego (1): Tám lancofty [tj. widoki] wydátne/ áni tám mgły ſtoią/ Ani chmury po niebie z ługow ſię tám roią. KmitaSpit C3v.

Przen (1): Kłániam ſię tobie y o to namiłośćiwſzy P.Iezu/ pirwey niżli z hukiem liną ná mię chmury gniewu twego/ y niżli ſię poczną roić od wſchodu ſłońcá áż ná zachod łyſkáwice ſądu twego LatHar 640.

c. O skutkach pijaństwa (2): [Mówi Lizyczop do Dybidzbana] Poniewaſz mi brzuch złácniał/ miękuchny iák kępká/ Wyſzśie on to wſzyſtko wśię/ iák nayſzuſza [lege: najsuchsza] gębká. Lecż wáruiąc ſie ſtoczkow [tj. unikając mętów]/ zácżnę zá widoku/ Ktore iáko ná tacżkach/ zwykły brzmieć po boku. A gdy ſie pocżną roić/ z drozdzámi weſpołek/ Nie záraz ich vgáśi/ ſtrwożony páchołek. PaxLiz E3v.

Fraza: »[komu] się we łbie chmiel roi« (1): Zwłaſzcżá kiedy chłop opiły/[...] Vtłucże cie przez twey winy/ Potym będzye chciał tráfnowáć/ Smieſzki ſwymi przeſládowáć/ Ale zá náſze nie ſtoi/ Pánu ſie wełbye chmiel roi BielKom G2.

3. Poruszać się w gromadzie, w wielkiej ilości; glomerare Mącz (3): Glomerantur aves, Royą ſie. Mącz 146d.

W porównaniu (1): Formicans, Royący ſie yáko gdy ſie mrówki royą. Mącz 134c.

Przen [komu w czym] (1):

Przysłowie: Fanaticus homo, Człowiek któremu koczki drą we łbie/ álbo ſie mu muchy royą w głowie Mącz 117d.

4. Mącić się, mieszać się; bezpodmiotowo (2): Wierz mi, [mówi Arystoteles do młodzieńca] że wnet przypádną nieproſzeni goście/ Tępość/ zła myſl niedbáłość o ludzi o Bogá/ Ani o żadną cnotę/ záwżdy we łbie trwogá. Poki poty/ áby ſie ták iedno roiło RejWiz 190.

Fraza: »[komu] we łbie się roi« (1): Cożći potym ſąśiedźie: czemu ze mnie ſzydźiſz? Czylić ſię we łbie roi/ y przeto nie widźiſz. ZbylPrzyg A2v.

Synonimy: 2. czynić się, mnożyć się, poczynać się, powstawać, wszczynać się, zstawać się.

Formacje współrdzenne cf ROIĆ.

Cf ROJĄCY SIĘ, [ROJENIE]