[zaloguj się]
[pdf]

1. NIĆ (139) sb f

Fleksja
sg pl
N nić nici
G nici nici
A nić nici
I nicią niciami
L nici niciach
V nici
inne sg a. pl G - nici

sg N nić (13). ◊ G nici (8). ◊ A nić (19). ◊ I nicią (11). ◊ L nici (25). ◊ pl N nici (15). ◊ G nici (15). ◊ A nici (9). ◊ I niciami (15); -ami (14), -åmi (1); -ami : -åmi BielSpr (1:1). ◊ L niciach (2); -ach (1), -åch (1) SarnStat (1:1). ◊ V nici (2). ◊ sg a. pl G nici (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Cienki sznureczek ze skręconych włókien uzyskanych z różnego materiału; filum Murm, Mymer1, BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn; linea Vulg Mącz, PolAnt; licium, linamentum Mącz, Cn; amentum, stamen Calep; acia, insubulum, linum Cn (139): Obrus ná nići rozebrany/ ná kądźieł może być obrocony. March1 A3v; BierEz N; Murm 145; Mymer1 29v; BartBydg 58b; gdy by pierze Drozdowe z prawego ſkrzidła poſrzod domu zawieſił na nici cżyrwoney, ktorąby ieſzcże nicz nie robiono/ thedy w onym domu żadny nie będzie mógł ſpać. FalZioł IV 25c, I 106c, 133b, 144a, IV 44a, V 86v; Około krzów rozbije z onych cżyſtych nići/ Zyelono sfárbowawſzy ná traweczce ſieći. RejWiz 103v, 70v; Vlał na przód dwa ſlupy miedziáne/ ieden ſlup ná ośmnaśćie łokći wyſoki: á nić ná dwánaśćie łokiet obeymowáłá obadwá ſlupi. Leop 3.Reg 7/15; A chłop w chroſcie przerzućił był przez drogę ſieći/ Ten beży [!] a chłop woła/ pánie nići nići. RejFig Bb5, Bb5; RejZwierz 126v [3 r.]; BibRadz 2.Par 4/2; thę rybę puſzcżą do wody vwiązáną ná długiey nići/ oná ryba wielkość ryb náchwyta BielKron 442v, 37 [2 r.], 464v; Licitatorium, lignum circa quod licia involvuntur, Laski ná którich nići wiſzą/ albo drzewo ná którym nići czinią. Mącz 193a; Multitia, [...] Piękney ćienkiey á ſubtylney nićy płótno/ Piękney przędze robotá. Mącz 236c, 127a [3 r.], 305c, 308d, 428c; A gdyż był poſádzon ná on ſtolec/ kazał vwiężáć [!] oſtry miecż nád iego głową ná ćienki nići. HistRzym 94, 103v [2 r.], 104 [2 r.]; Obſzyy to iako piłę/ mocnymi nićiámi BielSat N2, B4v, N2, N2v; BielSpr 63 [2 r.], 73v, 74; TEn Sznur ma być vrobióny ná dłuż łokći ſzeſtnaśćie/ á z mocnych nići ćienkich kręcónych/ y biélónych. Strum B4; SkarŻyw 273, 338 [2 r.], 411, 412, 575; KochFr 124; BielSjem 38 [2 r.], 39; Tezeus [...] wyſzedł z wielką ſławą po nići rozwitey KochPam 82; BielRozm 14; iż tám tylko ćieniuchną nićią grunty bywáły ograniczone/ kto to prżeſtąpił/ ſrogie o to odnioſł karánie/ á kto vkradł/ nić onę przeſtąpiwſzy w bićiem ná pal to karano. GórnRozm B4v; Amentum – Nadwiązanie z rzemienia, z wiczy, albo z nicy. Calep 60b, 419a; Nići do roboty Pánnom do białłego ſzyćia náprzycżyniáć GostGosp 128, 114, 128.

nić czego (2): A drugiego żywego z drewnem Cedrowym/ y znićią cżerwonego iedwabiu/ y z Hizopem/ omocży we krwi wroblá zabitego Leop Leo 14/6; BielKron 36v.

W porównaniach (10): Widziſs ty wloſy moię ſlicżné/ ktoré ſą iako nicij zloté OpecŻyw [79]; Wizytki dni żywotá mego thák prętko przechadzały/ A prędzey ſie niż nić w ręku v tkacżá ták tu rwáły LubPs hh6; RejWiz 130; Tedy duch Boży przypadł ná Sámſoná á roſtárgał powrozy ná nim iáko nići ſkoro ſobą ruſzył BielKron 52, 52; SienLek 25v; RejAp Cc8; bo chcieć to wſzytko zebráć/ iáko ná nić/ á ſubtylnie namnieyſzey rzecży zmácáć/ zda mi ſie że to ieſth rzecż y trudna/ y podobno niepotrzebna GórnDworz I3v; BudBib Iudic 16/12; ArtKanc P18.

W charakterystycznych połączeniach: nić bielona, cienka (cieniuchna) (6), czysta, czyrwona (2), długa (3), rozmaitej farby, kręcona, mocna (5), namniejsza (2), siarką oblana, piękna, rozwita, słaba (2), snowana, subtylna, zawikłana; nić jedwabiu (2); rzezany z nici, tkany, urobiony; nić czynić, przerwać, przewlec, przywięzać, rozciągać, ustrzygać, uwięzać; nicią (niciami) obciągnąć, obszyć (3), przywiązać (2), szyć (2), ściągnąć (2), uwięzać (4), zbrozdować; na nici uwięzać (uwiązany) (3), zawiesić (wieszany) (2).

Przysłowie: A tu iuſz Czytelniku miły po długiey nići kłębká będziem dochodzić StryjKron 66; Philoſophowie [...] prawdy ták iáko kłębká po nići ſzukáli KochWr 19.
Zwrot: »nić (a. nici) (u)prząść; nić (u)przędziona; z nici uprzędziony« = linamentum Mącz; stamen Calep [szyk zmienny] (2;2;1): FalZioł I 144a; Linamentum, Przędźiwo/ yáko yeſt len/ nići przędźione. Mącz 195a; Trilix ‒ Ze trzech niczi vprzedzioni. Calep [1086]b, 1002b; Vacuna nići przędła baykámi ſię báwiąc KlonWor **v.
Wyrażenia: »dwoistej nici« (1): Bilix ‒ Dwoiſtey niczy. Calep 131a.

»nić jedwabna« (1): włoż [czopek] do macicze na nocz vwiązawſzi nicią iedwabną za koniecz, odejdzie bolenie za tim lekarzſtwem FalZioł III 13b.

»kłębek (a. kłąb) nici« = glomus BartBydg, Mącz (7): BartBydg 65b [2 r.]; LibMal 1547/133v; Mącz 146c; Weźmi z ſobą kłębek nići/ á gdy przyidzioſz do drzwi ogrodnich v więż nić v forty á idąc rośćiągay ią HistRzym 103v, 104v [2 r.].

»nić konopna« (1): Sukniey żadney oni nieſzyią lniánymi nićiámi/ tylko konopnymi BielKron 464v.

»lniana nić« (2): przeto Zydowie y dziś lniánymi niciámi ſukniey nie ſzyią. BielKron 36v, 464v.

»nić tkacka« (1): Licium, Nići tkáckie przes które poſtáwá płoćienna bywa przećiągána/ którą wzór ná płótnie czinią. Mącz 193a.

»niciami tkany« (2): vestem trilicem dicimus, O trzech wzorzech, która nićiámi tkána yeſt/ yáko bywáyą ręczniki. Obruſi Mącz 193a, 193a.

»złote nici; złoto i srebro w niciach« = nici z drogiego metalu używane do ozdabiania haftem altembasu lub złotogłowu [szyk 3:1] (2;2): OpecŻyw [79]; Rekawi rzezane z zlotich niczi s paiączki wiązanemy WyprKr 60v; Vſtáwiamy téż y ſkázuiemy: áby złoto y ſrébro w nićiách [aurum et argentum filatum JanStat 1050] [...] nie było wożono y przedawano. SarnStat 274, 274.

Szeregi: »powrozek abo nić« (1): Ale ſznur bez proſtośći nie może być modłą/ Iedno proſtym powroſkiem ábo nićią podłą: Ták bez ſpráwiedliwośći nie może być Práwo KlonWor 66.

»nić, (i) przędza« (2): Mącz 288a; Páiąk z Minerwą ſzedł o zakład świętą/ Ktoby ćieńſzą nić/ y przędzę zácżętą Vkręćił ze lnu KlonFlis E3v.

»nić i rzemyszczek; od nici do rzemyka« = rzecz najmniej wartościowa (1;1): Podnoſzę rękę moię ku Pánu Bogu nawyſſemu/ [...] iſz od namnieyſſey nići ſnowáney/ do rzemyka napodleyſzego [a filo subteminis usque ad corrigiam caligae]/ nie wezmę ze wſzyſtkich rzecży ktore thwoie ſą Leop Gen 14/23; SkarŻyw 284.

»nić albo sznur« [szyk 1:1] (2): tedy niema cziągnąć: ale v vdu nicią albo iedwabnem ſznurem vwięzać niebarżo moczno FalZioł V 26; Mącz 194b.

Przen (19): RejWiz 16; cżłek w grzechu leżąc/ vwiązany ieſt od cżártá zá nogę: [...] aſz zá wielką pilnośćią y łáſką Bożą/ nić onę/ to ieſt/ zły zwycżay przerwáć y przełomić/ y gwałt ſobie vcżynić potrzeba SkarŻyw 338.
Zwroty: »nici się dzierżeć« = postępować według planu, wzoru, reguły (1): filum sequi, Nići ſie dzyerżeć/ álbo wedle liniey yść. Mącz 127a.

»na cienkiej (a. cieniuchnej, a. cieniuczkiej, a. słabej, a. wątłej) nici wisieć (a. wieszać, a. zawiesić, a. być zawieszonym), usadzić; na cienkiej nici« = być, czynić, stawać się niepewnym, nietrwałym, słabym [szyk zmienny] (11:1;2): WSzelkie náſze krotofile y roſkoſzy ſwiátá/ ná cienkiey nići záwieſzone ſą nád námi BielKom nlb 3; Widzę iáko ſie wſzyſcy omylnie mieſzáią/ A na cieniucżkiey nići ſpráwy ſwe wieſzáią. RejWiz 83, 14, 71, 145v; Przedſię ná cienkiey nići/ ten rozum niewieśći. RejZwierz 49v, 105v; GórnDworz V2; Iako pręt nád dziećięćiem/ kiy nád chłopem wiśi/ Ták miecż goły nád krolem/ ná ćienuchney [!] nići. BielSat N4v; Ná cienkiey nići thám ſławá y cnotá/ Gdy z niewinnemi możny ciągnie kotá. RejZwierc 226, 64, 217; KochFr 115; BielRozm 2.

Wyrażenie: »srebrne nici« = siwe włosy (1): Dáléy co będźie? śrébrné w głowie nići KochFr 91.
a) Struny (tu o poezji) (1):
Wyrażenie: »słodkobrzmiące nici« (1): A niemniéy y to ſławni/ [...] Które ſprawcá Láćinſkich ſłodkobrzmiących nići Vcżćił pieśniami ſwémi KochMuza 27.
a. Lont (1): nábiy ią [trąbkę papierową] tęgo ſtypułkiem w formie prochem nie sſtánowionym [...]/ przywięż laſzcżkę do niey pod wagą/ [...] zápal od dźiurki/ poydźie wzgorę z laſcżecżką/ poydźie y po nići dáleko gdy do niey cewecżkę przywiążeſz. BielSpr 74.
b. Materiał do wyrobu szarpi, uzyskiwany z odpadów powstałych przy tkaniu lub przez wyskubywanie nici ze zleżałych tkanin (3): potym wezmi flaytuchu/ to ieſt nici wyſkubionych z wiotchey chuſty FalZioł V 92v, V 100; Titivilitum, [...] Nić/ albo yáko niektórzy mniemáyą/ mech á mſzyny z płotná pod krosna pádáyące Mącz 456c.
c. mit. Nić życia ludzkiego snuta przez bóstwa losu, tzw. Mojry lub Parki, której przerwanie oznaczało śmierć człowieka (4): prawą wartko Ręką záś wrzećionem obrotnym zátacża/ Niewyślinionemi vſty nić zamacza. KlonŻal C4v.
Zwrot: »przerwać, targać, urywać nić« [szyk zmienny] (1:1:1): KlonŻał D; O nieużyte śioſtry/ przecż nić vrywaćie Bez braku? WisznTr 18; PudłFr 59.
** Bez wystarczającego kontekstu (2): MurzOrt Bv; C troie: piérwſzé z Łaćińſkim iedno/ iako nic: drugié z kréſką iako / nić JanNKarKoch Ev.

AŻ