ROSOŁ (28) sb m
Pierwsze o jasne; -ół; -oł-, -ol-.
Fleksja
|
sg |
pl |
N |
rosół |
rosołowie |
A |
rosół |
|
I |
rosoł(e)m |
|
L |
rosole |
rosoléch |
sg N rosół (6). ◊ A rosół (1). ◊ I rosoł(e)m (4). ◊ L rosole (15). ◊ pl N rosołowie (1). ◊ L rosoléch (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (cztery z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.
1. Słona woda (23): Wſzelkie párchy bądź ná nogach/ álbo y gdźie indźie/ niżli ié czym námázowáć będźieſz/ drzewiéy roſołem álbo moczem vmyway.
SienLek 180v, 175, 182;
[SEdy álbo nacżynia w ktore ma być Moſzcż wlewan/ potrzebá ie pierwey wypłokáć cżyſtym roſołem/ á gębką wytrzeć
Cresc 1571 340, 359
].
Przen: Sytuacja, zwłaszcza trudna, kłopotliwa (8):
Zwroty: »leżeć,
[być
] w rosole« =
mieć kłopoty,
być w trudnej sytuacji (
1): [
Łazarz,
darując filozofowi swoje księgi,
zastrzegł:] Przeto tym czáſem inſzych rzeczy pytay/ A moie xięgi przy ſkonániu czytay. [...] Támże przywiedźion móy Philozoph ktemu/ Ze przyſiągł doſyć vczynić wſzytkiemu. [...] wźiął Philozoph Xięgi/ Dawnoby w nich był/ by nie dla przyſięgi. Owa ták długo leżał w tym roſole/ Ze oné Xięgi rozłożył po ſtole. Pocznie wártowáć
KochFr 64;
[raczcie Wm. obaczyć, w jakimeźmy tu rosolie, iż gdybyźmy [...] kielkiem dni czasu tego omieszkali, już byśmy te nakłady, zatrudnienia i niebezpieczeństwa daremnie podjęli [...] i ze sromotą naszą [...] nazad wrócić byźmy się musieli.
DiarPos 21;
BielKron 1597 508 (
Linde)
].
»zostać, leżeć, [trwać] w (swym) rosole« = pozostać w swym dotychczasowym położeniu, w tym, co sobie ktoś zgotował [szyk zmienny] (2:1): Poki im fráſzki piſzeſz/ to rádźi czytáią/ Piſzże co ſtátecznego/ ſrodze ſię gniewáią. Bo prawie (iáko mowią) to ie w oczy kole/ Snadź im miło ták leżeć w ſwym ſtárym roſole. Prot A2v; á białeygłowie ták tho ieſt wielka/ y hániebna lekkość/ iż o ktorey raz thá ſłáwá roſpuſty/ á bezwſtydu głoſno wynidzie/ bądź to prawdá/ ábo nieprawdá/ iuż tá niebogá záwdy w thym roſole zoſtáć muśi. GórnDworz T8, G6v; [Ieſli téż w roſole ſwym y w ſwéy ślepoćie trwáć będźiemy/ á łuſkę z oczu náſzych niezedrzemy/ nic nád to pewnieyſzégo/ ieno że przenieśie Pan Bóg kośćioł ſwóy [...] odéymie koronę JanSyjon 126; x. Paweł upornie w tym rosole został, a nie pokutował AktaSynod IV 357].
Wyrażenie przyimkowe: »w rosole« (8): ActReg 51; Ach ty Iempſar moiá/ W iákim teraz roſole śćiſniona myśl twoiá. Suſzy twé ſerce teraz płomień niezgáſzony/ Biią ná ćię teſknice GosłCast 16; Dawny to wáſz obyczay/ ledá komu daćie Wiárę/ á nas w roſoléch rádźi zániechaćie GosłCast 65, 49; [iednák zádźierżeć ieſzce Poſły rádźili/ dla Zygmuntá Ceſárzá/ áby go w roſole dla Pruſow trzymáli. BielKron 1597 320 (Linde)]. Cf Zwroty.
a. Do gotowania jedzenia (6):
Zwrot: »w rosole (u)warzyć, uwarzony« [szyk zmienny] (3:2): Kolana theż kokoſze z nogami ſpołem w roſole vwarzywſzy/ na bolenie ſzije powagaią [!] FalZioł IV 19b, IV 43a, 46b; Powiedáią drudzy/ iżby tám nie było zálawtu [= plastra] żadnego/ ále ſkorá telko byłá liná w roſole vwárzonego GórnDworz Tv [idem] WerGośc 253.
Przen (1): Gdzye gory bliſko ſłone/ też y wodá ſłona/ Abowiem to oboygu/ ieſt rzecż przyrodzona. A gdzye też ſiárką śmierdzą/ też wodá śmierdząca/ A gdzye ogniem pałáią/ tedy też gorąca. Bo kiedyby to ſłońce ſámo ſpráwowáło/ Pewnieby y iezyoro też káżde śmierdzyáło. Albo tákie gorące álbo ſłone było/ Cżyścieby ſie w roſole nam wſzytko wárzyło. RejWiz 146v.
b. Do konserwowania jedzenia; salsugo BartBydg, Mącz, Calep, Cn; muria (muries) BartBydg, Mącz, Cn; salsilago Mącz, Calep, Cn; liquamen BartBydg (6): Liquamen, proprie est piscium seu salsugo vel muria, aqua sale conmixta, roszol BartBydg 82b; Muriaticus, Długo w roſole leżący. Mącz 238a; Asservare carnes sale, vel in sale, Wſolić/ w roſół włożić. Mącz 389a, 238a, 364d; Calep 939a; [chowánie ich [jabłek] długie bywa gdyby [...] wybrawſzy co nazdrowſze námocżyć ie w morſką wodę ábo w roſoł/ potym gdy ſię nápoią/ po trzećim dniu ná ſłońcu ie ſuſzyć Cresc 1571 425; Volck Xxx3].
2. Wywar mięsny (2): WIęc iuż y mnieiſzego ſtanu brácia náſzy ták ſie tego chwyćili [...]. Iuż to wżdy iáko táko kiedy piecżyſte álbo co w roſole/ coby miáło być ná iedney miſie iż to rozno rozłożą/ iż będzie gęś ná inſzey miſie/ kur ná inſzey/ thákże też mięſo álbo cietrzeẃ ná inſzey.
RejZwierc 59.
Iron. (1): (did) Koſmus v kazuie Pawłowi czoſs dzjwnego wyſlo s Kupcza (–) [...] Snacż tho ona trycezyma Ktora rodem wyſla zrżima Abo wymyſlanie poſthy Dla kthorych wiecz Cżłowiek proſthy Mnima yſz wſytko złe zmyie Iż yadł grżąnky wodę piye Tak miekko poſłał Duſſy Cżała nocz pjł ą wdzien ſuſſy Piecże/ ſmaży za ſwe winy B y miał cżinjc˙ prżenoſynij Bo wiem ony roſſołowie Flegmę mnożą y niezdrowie RejKup R.
3. Roztwór powstały przy konserwacji ryb w słonej wodzie [od czego [= z czego] (żywotne)] (1): Trzećié [krszczyce, tj. guzy końskie] miedzy ſkorą/ á mięſem bywáią/ thy gorzałką dobrą náćiéray/ álbo roſołem od ſzczuki świéżey/ coby dobrze ſłony był SienLek 182v.
4. n-pers (2):
Zestawienia (2): Iakom ia nyezabil opatrnego Macyeya rzeczonego Rosol schewcza ZapWar 1518 nr 2231; PaprPan I4.
Synonimy: 1. solanka; b. lak; 2. jucha, polewka, szałsza, zupa, zuwka.
AĆ