[zaloguj się]
[pdf]

NIEMY (317) ai

e jasne.

-e- (316), -ę- (1).

Fleksja
sg
mNniemy fNniemå, niema nNniemé
Gniem(e)go Gniem(e)j Gniem(e)go
Dniem(e)mu Dniem(e)j Dniem(e)mu
Aniem(e)go Aniemą Aniemé
Iniemym, niem(e)m Iniemą Iniemym
Lniemym L Lniemym, niem(e)m
Vniemy V V
pl
N m pers niemi
m an niemi
subst niemé
G niemych, nieme
D niemym, niem(e)m
A m pers niem(e)
subst niemé
I m niem(e)mi, niemymi
n niem(e)mi, niemymi
L niemych
inne formy
sg f A a. I - niemą

sg m N niemy (41). ◊ G niem(e)go (4). ◊ D niem(e)mu (7). ◊ A niem(e)go (21). ◊ I niemym (20), niem(e)m (3); -ym : -(e)m SkarŻyw (3:2), GórnRozm (3:1). ◊ L niemym (1). ◊ V niemy (2). ◊ f N niemå (16), niema (1); ~ (attrib) -å (14), -a (1); -å : -a GórnRozm (1:1); ~ (praed) -å (2). ◊ G niem(e)j (3). ◊ D niem(e)j (7). ◊ A niemą (4). ◊ I niemą (3). ◊ A a. I niemą (1). ◊ n N niemé (25); -é (1) ZawJeft, -e (1) JanNKar, -(e) (23). ◊ G niem(e)go (3). ◊ D niem(e)mu (3). ◊ A niemé (11); -é (1), -(e) (10). ◊ I niemym (4). ◊ L niemym (1) BiałKat, niem(e)m (1) SkarŻyw. ◊ pl N m pers niemi (5). m an niemi (6) [w tym cum sb: psi (3), zwierzowie (2)]. subst niemé (30); -é (2), -(e) (28). ◊ G niemych (20), nieme (1) [w n-loc]. ◊ D niemym (21), niem(e)m (4); -(e)m GliczKsiąż, HistLan, RejPosWstaw; -ym : -(e)m GórnRozm (1:1). ◊ A m pers niem(e) (5). subst niemé (17); -é (1), -(e) (16). ◊ I m niem(e)mi (7) RejAp, RejPos (2), RejZwierc, WujJudConf, CzechEp, KlonŻal, niemymi (4) KrowObr, BielKron, SkarŻyw, BielRozm. n niem(e)mi (7), niemymi (2) SienLek, SapEpit. ◊ L niemych (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pozbawiony przez naturę możliwości mówienia; mutus Murm, Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; elinguis Calep, Cn; elinguatus Calep; infans Cn (278):
a. O człowieku: będący niemową (103): Ocietz iego Zachariaſs/ ktory byl niemy przemówil OpecŻyw 12v; Murm 67; Mymer1 24; Elżbietá [...] vrodziłá ſyná Záchariaſſowi przed tym niememu/ á potym prorokuiącemu. Leop Luc 1 arg, Luc 1/22; W then dźień otworzą ſię vſthá twoie z tym ktory vſzedł/ á będźieſz mowił/ y nie ſtánieſz ſię więcey niemym BibRadz Ez 24/27, Luc 11 arg; BielKron 112; Mącz 194c, 239d; RejPos 296; Calag 472b; Niememu młodzieńcowi znákiem krzyża S. mowę przywroćił. SkarŻyw 298, 226 [2 r.], 372; BielRozm 2; Muteo ‒ Niemi ieſtem. Calep 684a, 356a [2 r.], 683b; WujNT Matth 9/32, Luc 1/22.

W połączeniach szeregowych (4): Z przyrodzenia Sędźiem niebywa/ ktory ieſt ſzalony/ ná rozumie zeſzły/ Mieſyęcznik/ niemy/ ſlepy/ głuchy GroicPorz b2v, t; KrowObr 3; KlonWor 50.

Szereg: »głuchy i niemy« = głuchoniemy (4): A tám mu oni ludzie krainy oney/ ſłyſząc o możnośći y o cudoch iego/ prziwiedli tego cżłowieká głuchego y niemego RejPos 204, 205v; LatHar 536; WujNT przedm 36.
Przen (6): gdy czytano Ewányelią w kośćiele/ o głuchym y niemym dyabelſtwie/ Luter padł/ y záwołał po dwá kroć: nie ieſtem niemy/ nie ieſtem. BiałKat 341.

W połączeniu szeregowym (1): Ach nieſtotyſz vbogi ſlepy/ głuchy/ á niemy nędzniku/ gdyż to znaſz co tobie s tey głuchośći twey á s tey niemośći twey vrość ma. RejPos 205.

Zwrot: »nieme usta otworzyć« [szyk zmienny] (2): BielKron 132v; Otwórz/ wieczny boże/ nieme vſtá moię/ A ia opowiádáć będę chwały twoie. KochPs 77.
Szereg: »ślepy, głuchy, (i) niemy« (2): iż [obraz] niemoże nic inſzego náutzyć/ iedno tzym ſam ieſt/ tho ieſt? ábyś był ſlepym/ głuchym/ y niemym. KrowObr 118; CzechEp 86.
αα. W funkcji rzeczownika (49): ktorzy [Chaldejczycy] widząc niemego ofiáruią go Belowi/ y proſzą go áby mu dał mowę BudBib Bar 5[6]/40, Is 35/6; SkarŻyw 453 marg.

W przekładach Matth 9/33, 15/31, Mar 7/37, Luc 11/14 i nawiązaniach do nich (17): OpecŻyw 119, TarDuch B3; gdy wyrzućił dyiabelſtwo/ przemowił ieſth niemy Leop Luc 11/14; BibRadz Mar 7/37; Iż dobrze wſzytko ten Pan cżyni/ iż kazał głuchym ſłyſzeć á niemym mowić. RejPos 206v, 3, 76v, [203], [203]v, 204v; Aż ſię tłumy dziwowáły/ widząc nieme mowiącę/ vłomne zdrowe/ chrome chodzące/ slepe pátrzące BudNT Matth 15/31, Luc 11/14; ArtKanc N15; WujNT Matth 9/33, 15/31, Mar 7/37, Luc 11/14.

W połączeniach szeregowych (5): bo przed ijch ocżyma po kázaniu/ vzdrowil wielé niemotznych/ gluchych/ ſlepych/ niemych. OpecŻyw 47; Iſz będąc tákowym pánem/ niegárdził vbogimi/ ſlepymi/ głuchymi/ niemymi/ opętanymi/ trędowátymi/ chromemi/ páſterzmi/ iáwnogrzeſzniki KrowObr 49; RejPos 257; Y przyſzły kniemu tłumy mnogie/ máiąc z ſobą/ chrome/ slepe/ nieme/ vłomne/ y inne mnogie. BudNT Matth 15/30; WujNT Matth 15/30.

W porównaniach (9): Ale ia iakoby głuchy niechciałem ſlyſzeć á iakoby niemy niechciałem odtworzić vſt moich. WróbŻołt 37/14 [przekład tego samego tekstu: RejPs, LubPs, Leop Ps, SkarŻyw, LatHar ]; RejPs 57v; A yam przedſię ták yáko głuch ſłyſſąc to nic nie dbał/ A iák niemy nędznich vſt ſwych otworziciem nieſmiał LubPs K3v; Leop Ps 37/14. Eccli 20/31; RejPos 277; ſtałem ſię iáko głuchy nieſłyſząc/ y iáko niemy/ nie otwárzáiąc vſt moich. SkarŻyw 141; LatHar 163. Cf »jako pień niemy«.

Zwroty: bibl. »otworzyć usta niemych; usta niemego otworzone będą; rozwiązany będzie język niemych« = przywrócić mowę niemym; aperire os mutorum PolAnt; aperta erit lingua mutorum Vulg (4;4;4): Ná ten cżás ſkocży chromy iáko Ielen/ y rozwiązány będzie ięzyk niemych Leop Is 35/6; Abowiem mądrość otworzyłá vſtá niemych/ á ięzyki niemowiątek ſpráwiłá wymowno. BibRadz Sap 10/21; RejPos 3.

»niemym zostać« = oniemieć (2): ták było ſrogie ono bićie/ iſz [...] z przeſtrachu niemym zoſtał SkarŻyw 593, 373.

Wyrażenia: »głuch niemy« = głuchoniemy (1): Głuchá niemego vleczył. WujNT Mar 7 arg.

»jako pień niemy« (1): wnetże on żwáwy y ſłowny Heretyk/ iáko pień niemem zoſtał. SkarŻyw 373.

Szeregi: »chromy i niemy« (1): O S. Agápećie Papieżu/ nápiſał to S. Grzegorz [...] iż chromego/ y niemego tą świątośćią zlecżył. LatHar 648. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»niemy albo głuchy« (1): Y ktoż miły Moiżeſzu ſtworzył niemego álbo głuchego/ ſlepego ábo widomego/ [...] izaſz nie ią Bog? RejPos 298. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»głuchy i niemy« = głuchoniemy; surdus et mutus Vulg [szyk 5:2] (7): A thám mu przywyedzyono głuchego y niemego/ á prosili go áby ná nim położył rękę ſwoię. RejPos [203]v; Nie podobnoć też było [...]/ onym s przyrodzenia głuchym y niemym/ pomoc ſobye iákiemi lekárſtwy RejPos 257, 204, 205; SkarŻyw 479; WujNT Mar 7/32, 9 arg.

»ślepy, (głuchy) i (a) niemy« (3): A niewierni máią chodzić iáko ſlepi/ iáko głuſzy á niemi/ nierozumieiąc o tym Pánu ſwoim. RejPos 277; Tedy mu przywiedźion ieſt opętany/ ślepy y niemy: y vzdrowił go/ ták iż (marg) on ślepy y niemy [...](—) mowił y widźiał. WujNT Matth 12/22.

Przen (2):
Zwrot: »otworzyć usta niememu« (1): Otworz vſtá niememu a ſpráwiedliwość znay/ A prawdziwey powieśći mieyſce káżdemu day BielKom C3.
Szereg: »głuch a niemy« (1): O moy miły Pánie iákoż ieſt dziś tych głuchow á tych niemych wiele pod kroleſtwem twoim RejPos 205.
α. bibl. O szatanie sprowadzającym niemotę na opętanego (16):
Wyrażenie: »diabelstwo (było), czart (był), duch niemy(-e)« = daemonium mutum Vulg, PolAnt; spiritus mutus Vulg [szyk 6:3] (4:3:2): Y wyganiał Iezus dyiabelſtwo/ á ono było nieme. Leop Luc 11/14; CZáſu iednego/ gdy Pan Iezus wymiáthował dyabelſtwo kthore było niem / á gdy ie iuż wypędził/ przemowił on niemy RejPos 76v; BiałKat 341; BudNT Luc 11/14; Náuczyćielu/ przywiodłem do ćiebie ſyná mego/ ktory ma duchá niemego. WujNT Mar 9/17, przedm 35, Mar 9/25[24], Luc 11 arg, 14.
Szereg: »głuchy i niemy« (3): BiałKat 341; Głuchy y niemy duchu [Surde et mute spiritus]/ ia tobie roſkázuię/ wynidź z niego WujNT Mar 9/25[24], przedm 35.
Przen (7):
Wyrażenie: »nieme diabelstwo« [zawsze w szeregu z „głuchy” i (lub) „ślepy”] [szyk 2:2] (4): A tu dopirko Pan twoy wypędzi s ciebie ono dyabelſtwo głuche y nieme/ tho ieſt/ záſlepienie ſumnienia twego RejPos 79, 79 [3 r.].
Szeregi: »(ślepy), głuchy i (a) niemy« [szyk zmienny] (5): Iuż ony iego [diabła] figle ſlepe/ nieme/ y głuche/ będą od nas oddalone. RejPos 80, 79 [4 r.].

»ślepy i niemy« (1): Abowiem niektorzy [...] chcieliby wypędzić to ſlepe y nieme dyabelſtwo/ to ieſt/ záſlepienie w grzechoch/ od ſiebie. RejPos 79.

b. O zwierzętach; brutus Mącz, Modrz (118): KromRozm II ſ4; Iż niektorzy vbłądziwſſy chwalili węże nieme/ y beſtye prożne Leop Sap 11/16; Owa nieme ptaſzętá w tym ſwym przyrodzeniu/ Cżynią złem dzieciom trwogę ná wſzem w ich ſumnieniu. HistLan B2v.

W porównaniach [w tym: nieme(-a, -y) zwi(e)rzę (20), bydło (bydlę) (9), dobytek (3), twarz (3), bestyja (2)] (39):

Jako comparandum (37): RejPs 139v; SeklWyzn Av; KromRozm I E2v; KromRozm III B; BielKom Av; Y przypodobnił ſie tu Dawid ſwięty niemey Gołębicy/ ktora tylko hukániem ſwym żal ſwoy okázuie. LubPs Ov, H4 marg, Y3 marg; KrowObr 200; RejWiz A8; OrzRozm C2v; BielKron 80, 322, 334, 365; Mącz 120d; GórnDworz Bv, M2; RejPos 76, 125, 223v; Pijány z niemem rowna ſie bydlęciem RejZwierc 218, 62 [2 r.], 132, 153, 158; RejPosWstaw [412]v; coby nie vćierpieć niechćieli : ale by ſie/ iáko nieme mrowki/ dotknieni będąc/ od kogo [lege: dotknieni będąc od kogo] ſámi ſie záraz [...] zemśćili. CzechRozm 234v; ModrzBaz 52, 89; StryjKron A; GórnRozm M4v; ZawJeft 24; KołakSzczęśl A3v; WujNT Iudae 10; KlonFlis E2v.

Jako comparatum (2): BibRadz I 353d marg; Gromádá niemych źwiérząt pewniéy poſłuſznieyſza Niż człowiek GosłCast 66.

Wyrażenia: »niemy dobytek« [szyk 2:1] (3): Ktory piſmo waży lekce/ Cżytáiących ſłucháć nie chce/ Ieſt podobien ku głuchowi/ Y niememu dobytkowi BielKom Av; KrowObr 200; BielKron 334.

»nieme przyrodzenie« (1): wſzechmogący Pan [...] niechciał ták tego nędznego cżłowieká zániecháć/ iáko inego błędnego źwirzęciá/ ktore tylko ták żywie iáko go iego nieme przyrodzenie ciągnie RejZwierc 4.

»rzecz niema« (2): WujJud 50; iednák ſie ich ogień nie tknie/ áni Lwowie ſzkodźić mogą: choćiaż to rzeeży ſrogie y nieme ſą CzechRozm 230.

»niema twarz« [szyk 5:3] (8): iż tedy rzecz dowodna/ że człowiek theż żołądek ma/ ná kthory częśćiey niż niema twarz choruie SienLek 95v; RejZwierc 16, 153, 157v; Ná koniec dniá ſzoſtego ſtworżył z ziemie/ beſtye y nieme twarzy/ y to co ſię iedno ruſza ná ziemi SkarŻyw 259, 56; GórnRozm M4v; KlonFlis E2v.

»nieme(-y, -a) źwi(e)rz(ę) (a. źwi(e)rzątko), bydlę (a. bydło), bestyja« = bestia HistAl, Vulg, Mącz [szyk 69:19] (69:14:5): FalZioł I 124b; GlabGad B2v; RejPs 139v, 217; SeklWyzn Av; SeklKat K4v; HistAl G7v; KromRozm I D2v, E2v; KromRozm III B [2 r.]; GliczKsiąż L3; LubPs H4 marg, Y3 marg; GroicPorz a2; iż oto zielu martwemu vtzárowánemu przypiſuiećie/ nietylko ludziom/ ktorzy go będą vżywáć zbáwienie/ ále teſz y bydłu niememu. KrowObr 94v, 95v; Bo y nieme źwirzętá cożkolwiek dzyáłáią/ Záwżdy też iáką mogą krotochwile máią. RejWiz 21, A8, 29, 37, 56v; Leop Sap 11/16; BibRadz I 2c marg [2 r.], 353d marg; OrzRozm C2v; BielKron 80, 322, 365; Mącz 24c [2 r.], 27b, 120d, 178d, 235c, 487c; SienLek 1; LeovPrzep 14; GórnDworz Bv, M2, Ff, Gg2, Iiv, L12v, L18v; RejPos 76, 106, 125, 127, 162v [2 r.], 223v; HistLan B2, B2v; RejZwierc 57v, 62 [2 r.], 98v, 132, 150v, 218; WujJud 123v; práwo przyrodzone [...] też niektorym niemem źwirzętom ten dowćip dáło/ że rodzice ſwoie sſtárzáłe żywią. RejPosWstaw [414], [412]v; Bydlętá nieme przechodzą nas trzeźwością/ ktore więcey niż trzebá pić nieumieią. ModrzBaz 52, 81v, 89; SkarŻyw 572; StryjKron A; żem też wżdy y ią ieſt cżłowiek [...] ná kſztałt y wyobráżenie Boże ſtworzony/ á nie cżwornoga niema beſtya dźika CzechEp 54; WisznTr 31; Sam ze wſzytkiégo ſtworzenia / Człowiek ma śmiéch z przyrodzenia: Inſzy wſzeláki źwiérz niemy/ Nie śmieie ſye KochSob 59; GórnRozm Kv, Nv; ZawJeft 24, 32, 40; GrabowSet K4, V4v; KołakSzczęśl A3v; WujNT 2.Petr 2/16, Iudae 10; Niniwczycy y bydłu y dźiećiom pośćić trzy dni kazáli/ áby ſię wzraſkiem [!] y płáczem y wyćiem niemych beſtyi/ do żáłośći y ſmutku przywodźili. SkarKaz 120b; GosłCast 66; KlonFlis C; SapEpit A2v; PudłDydo B4.

Szereg: »niemy i (a) nierozumny« (3): iáko im [prostym ludziom] pomyie álbo proſtą wodę pić s kielichá dawaćie/ nieinák iedno iákoby iakiemu dobytku niememu y nierozumnemu. KrowObr 200; WujJud 50; SkarŻyw 56.
Przen (z nazwą zwierzęcia jako obelżywym określeniem człowieka) (11): Błogoſláwione otzy/ ktore widzą [...] PAPIEZA Rzymſkiego/ y zewſzyſtką Ordą iego/ to drzewo bes owocu/ tego Wieprzá dzikiego/ Pſá niemego KrowObr 242, C2v; OrzRozm I2v; Vcżył ſię pilno/ á w milcżeniu y ćichośći: ták iſz go towárzyſze iego/ gárdząc im/ niemem wołem zwáli SkarŻyw 201, 201.
Wyrażenie: »bestyja, bydło (a. bydlę) nieme(-a)« [szyk 4:2] (3:3): BielŻyw 75; SeklWyzn c3; Láik bes Kápłaná/ bydłém niemym ieſt. OrzQuin F3v marg; CzechEp 54, 127, 426.
c. O rzeczach i pojęciach (57): Ale iesli ſię wam zda płoche ich ćwiczenie/ Ná koniec mowić będźie to nieme kámienie. Prot A2; RejAp 53v; RejZwierc 95; WisznTr 7; Práwo ieſt vrżędem niemem/ á Sędźia ieſt mowiącem práwem. GórnRozm F.

W porównaniach (3): KrowObr 116v; Przykłady ſą iáko niema Retoriká/ ktore bez mowy będąc ták mowią/ iż námowią. SkarŻyw A3v, 41.

Wyrażenia: »rzecz niema« [szyk 6:2] (8): Iż oto rzetzy niemey Wodzie tzárowáney przypiſuieſz odpuſztzenie grzechow KrowObr 71v, 89v, 96, 110; Yeſli W. M. rzeczeſz/ iż piſmo nas ſądźić będźie: piſmo ieſt rzecz niema OrzList g4; RejZwierc [782]v; CzechEp 84; RybGęśli D2. [Cf też b. CzechRozm 230]

»nieme stworzenie« [szyk 3:1] (4): RejAp 54 marg, Ee2v; Iż ieſli wy milcżeć będzyecie/ kámienie y ine nieme ſtworzenie będzye wołáło á wyznawáło chwáłę moię. RejPos 156; SkarŻyw A3.

»niema twarz« (4): RejZwierc 150v, 168, 210v; Bo co ſię kśiąg dotycże/ prawdá to iż ony ſámy przez ſię ſą niemą twarzą/ nikogo nie biją/ áni lżą y nań fołdruią CzechEp 94.

Szeregi: »niemy, bez oczu, bez uszu« (2): práwo ieſt rżecz niema/ bez oczu/ bez vſzu/ á Sędźia ieſt práwem z vſzymá/ y z oczymá. GórnRozm F, M2v.

»niemy i głuchy« (1): Ieſteśćie kámieniom niemym y głuchym podobni SkarŻyw 41.

»martwy i niemy« (1): Izaſz to nie wielkie s háńbienie y zeſromocenie Syná Bożego ieſt/ názywáć Obrazem Bożym/ rzetz mártwą y niemą? KrowObr 110.

»nieruchomy i niemy« (1): Ná inem ſtworzeniu nieruchomem y niemen/ ieſt ślad y prześćie po ktorem ćiemniey znáć tego co przyſzedł SkarŻyw A3.

»(ślepy), bez ducha (a. bez dusze) i niemy« = mutus et sine anima PolAnt [szyk zmienny] (2): KrowObr 116v; Tedy wodá niema y bez duſze ná roſkazánie Boſkie zrodziłá zwierzętá BibRadz 4.Esdr 6/48.

Przen (2):
Wyrażenia: »kamień niemy« (1): CzechRozm 242 cf Szereg.

»pień niemy« (1): Gdyż y mrowka/ gdy ią kto śćiſka broni ſie y kąſa: á ia bych miał być pniem niemym/ ktoryby káżdy [...] mogł rębáć y ſieć CzechRozm 233v.

Szereg: »niemy i martwy« (1): muſiałćiby ſie pniem iákim/ ábo kámieniem niemym y martwym ſtać/ tożby dopiero/ mogł to wſzyſtko coś ty mowił wykonáć CzechRozm 242.
α. O bogach pogańskich oraz katolickich wizerunkach świętych i przedmiotach kultu z pozycji innowierców (28): Biáda/ ktory mowi drewnu/ ocuć ſię/ wſtań/ y kámieniowi niememu/ izali on może náutzyć? KrowObr 111, 90, 158v.

W połączeniach szeregowych (3): Bogowie ryći/ Bogowie lani/ Báálowie/ Aſthárotowie głuſzy Bogowie/ ſlepi Bogowie/ niemi Bogowie Obłuda ludzka KrowObr 110, 117; SarnUzn H2.

Fraza: »usta [są] nieme« (1): Bogi pogáńſkié ze śrébrá ze złotá Nie nie ſą/ iedno ludzkich rąk robotá. Vſtá ich niemé/ oczy nie pátrzáią/ Vſzy nie ſłyſzą/ nozdrá tchu nie máią. KochPs 198.
Wyrażenia: »bałwan, bog, diabeł niemy« =simulacrum mutum Vulg [szyk 9:4] (7:5:1): HistJóz B4v; KrowObr 110, 111, 111v; SarnUzn 112; CzechRozm 7; á iáko ty w nieme dyabły wierzyſz/ y im ſię kłániaſz? SkarŻyw 443, 69, 151, [236], 566; że przodkowie náſzy [...] wiárę Páná Chryſtuſowę poználi y przyięli/ porzućiwſzy nieme bałwány/ ktore chwalili. ReszPrz 29; WujNT 1.Cor 12/2.

»niemy słup, kloc« [szyk 2:2] (3:1): WujJudConf 48v; iáko ſię ia Tworce niebá y ziemie záprzeć á ſłupom ſię twym niemym kłániáć mam? SkarŻyw 532; Wſtyd mówić: że był/ z rozumem ſtworzony Człowiek/ do niemych kloców nákłoniony ZawJeft 18, 18.

»niema(-e) twarz, stworzenie« [szyk 3:1] (3:1): OrzQuin O4; SkarŻyw 68, 532; zábacżywſzy rzemięśniká/ [...] onę niemą twarz od niego ſtworzoną/ nádeń [Boga] przekłádáią CzechEp 87.

Szeregi: »głuchy, (ślepy) i niemy« [szyk zmienny] (3): HistJóz B4v; przeto o Bogá tego/ który wſzyſtko widzi/ wie/ y zna/ niedbáią: ále ſobie oprocż niego inſze głuche/ ſlepe/ y nieme zmyſláią CzechRozm 7; SkarŻyw 151. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»kamienny i niemy« (1): Nie ieſt Bog moy iáko wáſze kámienne y nieme SkarŻyw 69.

Przen (2):
Wyrażenie: »bałwan pasterz niemy« [o papieżu] (2): á ták opuśćiwſzy báłwáná páſterzá niemego/ á owce ſyná twego morduiącego/ [aby ksiądz Powodowski] mogł ſię pod rząd páſterzá żywego y prawdźiwego od ćiebie poſtánowionego Iezuſá Chriſtuſá vćieć CzechEp 20, 26.
2. Milczący, nie wydający głosu; mutus Mącz, PolAnt (28): Rana seriphia, Milcząey niemy człowiek/ któri áni mówić/ áni ſpiewáć nie vmié Mącz 345d; Iuż nie ma/ y żáłoſna/ iuż nie ták pozorna W gornych ćieniách vśiádłá Echo głoſotworna. KlonŻal A4; GórnRozm F [2 r.].

W porównaniach (2): FalZioł I 25d; Abowiem ſtrożowie iey ſlepi/ ktorzy nic nie widzą. A ſą iáko pśi niemi kthorzy ſzcżekáć nie mogą/ drzemiąc á nie párząc RejPos 60v.

Tłumaczenie imienia rzekomej bogini rzymskiej (1): Byłá też boginią Mutá niema/ iż dáłá znáć Herkuleſowi ręką gdzie woły iemu vkrádzyone pognano. BielKron 24v.

Zwroty: »niemy(m) być« = milczeć; nie odpowiadać; obmutescere Calag [szyk zmienny] (3): A Kśięża co ná to? (–) Niemi byli OrzRozm I2; Calag 513a; GórnRozm G.

»niemy(m) się (z)sta(wa)ć (a. zostać)« = (za)milknąć; mutere, mutescere, mutum fieri Mącz; immutescere Calep [szyk zmienny] (4): ſłup cżártá Aſtárdá sſtał ſie niemym/ gdy żadney odpowiedzi ludzyem pogáńſkim nie mógł dáć BielKron 144v; Mącz 239d; SkarŻyw 531; Immutesco – Zamilcząm, niemimſie ſtaie. Calep 509a.

Wyrażenia: »reguła niema« = reguła zakonna nakazująca zachowanie milczenia (1): iuſz tu możeſz obátzyć ſkąd tá Regułá Niema álbo Kárthuſka poſlá KrowObr 134v.

»nieme ryby« (1): Wam wolno dáć y niemym rybóm głos łábęći KochMuza 26.

Szeregi: »niemy a ochrapiały« (2): RejPos 346, 346v cf W przen.

»i niemy i (abo) ślepy« (3): iż nie dármo ták máluią ſpráwiedliwość/ y niemą/ y ślepą/ á iż ią wſzędy ták máluią/ podobno też wſzędy tákie Sędźie mieć chćą/ y nieme/ y ślepe. GórnRozm F4, F.

W przen (bibl.) (7): RejAp [13]v; á zaſz go [złego pasterza] Prorocy nie zową pſem niemym á ochrápiáłym z gárdłem zátucżonym RejPos 346v, 123, 168v, 346; RejZwierc 130v; BudBib Is 56/10.
Przen (3): Iáko oni domyſlić ſię mogli/ po niemym znáku oney gwiazdy: iſz ſię národził Krol y Pan ich ná ziemi SkarŻyw 25.
Zwrot: »niemym się zstać« (1): Nie vcżyſz láſow śpiewáć/ niememi ſię sſtáły KlonŻal Bv.
a) Który nie zostawił po sobie pisanego świadectwa (1): A nie tylko my przytomni tego mamy ſtrzedz/ ále y potomkom náſzym będącym powinniſmy tę náukę álbo oſtrzegánie po ſobie zoſtáwić/ iáką ſámi od nich mamy przez piſánie zoſtáwioną/ byſmy ſie im przez niedbánie náſze niemymi nie zſtáli BielKron 333.
3. Nie potrafiący się wysławiać, głupi; brutus, hebes, irrationalis, irrationabilis, stupidus Mącz (6): iż záſię nieme poſpolſtwo dobrze poſtánowili. BielKron 300v; Obbrutesco, Stawam ſie niemym/ głupim. Mącz 27b, 27b, 184a, 347c.

W połączeniu szeregowym (1): Ieſli [...] iákoby głupi/ niemy/ y niebácżny/ co mu kazano/ vcżynił/ tego ia twierdzić nie mogę CzechRozm 77.

4. Nie posiadający znaczenia językowego (3): ták wiele ieſt głoſow ná tym świećie: á żaden z nich nie eſt niemy [sine voce] (marg) á nie máſz nic niemego. L. (–) WujNT 1.Cor 14/10.
Wyrażenie: »nieme słowo« (1): bendzie nieme ſlowo nierozumne takie/ cſdemu JanNKarOrz F3v.
5. Zestawienie: »litera niema« = spółgłoska (1): Mutae literae, Littery nieme/ Niemáyące ſámy z ſiebie żadnego dźwięku yeſli k niem vocales á głośne littery nie będą prziłożone. Ut sunt B, c, d, etc. Mącz 239d.
6. [praw. Zestawienie: »niema żałoba« = skarga nieprawomocna z powodu niedokładnego sformułowania: any thv vkazal przeth ſſządem, nakthorego pyothra albo pawia albo iacvba zalvye [...], A thak nyemą nyepewną A blądna zolabą [!] vczynyl, abowyem był powynyen zalowacz thak, otho ſzyą ya zalvyą na thego pyotra albo pawla albo Iacvba kthoregom thv przeth ſząd waſſch przyczyągnąl ZapWpol 122/15.]
7. Zrost w funkcji n-loc: »Niemegłowy« (1):
Zestawienie w funkcji n-pers (1): Piotr z Niemegłów SarnStat 949.

Cf [NIEMEK]

LWil